5. Nilo ibaia munduko ibairik luzeena da (6670 km).
Uholde garaian lurrak lupetz beltz batez estalita
geratzen dira.
Ura jaisten denean lurrak ongarrituta geratzen dira.
NILO IBAIA
6. Gehienak nekazaritza,
arrantza edo ehiza izan zuten
lanbide.
Lurra lantzeko animalia eta
tresna bereziak erabiltzen
zituzten.
Laboreak (garia, sesamoa,
garagarra, ...) eta barazkiak
lantzen zituzten.
Ureztatzeko ubideak eta
xadufak erabiltzen zituzten.
LANA
7. Aisiarako denbora asko izaten zuten.
Ehiza, arrantza, jokoak, musika, dantza, ipuinak
kontatzea... atsegin zuten.
AISIALDIA
8. Mutil aberatsak bakarrik joaten ziren ikastera. Hauetariko
asko eskriba izaten ziren handitan eta faraoiarentzat
egiten zuten lan.
Neskak, ordea, etxean geratzen ziren etxeko lanak egiten
ikasteko: sukaldean, josten, iruten...
HEZKUNTZA
9. HIZKUNTZA
Rosetta harriari esker deszifratu zuten.
Idazkera zaila zenez, idazkera hieratikoa asmatu
zuten.
Idazkera zaharrena hieroglifikoa zen ( irudi eta
sinboloen bidezkoa ).
12. Egiptoarrek ehunka jainko
eta jainkosarengan sinisten
zuten.
Gauza bakoitza jainko
baten mende zegoela uste
zuten (familia, eguzkia,
heriotza...).
JAINKO ETA JAINKOSAK
13. Egipton eraikin mota asko
zeuden.
Oso arkitekto onak ziren.
ERAIKINAK
Piramideak
Obeliskoa
Esfingea Tenpluak
14. Egiptoko erregeen edo
faraoien hilobiak ziren.
Harrizko eraikin
haundiak ziren.
Ezagunenak Keops,
Kefren eta Mikerinos
dira.
PIRAMIDEAK
15. Zutabe karratu altu hauek
monumentuak ziren .
Aldeak idazkera
hieroglifikoan idatziak
dituzte eta puntak piramide
forman.
OBELISKOA
16. Otoitz egiteko eraikinak
ziren eta jainkoen
egoitzak aldi berean.
Jainkoen estatua gela
batean gordetzen zen,
eta bertara faraoia eta
apaizak sartzen ziren
bakarrik.
TENPLUAK
17. Mamu erraldoi bat da.
Burua, sama eta bularra
gizakiarenak ditu eta
gorputza eta oinak
lehoiarenak.
73 metroko luzaera du
eta buruak 5 metroko
altuera.
ESFINGEA
19. KOKAPEN FISIKOA
Txina Asiako hego-ekialdean kokatuta dago.
Munduko hirugarren herrialderik handiena da (Errusia
eta Kanadaren ondoren).
20. KOKAPEN KRONOLOGIKOA
Txina munduko zibilizaziorik zaharrenetarikoa da.
Dinosaurioen
garaia
Grezia
Erdi aroa
Gaur egun
Erroma
Errenazimentua
0 urtea
Egipto
Lehen
gizakiak
TXINA
22. HISTORIA
Txinatar zibilizazioa Ibai
Horiaren inguruan garatu
zen.
Historian zehar, hainbat
dinastiak gobernatu zuten.
Dinastia guztietatik Qin
(Txin) izan zen famatuena,
imperioa osatu zuelako.
Qin familiatik dator Txina
izena.
24. FILOSOFIA
Antzinako txinatarrak
pentsalari eta filosofo
onak ziren.
Txinatarrentzat filosofia zen
naturaren eta gizakiaren
errealitatea ulertzeko bide
bat.
Txinatarrek papera asmatu
zutenez, filosofoek beren
olerkiak eta erranak
idatziak utzi zituzten.
Konfuzio
25. HIZKUNTZA
Txinan hizkuntza eta dialekto ugari daude, baina hizkuntza
ofiziala mandarina da.
Idazkera ideografikoa egiten dute.
27. BIZTANLERIA
Txina, betidanik, izan da
munduko lurralderik
jendetsuena.
2001. urtean 1.300 milioi
biztanle zituen (Euskal
Herrian 3 milioi biztanle).
Biztanle kopurua
kontrolatzeko lege bat ezarri
zuten: bikote bakoitzak ezin
du haur bat baino gehiago
izan.
28. MENDIAK ETA IBAIAK
Himalaia mendikateko mendiak Pakistan, India,
Txina, Tibet eta Nepalgo lurraldeetan daude.
