The Crusades

1. Η Σταυροφορία της Βάρνας (1444)

2. Οι Οθωμανοί και η προέλασή τους στα
Βαλκάνια
Στις αρχές της δεκαετίας του 1440 οι
Οθωμανοί είχαν αποκτήσει τον έλεγχο
σχεδόν όλης της Βαλκανικής χερσονήσου. Η
ανακοπή της προέλασής τους μετά την ήττα
τους από τους Μογγόλους του τρομερού
Ταμερλάνου στην Άγκυρα (1402) ήταν
προσωρινή, καθώς γρήγορα ανέκαμψαν και
συνέχισαν την κατάκτηση του βαλκανικού
χώρου.
Ο σουλτάνος Μουράτ Β’(1421-1521),
ένας από τους σπουδαιότερους στην
οθωμανική ιστορία, πρωταγωνίστησε
στην επέκταση των Τούρκων στα
Βαλκάνια τον 15ο αι.

3. Ήδη από τα τέλη του 14ου αι. είχαν καταλύσει τόσο το σερβικό βασίλειο, όσο και το βουλγαρικό
με αποτέλεσμα όλη η κεντρική βαλκανική να γίνει τμήμα της αυτοκρατορίας τους. Στη
συνέχεια, και μέχρι το 1430 οι Οθωμανοί ολοκλήρωσαν την κατάκτηση της νότιας Αλβανίας,
της Ηπείρου και της Μακεδονίας και ήταν σε θέση να συνεχίσουν τις επιχειρήσεις τους
βορειότερα, προς την Ουγγαρία, την Τρανσυλβανία και, τελικά, την καρδιά της Ευρώπης.

4. Στα μέσα του 15ου αι. το κύριο βάρος της αντιμετώπισης των Οθωμανών στην κεντρική και
νοτιοανατολική Ευρώπη έφερε το χριστιανικό βασίλειο της Ουγγαρίας, το οποίο ενώθηκε το
1440 με το επίσης χριστιανικό βασίλειο της Πολωνίας υπό την εξουσία του πολωνού βασιλιά
Λαδίσλαου Γ’ Γιαγκελόν. Το νέο βασίλειο αποτελούσε το προπύργιο του καθολικισμού
απέναντι στην εξάπλωση του Ισλάμ και το γεγονός αυτό επέτρεπε ταυτόχρονα στην παπική
Δύση να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στις εξελίξεις της μεγάλης αυτής περιοχής.
Σαρκοφάγος του Λαδίσλαου Γ’ (1434-1444).

5. Από την άλλη πλευρά η άλλοτε ισχυρή Βυζαντινή αυτοκρατορία ζούσε τότε τις τελευταίες
στιγμές της ένδοξης υπερχιλιετούς ιστορίας της. Είχε περιοριστεί εδαφικά στην
Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της, στο Δεσποτάτο του Μυστρά (Πελοπόννησος), σε
μερικές πόλεις-λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα (Αγχίαλος, Μεσημβρία) και σε ελάχιστα νησιά
του βορειοανατολικού Αιγαίου τα οποία εκχωρήθηκαν βαθμιαία στους γενοβέζους σε μια
απέλπιδα προσπάθεια για στρατιωτική βοήθεια από τη Δύση. Στο εσωτερικό της
αυτοκρατορίας σημειωνόταν η έντονη σύγκρουση μεταξύ ενωτικών και ανθενωτικών, ιδίως
μετά τη Σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας το 1439. Η επίσημη Ένωση των Εκκλησιών
επέφερε διχασμό στην πρωτεύουσα και προκάλεσε τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που
προσδοκούσαν οι αυτοκράτορες.

6. Ο Ιωάννης Ουνιάδης
Ο βοεβόδας της Τρανσυλβανίας Ιωάννης
Ουνιάδης , στρατιωτικός ηγέτης και
μετέπειτα αντιβασιλέας των Ούγγρων, ο
οποίος τέθηκε επικεφαλής των
συμμαχικών στρατευμάτων στη μάχη της
Βάρνας, αποτέλεσε τον ισχυρότερο
αντίπαλο των Οθωμανών κατά τα μέσα
του 15ου αι. με τους ηρωικούς του αγώνες
και την άμυνα που αντέταξε εκείνη την
περίοδο, πέτυχε σημαντικές νίκες στο
πεδίο της μάχης και αποτέλεσε τη μεγάλη
ελπίδα των βαλκανικών χωρών για
απελευθέρωση. Συγχρόνως έγινε σύμβολο
αντίστασης για τους λαούς τους οποίους
προσπάθησε να συσπειρώσει στον
αντιτουρκικό αγώνα.

7. Η πρώτη του αναμέτρηση με τους Τούρκους έγινε το 1440, όταν υπεράσπισε επιτυχώς τη
ρουμανική πόλη Σεβερίν ως επικεφαλής της φρουράς της. Η φήμη του άρχισε να διαδίδεται
όταν υπεράσπισε το σερβικό οχυρό Σμεντέροβο και ακολούθως απέκρουσε σποραδικές
τουρκικές επιδρομές στην Τρανσυλβανία. Το 1442 προστέθηκαν στο ενεργητικό του και
άλλες σημαντικές νίκες που αύξησαν το γόητρό του. Με ηρωική έξοδο από την
πολιορκημένη πόλη Χέρμανσταντ της Τρανσυλβανίας νίκησε τον Μεζίντ μπέη, τον
αιχμαλώτισε και τον κατακρεούργησε μαζί με το γιο του και άλλους τούρκους αιχμαλώτους.
Τα ερείπια της ρωμαϊκής γέφυρα του Σεβερίν κοντά στο Δούναβη.

