„W kręgu pracy, wiary i uporu” Z historii osadnictwa olęderskiego w Polsce autor: Witold Przewoźny, kustosz Muzeum Etnograficznego

1. Nowolipsk fot. W. Przewoźny , Nekielka 27 sierpnia 2011 r. „ W kręgu pracy, wiary i uporu” Z historii osadnictwa olęderskiego w Polsce Nekielka 27 sierpnia 2011 r

2. Rzeczypospolita oraz Litwa w okresie pierwszej fali sprowadzania na tereny Żuław Wiślanych osadników z Niderlandów zwanych Olędrami 1526-1660

3. Tereny ujścia Wisły – Żuławy Wiślane, leżące poniżej poziomu morza, przez wieki sprawiały olbrzymie kłopoty - zalewane przez powodzie odcinały dostęp do Gdańska głównego polskiego portu. Wymagały zagospodarowania - uregulowania rzek i osuszenia tysięcy hektarów ziemi.

5. Żuławy w pobliżu Wisły z wałem przeciw powodziowym usypanym przez Olędrów

6. Żuławy Wiślane w latach 1920. System wiatraków czerpakowych. Zniszczone w 1945 r. Olędrzy zakładają wioski, osuszają bagna, kopią setki kilometrów kanałów regulujących poziom wody i przez ponad 400 lat mieszkają na tych terenach.

7. Krajobraz Żuław z typowymi widokami wierzb sadzonych przez Olędrów wzdłuż kanałów i dróg. Korzenie wierzby pochłaniają wielkie ilości wody!

8. Żuławy Wiślane. Skrzyżowanie kanałów - fragment zaniedbanego dziś systemu regulacji poziomu wody.

9. Żuławy w okolicach Elbląga. Teren opuszczony przez Olędrów stanowi dla obecnych mieszkańców niemały problem !!!

10. Co pozostało z kulturowego dziedzictwa Olędrów? Na ile ta historia jest warta przypomnienia? Jakie cechy charakterystyczne przypisywane są Olędrom? Kim byli Olędrzy? Pytania , które warto zadać by poznać historię Olędrów w najbliższej okolicy

11. Z historii pobytu Olędrów w Polsce pozostały jedynie ślady np. miejscowości o dziwnych nazwach jak Wrąbczynkowskie Holendry lub Polskie Holandry i wiele innych, wioski i charakterystyczne budynki, pasy łąk, wykopane kiedyś kanały, zasadzone sady owocowe, wierzbowe aleje, opuszczone cmentarze. Ta historia warta jest przypominania bowiem świadczy o dawnych czasach tolerancyjnej Polski gotowej przyjąć każdego, kto chce pracować i znaleźć spokojny dom. Jest to historia tysięcy ludzi, którzy potrafili przez parę wieków żyć razem bez względu na różnicę języka, wyznania i przyzwyczajeń. Byli przybyszami z różnych krajów Europy - z początku z Holandii i dlatego nazwano ich Olędrami (w języku staropolskim nie wymawiano litery H na początku wyrazu) Byli pracowitymi rolnikami, którzy potrafili osuszać bagna lub zakładać wioski wewnątrz puszczy. Znali nowe odmiany zboża, umieli sadzić sady owocowe. Żyli bez konfliktów z sąsiadami.

12. Charakterystyczne dla Olędrów mieszkających na Żuławach wielkie domy z podcieniem

13. Wielki olęderski dom w Mątowskich Pastwiskach koło Kwidzyna nad Wisłą – dawniej i dziś

14. Rozplanowanie wsi jest czytelnym znakiem jej historii Owalnica Rzędówka bagienna ulicówka wieś rozproszona W krajobrazie wsi warto zwrócić uwagę na jej układ. Olęderskie wsie miały układy zależne od terenu, w którym zamieszkiwali ich mieszkańcy. Rzędówki bagienne zakładano na rozlewiskach rzek i osuszonych bagnach, Osady rozproszone są charakterystyczne na terenach leśnych

15. Kształty olęderskich zabudowań i zagród

16. Olędrzy na Żuławach i w północnej Wielkopolsce sprowadzeni w XVI i XVII wieku z terenu Niderlandów byli w większości Mennonitami to znaczy należeli do odłamu Kościoła Protestanckiego głoszącego mocne odwołanie się do zasad Biblii, życie w małych wspólnotach wioskowych, bez konfliktów w zupełnej pochwale pracy i uczciwości. Nie podlegali przymusowi służby wojskowej. Zbór Mennonitów - kościół i szkoła w Gdańsku