Himalaian dago munduko mendirik altuena:
Everest.
Ibaiak oso luzeak dira: Ibai Urdina (Yangzi) (6.300
km), Ibai Horia (Huang Ho) (5.464 km)...
30. OSASUNA
Txinatarrentzat, osasuna
akupunturan (orratzen
bidezkoa), sendabelarren
erabileran (masustak,
txinatar batata, onddoa...)
eta dieta orekatuan
oinarritzen da.
Osasuntsu egoteko Tai Chi
ere praktikatzen dute;
lasaitzen, giharrak
gogortzen eta sasoian
egoten laguntzen du.
31. ARTEA
Asialdirako opera, musika, abestiak, antzerkia
eta akrobazia gustokoak dituzte.
Ekitaldi hauetako janzkerak (zetazko soinekoak)
eta makillajeak garrantzi eta esangura handia
dute.
34. KOKAPEN KRONOLOGIKOA
Beren arbasoak duela 40.000 urte Asiatik etorri
omen ziren.
Dinosaurioen
garaia
Grezia
Erdi aroa
Gaur egun
Erroma
Errenazimentua
0 urtea
Egipto
Txina
Lehen
gizakiak
Kolonaurreko
Amerika
Kolonizazioa
36. LAUTADA HANDIETAKO
INDIARRAK
Hogeita hamar naziotako
indiarrak bizi ziren: dakotak,
pawneeak, komantxeak...
Tribuen arteko borrokak sarri
izaten ziren.
Batzuk nomadak ziren
(dakotak, cheyenneak,
komantxeak...) eta beste batzuk
sedentarioak (mandanak,
hidatsak...).
37. Bufalo ehizatik lortzen zutena: larrua, arropak eta tipiak
egiteko; haragia jateko; hezurrak, tresnak egiteko...
Ehiza hasi aurretik hainbat egunetako errituala egiten zen
suaren inguruan, izpirituei laguntza eskatzeko.
Xamana zen indiarren aztia.
Izaki edo fenomeno naturalak gurtzeko totemak eraiki
zituzten.
Tipiak haiek bizi izateko larruzko eraikuntzak ziren.
38. BASAMORTUKO
BIZTANLEAK
Ipar Amerikako hego-mendebaldeko lurralde lehor
eta malkartsuetan hainbat tribu bizi ziren: zuñiak,
hopiak, apatxeak, nabajoak...
Batzuk ehiztari eta gerrariak ziren, beste batzuk
nekazari, abeltzain edota artisauak.
39. INUITAK
Inuitak, Amerika eta
Groenlandiako lurralde
artikoan bizi ziren.
Ehiza eta arrantza zuten
bizimodu.
Izotzez egindako
erainkutzetan (iglú
izenekoetan) bizi ziren.
Garraiorako txakurrak
eta trineoak erabiltzen
zituzten.
40. AZTEKAK
Nekazariak eta artisau
onak ziren .
Jainkoak gurtzeko piramide
mailakatuak egin zituzten.
Borrokalari sutsuak ziren.
Hernan Cortes eta bere
armada espainola izan ziren
inperio horren suntsitzaileak.
Hieroglifiko bidez idazten
zuten.
41. MAIAK
Nekazari eta artisau bikainak
ziren.
Eguzkia eta ilargia gurtzeko
piramideak egin zituzten.
Borrokarako soldaduak
zituzten.
Aritmetika, idazkera
hieroglifikoa eta 365
eguneko eguzki-egutegia
asmatu zituzten.
Matematikan, arkitekturan
eta astronomian oso jantziak
ziren.
42. INKAK
Nekazari eta artisau onak ziren
(batez ere urrea lantzen).
Harrizko hiri handiak eraiki
zituzten (Machu Picchu).
Atahualpak, azken erregeak,
armada handia osatu zuen.
Marrazkien bidez transmititzen
zuten jakinduria.
1530. urtean, Francisco Pizarrok,
hiria suntsitu zuen.
43. KOLONIZAZIOA
1492ko urriaren 12an, Kristobal
Kolon Amerikara iritsi zen , India
zelakoan.
Arkikuntza honetarako Niña, Pinta eta
Santa Maria izeneko itsasontziak
erabili zituzten.
Konkistatzaileek Europatik gaitzak eta
izurriteak eraman ezezik, izugarrizko
sarraskiak ere egin zituzten, koloniak
osatzeko.
Americo Vespucio marinela ohartu
zen kontinente berri bat zela, eta
munduko mapa aldatu egin zen.