8. Λίγο αργότερα, πέτυχε μια ακόμη νίκη στην πόλη
Βάσαγκ, όπου διέλυσε τις δυνάμεις εισβολής του
Σεχάντ Εντίν πασά και προκάλεσε βαρύτατες απώλειες
στον εχθρό. Αναγνωρίζοντας τις μεγάλες στρατιωτικές
του ικανότητες ο Λαδίσλαος Γ’ του ανέθεσε την
υπεράσπιση του Βελιγραδίου - ανήκε τότε στην
Ουγγαρία - και του απένειμε τον τίτλο του βοεβόδα
(ηγεμόνα) Τρανσυλβανίας. Μπροστά στα τείχη του
Βελιγραδίου οι ευρωπαϊκές στρατιές του σπουδαίου
σουλτάνου Μουράτ Β’ (1421-1451) δοκίμασαν το 1442
οδυνηρή αποτυχία. Οι πολεμικές δραστηριότητες του
Ουνιάδη επεκτάθηκαν στην Κεντρική Ευρώπη, όπου
συγκρούστηκε με τους Βοημούς, έθνος που ανήκε στην
Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους
και εχθρό των Πολωνών. Συνάμα, στη Δακία βοήθησε
τον έμπιστό του Δάνο να γίνει ηγεμόνας και μαζί να
ελέγχουν όλη την περιοχή της σημερινής Ρουμανίας
(Τρανσυλβανία και Δακία)
Ο θυρεός του βασιλείου της Ουγγαρίας με το στέμμα
του Αγίου Στεφάνου (πρώτου χριστιανού βασιλιά). Ο
Ουνιάδης υπήρξε πιστός ευγενής του θρόνου.

9. Η αντιτουρκική εκστρατεία του 1443-44
Οι αλλεπάλληλες νίκες του Ουνιάδη εναντίον
των Οθωμανών με αποκορύφωμα την
ταπείνωση των τελευταίων στο Βελιγράδι,
αναθέρμανα τις ελπίδες της
Κωνσταντινούπολης, αλλά και της Δύσης για
συνολική αντίσταση κατά του Ισλάμ. Ο ίδιος ο
πάπας Ευγένιος Δ’ άρχισε να επαναφέρει το
ζήτημα μιας σταυροφορίας, καθώς στη Σύνοδο
της Φεράρας-Φλωρεντίας είχε ήδη θέσει
άτυπα έναν τέτοιο στόχο. Τελικά ο πάπας
κήρυξε τη νέα σταυροφορία στα μέσα του
1442.

10. Στην πρόσκλησή του ανταποκρίθηκαν οι Ούγγροι, οι Πολωνοί, οι Δάκες. Από τη δυτική
Ευρώπη μόνο η Βουργουνδία του δούκα Φιλίππου Γ’, πανίσχυρη δύναμη την εποχή εκείνη,
δέχθηκε να συμμετάσχει. Ο Λαδίσλαος ζήτησε τη βοήθεια της Βενετίας, όμως η τελευταία
απάντησε ότι βρισκόταν σε ειρήνη με τους Τούρκους και εν μπορούσε να βοηθήσει. Θετικά
αντιμετώπισε το εγχείρημα και ένας μουσουλμάνος ηγεμόνας ο Ιμπραήμ μπέης , εμίρης του
Καραμάν και αντίζηλος του Μουράτ στη Μικρά Ασία.
Σημαία του εμίρη της Καραμανίας (νοτιοανατολική Μικρά Ασία) σύμφωνα με τον
«Καταλανικό Άτλαντα» του 1375. με ιδρυτή τον Καραμάν μπέη γύρω στα 1250, το
εμιράτο αποτέλεσε ένα από τα ισχυρά κράτη της Μικράς Ασίας επί τρεις αιώνες – και
μισητό αντίπαλο των Οθωμανών – ώσπου καταλύθηκε από τους τελευταίους το 1487.

11. Η νέα σταυροφορία θύμιζε πολύ εκείνη το 1396, όταν οι σταυροφόροι ηττήθηκαν από τους
Τούρκους στη Νικόπολη του Δούναβη εξαιτίας της ανομοιογένειάς τους και της αλαζονείας
των ηγετών τους. Είχε και πάλι ως επίκεντρο την Ουγγαρία και πλέον το κύριο βάρος της
επιτυχίας έπεφτε στους ώμους του ατρόμητου Ιωάννη Ουνιάδη. Εκείνος ήταν που κατάφερε
να συγκεντρώσει 25 χιλιάδες άνδρες. Πέτυχε επίσης να συμμαχήσει με τον πρώην υποτελή
στους Τούρκους Γεώργιο Βράνκοβιτς της Σερβίας, του οποίου το κράτος είχαν προσαρτήσει οι
Τούρκοι το 1439, και τον σκληροτράχηλο πολέμαρχο Ντρακούλ της Δακίας, ενισχύοντας τη
δυναμική της σταυροφορίας. Ο καρδινάλιος Τσεζαρίνι φρόντιζε για την πνευματική
καθοδήγηση του χριστιανικού στρατού.
Αριστερά: Πιθανό οικόσημο της
οικογένειας Βράνκοβιτς της Σερβίας.
Η οικογένεια αυτή είχε ιδρύσει
ημιανεξάρτητο κρατίδιο μετά την
κατάρρευση της σερβικής
αυτοκρατορίας του Στεφάνου
Δουσάν το 1355, ίσως κατά το 1371
μετά την μάχη του Έβρου, ώσπου να
γίνει υποτελές των Οθωμανών το
1421.
Δεξιά: Ο Βράνκοβιτς σε τοιχογραφία
της Μονής Εσφιγμένου. Ο σέρβος
πρίγκιπας είχε παντρευτεί την
ελληνίδα Ειρήνη Καντακουζηνή.