17. Cmentarze Olędrów w okolicach Malborka

18. Cmentarz Olędrów w Cyganku koło Nowego Dworu Gdańskiego

19. Kamień - nagrobek

21. Pierwsza w Wielkopolsce osada olęderska – Ługi Ujskie założone w 1557 roku

22. Dokument założenia wsi Olędrowo – dzisiejsze Ługi Ujskie

23. Ługi Ujskie dzisiaj

24. Ługi Ujskie - olęderski krajobraz łąk prostopadle ułożonych w kierunku rzeki

27. Zbór Mennonitów - Olędrów w Herburtowie nad Notecią

28. Zbór Mennonitów - Olędrów - Nowe Dwory nad Notecią

29. Witraże z z nazwiskami olęderskich sołtysów wsi Nowe Dwory nad Notecią

32. Olędrzy – z początku ich historii pochodzili z Holandii a następnie przybywali z innych krajów głównie z Niemiec by zasiedlić podmokłe lub porośnięte niedostępnymi lasami tereny Polski. Żyli tu prawie 400 lat. Dziś nie ma już Olędrów - pozostały po nich krajobrazy, domy i gospodarstwa oraz zupełnie zapomniane cmentarze. Rozbiory Polski pod koniec XVIII były pierwszą przyczyną ich wyjazdu – mieli przecież przywileje dane im przez polskich królów a nowe państwa zaborcze ich nie chciały respektować. Szczególnie Państwo Pruskie nie tolerowało odmienności religijnej oraz odmowy służby wojskowej. Dla tych Olędrów, którzy zaakceptowali nową sytuację końcem ich historii w Polsce były wydarzenia II Wojny Światowej i masowe powojenne przesiedlenia ludności pochodzenia niemieckiego. Historia Olędrów jest także opowieścią o dramatach, które powstały w chwilach, gdy fobie zastąpiły rozsądek a narodowy narcyzm odebrał rozum.

34. W Puszczy Pyzdrskiej w latach 1746-1789 założono - 47 osad olęderskich. Osadnicy nazywani Olędrami żyli zgodnie z zasadami prawa olęderskiego: solidarności całej gminy wobec dworu i wewnętrznej równości wobec siebie. Wioski Olędrów powstały tu w większości na tzw. surowym korzeniu, czyli w miejscach dotychczas nie zasiedlonych, w borach lub lasach, a także na miejscu starych, ale opustoszałych, tj. wtórnie zarosłych lasem, osad o jeszcze średniowiecznej metryce. Lokowano je przy zdecydowanie przeważającym udziale osadników niemieckiego pochodzenia, głównie wyznania ewangelickiego.

35. Jarantów Kolonia samotne gospodarstwo w wiosce o charakterze rozproszonym

37. Łazińsk I Stare, opuszczone, zapomniane cmentarze są niezwykłym świadectwem historii Olędrów

38. Dolne Grądy Dawne chaty otoczone są często starymi drzewami - kasztanowcami , lipami, wierzbami lub dębami. Obok rosną sady

39. Wrąbczynkowskie Holendry

40. Jedna z najstarszych chat olęderskich na terenie Puszczy

41. Nekielka Barszczyzna

44. W latach 1830 -1845 w Nekielce gospodarstwa prowadzili: Johann Nuske, Johann Pedemal, August Leske, Johann George Mibus & Caroline Schulz, Erdmann Rattey & Anna Dorothea Seydel, Frantz Osinski & Thecla z domu Żerkowska, Gotfried Bräuniger, George Häusler & Christina Baum, Maria Dorothea Schulz, Johann Semmler, Michael Semmler, Fridrich Leske, Christian Menzel & Maria Richter, Johann Tischler & Louise Lűdtke, Maria Dorothea Leske & Johann Schultz, Johann Kaschube & Elisabeth Rahn, Christian Nuske & Heinriette Greger, Jacob Mazeran & Antonina Bielarzewska, Gottfrid Gramsch & Anna Christine Kaschne, Gottfried Kaschne & Anna Elisabeth Risner, Johann George Minickel & Anna Rosina Martin, Martin Semler, Gottfried Nuske &Anna Elisabeth Menke, Julianna Nuske, Christoph Semler, Christoph Prietz, George Pritz, Christian Trölenberg, Gottfried Semler, Christian Semler & Maria Elisabeth Balke, Daniel Jeske, Johann Buschke & Anna Elisabeth Brenke, Stanislaus Harwozinsky & Katarzyna Nowak, Johann Boge & Anna Elisa Kelm, Christian Mühlnickel & Anna Christine Kriese, Jacob Mühlnickel, Johann Dawid Mybus, Chrisoph Nuske, Jacob Mibus, Johann Huff & Anna Christina Grüning, Ludwig Kelm & Anna Rosine Ziemer, Jacob Semmler & Anna Rosina Neumann, Gottfried Braeuniger & Dorothea Bussler, Christian Richter, Michael Neumann, Andreas Pfeifer, Gottfried Grams, Johann Gottlieb Streich & Carolina Tischler, Johann Jeske, Gottlieb Mühlnickel, Gottlieb Wilhelm Grams, Johann Ratai, Johann Jonathan Seifert, Johann Benz, Ludwig Boge, Johann Pidde & Elizabeth Bień.

45. Czy sami nie jesteśmy także specyficznymi ”Olędrami” gdzieś w dalekim czy bliskim świecie, choć nikt nas tak nie nazywa?

46. Czy gotowi jesteśmy po 60 latach życia w prawie jednoetnicznym kraju przyjąć, iż w ponad 1000 letniej historii Polski jest to zjawisko nowe? Co jest „olęderskiego” w nas skoro „Oni” byli obok przez ponad 400 lat?

47. Dziękuję za uwagę