44. Indigenekin komunikatzeko erabiltzen zen hizkuntza
sinplea “pidgina” zen.
Hizkuntza ugari daude (ahoz garatuak), dagoeneko hainbat
desagertuak.
Kolonizazioak merkataritzan sekulako garrantzia hartu
zuen.
Amerikatik Europara: patata, artoa, tomatea, kakaoa...
Europatik Amerikara: zaldia, behia, txerria, ardia...
45. EUSKALDUNAK AMERIKETAN
Kolon Amerikara heldu aurretik, euskaldunak ibili omen
ziren baleak harrapatzen.
Indiarrekin harreman onak izan zituzten (pidgina), lurralde
haiek kolonizatu gabe.
Ingelesak heldu zirenean, euskaldunengandik arrantza-
teknikak ikasi ondoren, euskaldunak bota egin zituzten.
48. KOKAPEN KRONOLOGIKOA
Musulmanek VII. eta VIII. mendetik aurrera zibilizazio
garrantzitsu bat hedatu zuten.
Dinosaurioen
garaia
Grezia
Erdi aroa
Gaur egun
Erroma
Errenazimentua
0 urtea
Egipto
Lehen
gizakiak
ISLAMIAR ZIBILIZAZIOA
49. Basamortuetan nomadak (beduinoak) bizi ziren oasien
inguruan.
Artzaintza zuten ogibide (ardiak, ahuntzak eta gameluak).
Jaima izeneko denda zuten etxebizitzatzat.
BIZIMODUA ERDI AROAN
50. Betidanik euri urriko lurraldea izan denez, bizimodu oso
gogorra izan dute.
Arabiarren biztanleriaren zati handi bat hirietan bizi zen:
Damasko, Bagdad, Kairo, Kordoba...
Hiri barruan eskulangintzan eta merkataritzan jarduten
zuten gehienbat.
Nekazari askeek landetxeetako lurrak eta hiri inguruko
baratzeak lantzen zituzten.
51. ISLAMA
Arabian hainbat erlijio
zeuden, naturako indarrak eta
fenomenoak gurtzen
zituztenak (politeismoa).
VII. mendean Mahomak
jainko bakarra
(monoteismoa) gurtzen zuen
erlijio berria sortu zuen:
Islama.
52. Islamaren jarraitzaileak musulmanak dira, eta euren
jainkoa Ala. Bizitzan behin Mekara (hiri santua) joan
beharra dute.
Musulmanek beti Mekarantz begira egiten dute otoitz.
Haien liburu sakratua Korana da.
53. HEDAPENA
Erlijio berriaren izenean mundua konkistatzera abiatu ziren
Gerra Santuaren bidez.
Hasieran Asian, ondoren Ipar Afrikan eta azkenik Iberiar
Penintsulan sartu ziren.
Iberiar penintsulan (Al Andalus) Kordoba zuten hiriburua.
Iberiar penintsula VIII. mendetik XV. mendera arte
musulmanen agintepean egon zen.
54. ISLAMAREN EKARPENAK
750. urtean, musulmanen
zibilizazioak aurrerapen handiak
egin zituen teknologian, zientzian
eta medikuntzan.
Itsasontziek itsasoan zuten
posizioa neurtzeko astrolabioa
asmatu zuten.
55. Lur azpiko ubideak egin
zituzten eta noriaren erabilera
hobetu zuten.
Usoak erabiltzen zituzten
mezuak bidaltzeko.
Arraza ezberdinak nahastuz,
zaldi indartsuago eta
osasuntsuagoak haztea lortu
zuten.
56. Gaur egun erabiltzen ditugun zenbakiak asmatu zituzten.
Idazkera berezia da: bokalak ez ditu erabiltzen eta duen
norabidea eskumetatik ezkerretara doa.
Eraikinak, objetuak, etab. apaintzen eta dekoratzen
artistak ziren, batez ere, diseinu geometrikoak erabilita
(modulazioa).
57. MUSULMANAK
EUSKAL HERRIAN
Musulmanek beren arrastoak
utzi zituzten Nafarroako
erreinuan.
Tutera sortu zuten 800.
urtean.
Musulmanak eta euskaldunak
interesen arabera, bai
lagunak, bai etsaiak izan
ziren.
58. MUSULMANAK GAUR EGUN
Islamismoa indarrean dagoen erlijioa da, batez ere
Asian eta Afrikan.
Petrolioa ustiatzearen eraginez, maila sozialen
arteko desoreka handia dago: xekeak daude batetik,
herri xehea bestetik.
Petrolioaren interesak nazioarteko liskar eta gerra
handiak sorrarazten ditu.