12. Μετά από εντατικές προετοιμασίες η νέα
σταυροφορία άρχισε το καλοκαίρι του 1443
έχοντας ως ηγέτες τον Ουνιάδη, τον
Λαδίσλαο και τον Βράνκοβιτς. Ο
συμμαχικός στρατός, προετοιμασμένος για
μια αποφασιστική σύγκρουση, διέβη το
Δούναβη και εισέβαλε στην
τουρκοκρατούμενη Σερβία. Αποτελούνταν
από περίπου 20 χιλιάδες Ούγγρους, 5
χιλιάδες Πολωνούς και ίσως άλλους τόσους
Σέρβους. Τον στρατό αυτό βάδιζαν για να
αντιμετωπίσουν οι στρατιές του Κασίμ
πασά και του Τουραχάν μπέη, οι οποίες
όμως δεν είχαν συντονιστεί για κοινή
δράση. Έτσι, στην μάχη που έγινε στη Νις
τον Νοέμβριο του 1443 έπεσαν 4 χιλιάδες
Τούρκοι και κυριεύθηκαν 400 σημαίες.
Έπειτα από λίγο ο Ουνιάδης εισήλθε
θριαμβευτικά στη Σόφια της Βουλγαρίας
και την πυρπόλησε στις 4 Δεκεμβρίου.
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στη Σόφια. Κτισμένος την παλαιοχριστιανική εποχή από τον
Μέγα Κωνσταντίνο αποτελεί ενα από τα λιγοστά απομεινάρια της αρχαίας ρωμαϊκής
Σερδικής, της πόλης πάνω στην οποία κτίστηκε η μεσαιωνική Σόφια.

13. Ο Τσεζαρίνι σε επιστολή του προς τη Βενετία μίλησε για περίλαμπρη νίκη. Οι σύμμαχοι
συνέχισαν νότια προς τη Φιλιππούπολη. Με την άφιξή τους όμως στις νότιες πεδιάδες της
Βουλγαρίας επήλθε το πρόωρο τέλος της επιχείρησης. Οι στρατιώτες ταλαιπωρημένοι από
τις κακουχίες και τις μακρές πορείες ζήτησαν την επιστροφή στην Ουγγαρία. Επιπλέον, η
κινητοποίηση του σουλτανικού στρατού δυσχέρανε αφάνταστα τη συνέχιση της προέλασης
προς νότο και οι σύμμαχοι αναγκάστηκαν να πάρουν το δρόμο της επιστροφής προς τη
Βουδαπέστη. Η τελευταία νίκη των χριστιανών σε αυτή τη φάση της σταυροφορίας
σημειώθηκε τον Ιανουάριο του 1444 στην οροσειρά της Κουπονίτσα κοντά στη Νις.
Αριστερά: Ο
καρδινάλιος Τσεζαρίνι.
Δεξιά: Ο Ουνιάδης σε
έγχρωμη ξυλογραφία
του 15ου αι.

14. Η εκστρατεία προς τη Βάρνα
Οι στρατιωτικές επιτυχίες κατά την
πρώτη φάση της σταυροφορίας ώθησαν
τους επικεφαλής της να επιδιώξουν
συνέχεια, καθώς οι Τούρκου περιήλθαν
σε δύσκολη θέση στρατιωτικά και
διπλωματικά. Έτσι στις 15 Απριλίου
1444 στη σύσκεψη της Βούδας
αποφασίστηκε να αρχίσει πάλι ο
πόλεμος κατά των Τούρκων το προσεχές
καλοκαίρι. Παρά τη φαινομενική
αποφασιστικότητα όλων, οι μέχρι τότε
απώλειες και η κόπωση οδήγησαν σε
σκέψεις για διαπραγματεύσεις με το
σουλτάνο. Η λύση αυτή ήταν
συμφέρουσα εκείνη τη στιγμή και για
τους Τούρκους, οι οποίοι τη δέχθηκαν
ως απρόσμενο δώρο μετά τις ήττες τους
τον προηγούμενο χρόνο.
Τούρκος ιππέας από την κεντρική Ασία.
Τούρκος ιππέας
από την κεντρική
Ασία

15. Οι δυο πλευρές συναντήθηκαν στην
Αδριανούπολη τον Ιούνιο του 1444. Οι
μεν Τούρκοι επιθυμούσαν την ειρήνη
για να μπορέσουν να ανασυνταχθούν
φέρνοντας στρατό από την Ασία. Ο δε
Ουνιάδης αποσκοπούσε σε δυο σημεία:
Από τη μία να ενθαρρύνει το σουλτάνο
για να συνεχίσει τον αγώνα του κατά
του εμίρη της Καραμανίας, ώστε να
αποσπαστεί η προσοχή του από την
Ευρώπη και από την άλλη να κερδίσει
χρόνο ώσπου να φθάσει η ευρωπαϊκή
ναυτική βοήθεια που περίμενε στο
βόρειο Αιγαίο.
Το τζαμί του σουλτάνου Σελήμ Β’ στην
Αδριανούπολη είναι περίφημο κτίσμα
πολλών δεκαετιών αργότερα από τη
σταυροφορία. Σχεδιάστηκε από τον
αρχιτέκτονα Σινάν το 1575. Σήμερα
θεωρείται το έμβλημα της πόλης.

16. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης η οποία θα είχε ισχύ για δέκα χρόνια και περιόριζε
αισθητά την τουρκική κυριαρχία στα βαλκάνια, η Σερβία κέρδιζε την αυτονομία της και τα
εδάφη που είχε χάσει το 1426 και τερματιζόταν η υποτέλεια της Βλαχίας, η οποία θα είχε
χαλαρή εξάρτηση από το σουλτάνο. Ο Μουράτ με επιστολή του στον πολωνό βασιλιά
εξέφραζε την ευχή να τηρηθεί η δεκαετής ειρήνη της Αδριανούπολης.
Ο στρατός των Οθωμανών σε τοιχογραφία εκκλησίας στη Ρουμανία.

17. Ο μόνος δυσαρεστημένος από τις
εξελίξεις ήταν ο πάπας ο οποίος
έβλεπε να πέφτει στο κενό η
προσπάθεια για εκδίωξη των Τούρκων
από την Ευρώπη. Το ίδιο ένιωθε και ο
Τσεζαρίνι που έβλεπε την πολεμική
σύγκρουση ως μονόδρομο. Έτσι, ο
πάπας Ευγένιος παρότρυνε τους
Ούγγρους να παραβιάσουν τη
συμφωνία με το πρόσχημα ότι ο όρκος
με απίστους είναι άκυρος. Τους
υποσχέθηκε επιπλέον ναυτική βοήθεια
από τη Βενετία και τα δούκα της
Βουργουνδίας. Από την άλλη πλευρά ο
βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Η’
Παλαιολόγος κάλεσε τον βασιλιά
Λαδίσλαο να ηγηθεί μιας νέας
σταυροφορίας.
Το κάστρο του Ουνιάδη στη Ρουμανία.

18. Η χρονική συγκυρία ήταν ευνοϊκή για
την επανάληψη των επιχειρήσεων. Ο
σουλτάνος ήταν απασχολημένος στη
Μικρά Ασία με το εμιράτο του
Καραμάν. Ο Γεώργιος Καστριώτης
Σκεντέρμπεης απασχολούσε με
επιτυχία τουρκικές δυνάμεις στην
Αλβανία. Παράλληλα το Δεσποτάτο
του Μυστρά υπό τον Κωνσταντίνο
Παλαιολόγο βρισκόταν σε άνοδο και
εξορμούσε προς τη Στερεά Ελλάδα.
Μετά από επίμονες προσπάθειες ο
Τσεζαρίνι κατάφερε να μεταπείσει τον
Ουνιάδη και ο τελευταίος παραβίασε
τη συνθήκη μετά από λίγους μήνες.
Ο Ουνιάδης ξεκινά για τν πόλεμο.

19. Όμως το μέτωπο των χριστιανών δεν έμεινε
αρραγές. Ο Γεώργιος Βράνκοβιτς
προτίμησε να μείνε πιστός στη συμφωνία
πληρώνοντας φόρο υποτέλειας στο
σουλτάνο ως αντάλλαγμα για την αυτονομία
του. Έτσι, ο Λαδίσλαος με τον Ουνιάδη
εισέβαλαν αρχικά μόνοι στη Βουλγαρία το
Σεπτέμβριο του 1444. Μαζί τους
συντάχθηκε σε λίγο και ο Βλάντ Β’
Ντρακούλ της Δακίας με 1000 ιππείς καθώς
και διάφοροι πολεμιστές από τη Γερμανία,
τη Βοημία και την Ιταλία που ήθελαν να
πολεμήσουν το Ισλάμ. Ταυτόχρονα οκτώ
βενετικά και τέσσερα βουργουνδικά πλοία
με τις παπικές ευλογίες απέπλευσαν με
προορισμό τα Δαρδανέλλια ώστε να
αποκλείσουν τον τουρκικό στόλο στα Στενά.
Πορτρέτο του Ντρακούλ, πρίγκιπα Βλάντ Γ’ της Βλαχίας (1431-1476) και γιου του Ντρακούλ που πήρε
μέρος στη σταυροφορία. Μετά το φόνο του πατέρα του από Ούγγρους ευγενείς που επιδίωκαν την
ενσωμάτωση της Τρανσυλβανίας στο ουγγρικό στέμμα, ο νεαρός Βλάντ πήρε την εξουσία με οθωμανική
βοήθεια και κράτησε αυτόνομο το κράτος του για κάποιο διάστημα με αντάλλαγμα φόρο υποτέλειας στο
σουλτάνο. Εντούτοις σύντομα ο Βλάντ ξεκίνησε αντιτουρκικό αγώνα, διαβλέποντας την επικείμενη
προσάρτηση της Τρανσυλβανίας από τον Μωάμεθ Β’ και έγινε διάσημος τόσο για τις επιτυχίες του κατά των
Τούρκων την περίοδο 1459-1476, όσο και για την ανελέητη σκληρότητα που επεφύλασσε στα θύματά του.

20. Η μάχη της Βάρνας
Όταν οι συμμαχικές δυνάμεις έφτασαν
στα παράλια του Ευξείνου Πόντου,
στρατοπέδευσαν κοντά στη Βάρνα και
την Καλλιάκρα και άρχισαν να τις
πολιορκούν. Η Βάρνα παραδόθηκε στον
πολωνό βασιλιά, ενώ η Καλλιάκρα
εκπορθήθηκε. Οι χριστιανοί συνέχισαν
την προέλαση φθάνοντας ως την
Ορεστιάδα. Εκείνο το χρονικό διάστημα
ο Μουράτ ήταν απασχολημένος στην
Ανατολή και μάλιστα πολιορκούσε το
εχθρικό Ικόνιο. Ο εμίρης του Καραμάν
πιεζόμενος ζήτησε ειρήνη, ενώ συγχρόνως
μια σερβική πρεσβεία ανακοίνωσε στο
σουλτάνο την ουγγρική εισβολή στα
Βαλκάνια.
Εικονογραφημένο χειρόγραφο των Οθωμανών με
τον σουλτάνο Μουράτ Β’ να εξασκείται στο κυνήγι
με το τόξο του. Οι Τούρκοι, όπως και όλοι οι λαοί
της ασιατικής στέπας ως τη Μογγολία ήταν δεινοί
ιπποτοξότες.

21. Ο Μουράτ δέχθηκε τις προτάσεις
ειρήνης του εμίρη του Καραμάν και
έλαβε ως όμηρο το γιο του. Αμέσως
κινήθηκε προς την Ευρώπη. Κατάφερε
με τη βοήθεια γενοβέζικων πλοίων να
διαπεραιώσει το στρατό του στην
Ευρώπη σπάζοντας το βενετικό
αποκλεισμό των Δαρδανελλίων. Όταν οι
στρατιές βρέθηκαν σε ευρωπαϊκό
έδαφος, έστειλε πρεσβεία στην
Κωνσταντινούπολη ζητώντας τη
συνδρομή της, συνάντησε όμως την
ηχηρή άρνηση του Ιωάννη Η’
Παλαιολόγου ο οποίος παρά τον
ελάχιστο στρατό του δεν φοβήθηκε τα
τουρκικά αντίποινα για την απόφασή
του. Ο Μουράτ συνέχισε την προέλασή
του βόρεια για να συναντήσει τους
χριστιανούς. Επί τέσσερις ημέρες
στρατοπέδευε σε σημεία που είχαν
χρησιμοποιήσει προηγουμένως οι
Ούγγροι και την Πέμπτη ημέρα
βρέθηκαν απέναντι από τον αντίπαλό
τους στην περιοχή της Βάρνας. Ήταν
ήδη Νοέμβριος του 1444.

22. Η μάχη αυτή θα αποτελούσε την ισχυρότερη
δοκιμασία για το στρατό και τα τεχνολογικά
μέσα που είχε επινοήσει ο Ουνιάδης, αλλά και
για τη μεγάλη του φήμη. Εκτός από τους
βοημούς επαναστάτες ουσσίτες και τους
προσωπικούς του ακολούθους, ο Ούγγρος
πολέμαρχος είχε εντάξει στο στρατό του και
μια πολιτοφυλακή από χωρικούς της
Τρανσυλβανίας. Πραγματικός επαγγελματίας
πολεμιστής με ταξίδια στην Ιταλία, ήταν
πάντα πρόθυμος να καινοτομήσει για να
αιφνιδιάσει τον αντίπαλο. Η ευφυής χρήση
πυροβόλων όπλων πάνω σε άμαξες που
σύρονταν σε κυκλική διάταξη, δημιουργούσε
ένα κινούμενο οχυρό. Η ιδέα αυτή πιθανόν να
προήλθε από ανάλογες τακτικές των ουσσιτών
επαναστατών της Βοημίας και αποτελούσε το
«μυστικό όπλο» του Ουνιάδη.
Πολεμική άμαξα όπως χρησιμοποιείτο από του βοημούς Ουσσίτες επαναστάτες το 14ο αι. Οι
ουσσιτικοί πόλεμοι ήταν μια επανάσταση βοημών υπό τον Γιάν Χους κατά της Γερμανικής
Αυτοκρατορίας και διήρκεσε από το 1419 ως το 1436 φέροντας σε μεγάλες δυσκολίες τον
αυτοκρατορικό στρατό. Πρωτοτυπία των επαναστατών ήταν η άμαξα που έπαιζε το ρόλο
θωρακισμένου άρματος.

23. Η τυπική τακτική του Ουνιάδη απέναντι στους Τούρκους είχε αμυντικό χαρακτήρα. Συνήθιζε να
παρασύρει το ιππικό τους σε επίθεση εναντίον αυτοσχέδιων οχυρώσεων με μεγάλη ισχύ πυρός, όπως
ήταν οι άμαξες-οχυρά, και στη συνέχεια επιτίθετο στα ακάλυπτα πλευρά του εχθρού με το κρυμμένο
ιππικό του. Η τακτική αυτή είχε αποδώσει καρπούς κυρίως σε περιοχές με στενό μέτωπο, όπως στις
κοιλάδες της Τρανσυλβανίας. Το βαρύ ιππικό του αποτελείτο από Γερμανούς μισθοφόρους και το
ελαφρύ από Ούγγρους που χρησιμοποιούσαν και τόξα ή βαλλίστρες. Στη διάταξη της μάχης οι
Ούγγροι-Γερμανοί κατέλαβαν το δεξί μέρος της παράταξης και οι Δάκες το αριστερό.

24. Οι Τούρκοι αντέταξαν το σύνολο των
ευρωπαϊκών και ασιατικών στρατευμάτων
τους, τα οποία ήταν εμπειροπόλεμα και με
διάθεση να εκδικηθούν τους χριστιανούς
για τις πρόσφατες αποτυχίες τους. Ο
σουλτάνος προστατευόταν από ένα σώμα
πολεμιστών που έφεραν μεγάλες ασπίδες
και μετέφεραν τον οπλισμό τους σε
καμήλες. Για περισσότερη ασφάλεια ο
ίδιος και οι ανώτατοι αξιωματούχοι της
Αυλής είχαν τοποθετήσει τις καμήλες
μπροστά από τους ασπιδοφόρους της
φρουράς. Η στρατιά της Ευρώπης είχε
αρχιστράτηγο τον Καραζίη και
παρατάχθηκε κατά ίλες με μικρές
αποστάσεις μεταξύ τους, όπως και η
ασιατική στρατιά. Το πεζικό σχημάτισε
ευρύ και ευθύ μέτωπο.

25. Από την αρχή της μάχης ο Ουνιάδης, ο οποίος βρισκόταν απέναντι από την ασιατική
στρατιά, κατάφερε να τρέψει σε φυγή τα αντίπαλα στρατεύματα και έριξε το βάρος στην
εξουδετέρωση της ισχυρής ευρωπαϊκής στρατιάς που πολεμούσε πεισματικά και δυσκόλευε
τους Δάκες. Οι τελευταίοι, βλέποντας τη φυγή της ασιατικής στρατιάς δεν προσπάθησαν να
την καταδιώξουν και να την εξοντώσουν. Προτιμώντας ένα πρόσκαιρο όφελος, εισήλθαν στη
σκηνή του σουλτάνου και τη λεηλάτησαν αποκομίζοντας χρήματα και πολύτιμα αντικείμενα.
Όταν ολοκλήρωσαν το έργο τους επέστρεψαν στο στρατόπεδο εγκαταλείποντας τη μάχη.
Ξυλογραφία του 1564 που απεικονίζει την αρχή της μάχης.

26. Ο Ουνιάδης έχοντας τρέψει σε φυγή την
ασιατική στρατιά, εμφανίστηκε μπροστά
στο Λαδίσλαο ζητώντας του να συνεχίσουν
τη μάχη μέχρις εξοντώσεως του αντιπάλου.
Έχοντας τη συγκατάθεση του βασιλιά,
επιτέθηκε αμέσως εναντίον των
στρατευμάτων του Καραζίη. Μετά τον
αρχικό αιφνιδιασμό οι Τούρκοι
αντεπιτέθηκαν και ανάγκασαν τους
Ούγγρους σε υποχώρηση. Η σύγκρουση
συνεχιζόταν με πολλές αντεπιθέσεις από τις
δυο πλευρές κατά τη διάρκεια των οποίων
χάθηκαν χιλιάδες στρατιώτες μεταξύ των
οποίων και ο τούρκος αρχιστράτηγος. Ο
θάνατος του Καραζίη σε συνδυασμό με την
αρχική ουγγρική επιτυχία έδειχναν ότι ο
Ουνιάδης θα πετύχαινε μάλλον μια ιστορική
νίκη, τη μεγαλύτερη χριστιανική κατά των
Οθωμανών ως τότε. Δεν μπορούσε όμως να
υπολογίσει κάποιους αστάθμητους
παράγοντες που διαδραμάτισαν
καθοριστικό ρόλο στο πιο κρίσιμο σημείο.

27. Κάποιοι αξιωματικοί του Λαδίσλαου που μισούσαν τον Ουνιάδη για το γόητρο που
απολάμβανε, βλέποντας τη διαφαινόμενη επιτυχία του, παρακίνησαν το Λαδίσλαο να
εμπλακεί ο ίδιος στη μάχη, ώστε να μην αφήσει στον μεγάλο πολέμαρχο όλη τη δόξα της
νίκης. Ο νεαρός βασιλιάς παρασύρθηκε από φιλοτιμία. Παρά το ότι ο Ουνιάδης είχε αντίθετη
άποψη, ο Λαδίσλαος με 500 ιππότες εφόρμησε κατά του εχθρού κέντρου. Όμως το άλογό του
θανατώθηκε από την προσωπική φρουρά του Μουράτ και ο ίδιος αμέσως έχασε το κεφάλι
του το οποίο έλαβε ως τρόπαιο ο σουλτάνος.
Η έφοδος του Λαδίσλαου και της φρουράς του εναντίον των Τούρκων στη Βάρνα. Πίνακας του 19ου αι.

28. Ο Μουράτ, βλέποντας λίγο νωρίτερα τους Ούγγρους σχεδόν δίπλα του να τον απειλούν,
σκεφτόταν να υποχωρήσει, όμως ο αναπάντεχος θάνατος του πολωνού βασιλιά άλλαξε τις τύχες
της μάχης. Μόλις έγινε αντιληπτός, οι Ούγγροι-Πολωνοί έχασαν το ηθικό τους και υποχώρησαν
στο στρατόπεδό τους. Τα δυσάρεστα νέα έφτασαν στον Ουνιάδη και τους άλλους στρατηγούς, οι
οποίοι αναγκάστηκαν να διακόψουν τη μάχη. Ο πολέμαρχος δεν επέστρεψε στο στρατόπεδο αλλά
έφυγε αμέσως προς το Δούναβη με τις δυνάμεις του, ακολουθούμενος από τους Δάκες. Το ίδιο
έπραξε και η φρουρά του Λαδίσλαου που καταδιώχθηκε από τους Οθωμανούς και μέτρησε
μεγάλες απώλειες. Ανάμεσά τους ήταν και ο καρδινάλιος Τσεζαρίνι.
Η τουρκική αντεπίθεση που έκρινε τη μάχη σε πίνακα του 19ου αι.

29. Ο Μουράτ έχοντας πετύχει έναν απροσδόκητο, όπως διαφαινόταν, θρίαμβο, κάρφωσε το κεφάλι
του άτυχου Λαδίσλαου σε κοντάρι και το περιέφερε στο αλαλάζον στράτευμά του. Κατά τη μάχη
της Βάρνας έπεσαν 6 χιλιάδες Τούρκοι, τεράστιος αριθμός για νικηφόρο μάχη, όμως οι
σύμμαχοι είχαν σίγουρα μεγαλύτερες απώλειες. Ο Μουράτ τίμησε με δώρα τους στρατηγούς
του και έθαψε με τιμές τον Καραζίη στην Αδριανούπολη, που τότε ήταν ακόμη η πρωτεύουσα
των Οθωμανών. Στη θέση του ως στρατηγό τοποθέτησε τον αλβανικής καταγωγής Σκούρα που
είχε βάλει στην προσωπική του φρουρά με παιδομάζωμα πριν πολλά χρόνια.
Οθωμανός γενίτσαρος καταβάλει πολωνό ιππότη στη μάχη.

30. Οι συνέπειες της μάχης
Η αποτυχία της Βάρνας επισφράγισε την
τουρκική κυριαρχία στα βαλκάνια και
προκάλεσε ρήγμα στις σχέσεις μεταξύ των
συμμάχων. Όταν ο Ουνιάδης έφτασε στο
Δούναβη διέλυσε το στρατό του. Έχοντας
μείνει με λίγους άνδρες συνελήφθη
αιχμάλωτος από τον Ντρακούλ. Οι δυνάμεις
του τελευταίου λεηλατούσαν περιοχές που
ανήκαν στον Ούγγρο πολέμαρχο, ενώ ο ίδιος ο
Ντρακούλ τον συκοφαντούσε ως τουρκόφιλο.
Ο Ουνιάδης κλείστηκε στη φυλακή, ωστόσο οι
απειλές των Ούγγρων οδήγησαν στην
απελευθέρωσή του. Λίγο αργότερα εκδικήθηκε
τον αντίπαλό του βοηθώντας τον Δάνο να
ανακτήσει την εξουσία στη Δακία.
Εικονογραφημένο χειρόγραφο των Οθωμανών το
οποίο απεικονίζει τον υποτιθέμενο αποκεφαλισμό του
Ουνιάδη μπροστά στο σουλτάνο Μουράτ μετά την
ήττα του το 1448. Ο σπουδαίος πολέμαρχος είχε
προξενήσει τον τρόμο στους Οθωμανούς οι οποίοι
αδημονούσαν για την εξόντωση του μόνου πολεμιστή
που τους προξενούσε σοβαρά προβλήματα στα
Βαλκάνια ως την άλωση της Πόλης.

31. Το αποτέλεσμα της μάχης έχει δώσει
αφορμή για ποικίλες κρίσεις ως προς την
έκβαση της μάχης. Από καθαρά
στρατιωτική άποψη υποστηρίζεται πως
αν ο Βράνκοβιτς και οι Σέρβοι έπαιρναν
μέρος στο πλευρό των χριστιανών, η νίκη
θα έγερνε προς εκείνους. Σύμφωνα με μια
πιο απλουστευτική εκδοχή η μάχη της
Βάρνας ήταν κάτι περισσότερο από μια
ακόμη ουγγροτουρκική σύγκρουση του
15ου αι. ήταν η τελευταία σοβαρή και
οργανωμένη προσπάθεια του
χριστιανικού κόσμου να διώξει τους
Οθωμανούς από την Ευρώπη. Η
χριστιανική ήττα οριστικοποίησε τον
ηγεμονικό ρόλο των Τούρκων στα
Βαλκάνια και προδιέγραψε την τύχη της
Κωνσταντινούπολης και του Μυστρά.
Το μνημείο της μάχης της Βάρνας στη
Βουλγαρία. Η επιγραφή στο πάνω μέρος του
κτιρίου αναφέρει το όνομα του άτυχου βασιλιά
Λαδίσλαου.

32. Πλέον ο Ιωάννης Η’ Παλαιολόγος δεν μπορούσε να
ελπίζει σε δυτική βοήθεια. Την ίδια στιγμή
αναμενόταν να ξεσπάσει η οργή του σουλτάνου πάνω
του, αφού είχε αρνηθεί να τον βοηθήσει τη στιγμή
της μεγάλης σύγκρουσης. Στη Δύση ο πάπας
εξοργίσθηκε με τους βενετούς επειδή δεν έφεραν σε
πέρας τη ναυτική αποστολή τους, με αποτέλεσμα να
περάσει άνετα στα Βαλκάνια ο τουρκικός στρατός,
και αρνήθηκε να τους πληρώσει για τις υπηρεσίες
τους. Άλλωστε οι σχέσεις της Αγίας Έδρας με τη
Γαληνότατη Δημοκρατία ήταν παραδοσιακά
θυελλώδεις και θα παρέμεναν τέτοιες για πολλές
δεκαετίες, αφού οι κυνικοί και εγωιστές Βενετοί
παρέμεναν σταθερά ασυγκίνητοι στις προσταγές του
παπισμού για απόλυτη υπακοή στις βουλές του
ποντίφικα, είτε σε περίοδο ειρήνης είτε σε περίοδο
πολέμου. Η Βενετία μάλιστα υπέγραψε συνθήκη
ειρήνης με το Μουράτ το 1446 με κέρδος σημαντικά
προνόμια για το επικερδές εμπόριό της στην
ανατολική Μεσόγειο.
Μετά τις αποτυχημένες χριστιανικές απόπειρες ανάσχεσης των
Οθωμανών πριν τα μέσα του 15ου αιώνα η τύχη της αυτοκρατορίας είχε
σφραγιστεί. Η άλωση της Πόλης (εικόνα χειρογράφου) δε θα αργούσε.

33. Η νέα κατάσταση που
δημιουργήθηκε
επέτρεψε στο σουλτάνο
να διευθετήσει τις
υποθέσεις του στην
κυρίως Ελλάδα. Ο
Μουράτ ζήτησε από το
δεσπότη του Μυστρά
Κωνσταντίνο
Παλαιολόγο να
εγκαταλείψει τα εδάφη
της Στερεάς που
πρόσκαιρα είχε
ανακαταλάβει. Όταν
εκείνος αρνήθηκε
αγέρωχα, έστειλε
δεκάδες χιλιάδες
Αλβανούς που
εκδίωξαν τους
Βυζαντινούς
στρατιώτες πέρα από
τον Ισθμό.

34. Απόηχος της ιστορικής μάχης στη Βάρνα ήταν η δεύτερη μάχη του Κοσσυφοπεδίου το 1448
κατά την οποία ο ακούραστος Ουνιάδης, ουσιαστικά δίχως συμμάχους, υπέστη κι άλλη δεινή
ήττα από 40 χιλιάδες Οθωμανούς στρατιώτες. Η νέα ταπείνωση έθεσε οριστικό τέλος στις
αμυδρές ελπίδες που υπήρχαν για την εκδίωξη των Τούρκων από τη γηραιά ήπειρο. Για τους
τελευταίους η επιτυχία του Κοσσυφοπεδίου επισημοποίησε τον κυρίαρχο ρόλο τους στα
Βαλκάνια, ρόλο που είχαν κατοχυρώσει με τίμημα χιλιάδες απώλειες στο πεδίο της μάχης της
Βάρνας. Δεν τους απέμενε πια τίποτε άλλο παρά η κατάκτηση του μεγαλύτερου επάθλου, της
Κωνσταντινούπολης, ώστε να ενοποιήσουν τις ασιατικές και ευρωπαϊκές κτήσεις και να τους
δώσουν το φυσικό τους κέντρο εξουσίας, όπως συνέβαινε επί 11 αιώνες με τη Ρωμανία.
Το κάστρο του Σμεντέρεβο στη Σερβία, όπου φυλακίστηκε για λίγο ο Ουνιάδης από τον
Βράνκοβιτς μετά την ήττα του πρώτου το 1448. Εκείνο το διάστημα ο σέρβος ηγεμόνας ήταν
υποτελής στους Τούρκους και δεν επιθυμούσε να διακινδυνεύσει την ασφάλεια του κρατιδίου του
υποστηρίζοντας τον Ουνιάδη.

35. Το κείμενο βασίστηκε κατεξοχήν στο άρθρο του Γεωργίου Καρδαρά «Η Μάχη της
Βάρνας, τα Βαλκάνια υπό τουρκική κυριαρχία» στο τεύχος 100 (Δεκέμβριος 2004) του
περιοδικού Στρατιωτική Ιστορία, εκδ. Περισκόπιο, σελ. 56-63.

36. ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος
Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997
Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981
Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996
Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10,
εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14
Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην
Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης
(ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1999
Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ.
Παπαδήμα, Αθήνα, 2001
Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη,
Αθήνα, 2006
Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004
Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και
Αθήνα, 1993-2001

37. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ.
Αλεξάνδρεια, 1997
Γιαννακόπουλος Κώστας, Βυζάντιο και Δύση, μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1985
Γιαννακόπουλος Κώστας, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ, μετ. Π. Χρήστου,
Θεσσαλονίκη, 1993
Γιαννόπουλος Νικόλας, Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007
Γιαννόπουλος Χρήστος, Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010
Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992
Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα, 1998
Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη , Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, 4η έκδοση,
εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 1992
Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη, Γιατί το Βυζάντιο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009
Dagron Gilbert, Η Γέννηση μιας Πρωτεύουσας (Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451), μτρφ. Μαρίνα
Λουκάκη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 2000
Δεληγιάννης Περικλής , Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009
Delvoye Charles, Βυζαντνή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1998
Dielh Charles, Πορτρέτα Βυζαντινών, μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003
Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998
Ζακυθηνός Δημήτριος, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθήνα, 1977

38. Gerald Walter , Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 2007
Hans G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990
Hourani Albert, Ιστορία των Αραβικών Λαών, μτφρ. Βύρων Ματαράγκας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1994
Hunger Ηerbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ, Αθήνα,
1987-1994
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981
Kazhdan A.P. – Wharton Epstein A., Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αι., μτφρ.
Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1997
Καραγεώργος Βασίλειος, Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μεσαιωνική Περίοδος, τ. Α', Ιστορικές Εκδόσεις Στ.
Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987
Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996
Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, 1988
Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ.1-3, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1978-1991
Καραπιδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης (5ος – 11ος αι.), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996
Καρδαράς Γεώργιος, Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2002
Καρδαράς Γεώργιος, Βυζαντινοπερσικοί Πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006
Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων,
Αθήνα, 2013-14

39. Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ.
Σαββάλας, Αθήνα, 2005
Κόλλιας, Ηλίας, Οι Ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και η πόλη, Αθήνα, 1991
Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας της Μεσαιωνικής Ευρώπης, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας,
Αθήνα, 2005
Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα
2005
Le Goff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, με. Ρ. Μπενβενίστε, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993
Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. Α-ΣΤ, Αθήνα, 1947-1957
Lemerle Paul, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την
παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1981
Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998
Λουγγής Τηλέμαχος, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1998
Λουγγής Τηλέμαχος, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία (395-1071 μ.Χ.), εκδ. Εστία, Αθήνα, 1989
Miller William, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1566), μτφρ. Άγγελος Φουριώτης, εκδ. Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα, 1997
Μπελέζος Δημήτρης, Βυζαντινός Στρατός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006
Μπελέζος Δημήτρης, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004
Μπελέζος Δημήτρης, Οι Σταυροφορίες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004
Μπελέζος Δημήτρης, Οι Ιππότες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

40. Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-
1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 1999
Nicol Donald, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα- Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2004
Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα,
Αθήνα, 2001
Norwich John Julius , Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δημήτρης Παπαγεωργίου, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1993
Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992
Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I, Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές Εκδόσεις Στ.
Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981
Pears Edwin, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής,
Αθήνα, 2005
Pears Edwin, Η Καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας 1453, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ.
Στοχαστής, Αθήνα, 2005
Pirenne Henry, Οι πόλεις του Μεσαίωνα, μτφρ. Παντελής Μούτουλας, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003
Πλακογιαννάκης Κίμων-Εμμανουήλ, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιανός,
Θεσσαλονίκη, 2001
Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1984
Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006
Runciman Steven, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986
Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986

41. Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠ,
Ρόδος, 1991
Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004
Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Μέγας Κωνσταντίνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007
Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006
Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, 1954
Φούγιας Μεθόδιος, Έλληνες και Λατίνοι - Η εκκλησιαστική αντιπαράθεση, Αθήνα, 1991
Χρονόπουλος Ιωάννης , Ηράκλειος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010
Χατζάκης Ιωάννης, Ιουστινιανός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2005
Χρονόπουλος Ιωάννης, Νικηφόρος Φωκάς, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009
Χρονόπουλος Ιωάννης, Ιωάννης Τζιμισκής, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010
Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

42. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για το Βυζάντιο, τις Σταυροφορίες και τη Μεσαιωνική Ευρώπη
και Μέση Ανατολή)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)
http://www.e-istoria.com/byzantio (Βυζαντινά Θέματα)