1. 5. МОНГОЛ ХЭЛ
5.1. Зорилт
5.1.1. Монгол хэлээр
1) Ярих – сонсох талаар
• ахуйн ба сургуулийн амьдралтай холбоотой сэдвээр бусдад асуулт тавих, бусдын
асуултад оновчтой, бүрэн төгс хариулах, харилцан ярианд суралцах, бусдын яриаг
хүлээцтэй сонсох, санаагаа бүрэн илэрхийлж сурах:
• уншсан, үзсэн, сонссон зүйл, тохиолдсон үйл явдлынхаа талаар дэлгэрэнгүй, ойлгомжтой
хүүрнэн ярих:
• хүн, амьтан, юмс үзэгдлийн гадаад шинж чанарыг дүрслэн, тоочиж ярих:
• уншсан эхийн агуулгыг хураангуйлж төлөвлөгөө зохиох, төлөвлөгөөний дагуу
дэлгэрүүлэн ярих:
• хэл зүгшрүүлэх үг, түргэн хэллэг, жороо үг зэргийг цээжилж, хэлэхэд төвөгтэй
авиануудыг зөв, цэвэр дуудаж сурах:
• цээжилсэн шүлэг, зүйр цэцэн үг, оновчтой үг хэллэгийг яриандаа хэрэглэж сурах, жишээ
баримтаар тайлбарлан ярих:
• орчин цагийн монгол хэлний дуудлагын хэм хэмжээний дагуу ярих, сонсох:
• өөртөө итгэлтэй, сэтгэлийн хөдлөлөө зөв илэрхийлэн, нийтэд сонсогдохоор тод ярьж
сурах:
2) Унших талаар
• бага насны хүүхдэд зориулсан уран зохиол, үлгэр домог, сурах бичгийн сэдвүүдийг
уншаад гол санааг нь ойлгох:
• зөв, ухамсартай, хурдан, уран уншиж сурах:
• өөртөө болон бусдад уншиж сурах:
• хэвлэмэл болон гаргацтай бичсэн гар эхийг зөв унших:
• заавал цээжлэхээр хөтөлбөрт орсон шүлэг, зохиолыг бүрэн цээжлэх:
• нэг минутад 90­ээс доошгүй үгийг дуудан уншиж,100­аас доошгүй үгийг өөртөө унших:
• сурах бичигт байгаа хэлний дүрэм, тодорхойлолт, ухагдахууныг уншиж ойлгох.
3) Бичих талаар
• бичих арга барил эзэмшин, цэвэр, хичээнгүй, алдаагүй бичих, нэг минутад ангийн
ялгамжаар 20­иос 55 үсгийн тэмдэгт бичиж сурах:
• хуулж бичихдээ уртавтар өгүүлбэрийг тасалж бичих заагийг өөрөө тогтоон, түүнийгээ
нүдэлж бичих:
• сонсголын болон нүдлэх цээж бичиг бичиж, өөрсдийн гаргасан алдааны учрыг олж, засаж
сурах:
• уншсан, үзсэн, сонссон зүйл, тохиолдсон үйл явдлынхаа тухай өгсөн үгэнд тохируулан
хүүрнэн бичих /хүүрнэмж/, мөн тэдгээрт өөрийн үнэлэлт дүгнэлт өгч, эргэцүүлэн бичих
/эргэцүүлэмж/:
• хүн, амьтан, юм үзэгдлийн гадаад шинжийг нь дүрслэн бичих /тоочимж/:
• багшийн болон сурах бичиг, гарын авлагын дасгал зааврын дагуу үгсийг аймаглах, утгат
хэсгээр нь задлах, шинээр үг бүтээх, тэдгээрийг хэл зүйн хувиллаар хувилгах, төрөл үг,

2. төрөл үгийн үүр үүсгэх, өгүүлбэр ба эх зохиох, тэдгээрийг хураангуйлж дэлгэрүүлэх зэрэг
ажлыг бичгээр хийж гүйцэтгэх:
• ангийн ялгамжаар ойролцоогоор 20­иос 80 үгтэй цээж бичиг, 40­өөс 90 үгтэй эх зохиож
найруулж бичих /тоочимж, хүүрнэмж, эргэцүүлэмж/,
4) Хэлний дүрэм, ухагдахууны талаар
• авиа зүй, үг зүй, өгүүлбэр зүй, үгийн сангийн тухай анхны мэдэгдэхүүнийг эзэмших.
5.1.2.Монгол бичгээр
1) Унших талаар
• дармал үсгээр болон хичээнгүй бичгээр бичсэн эхийг уншиж, утгыг ойлгох:
• монгол бичгээр бичсэн эхийг орчин цагийн монгол хэлний дуудлагаар шууд унших:
• хичээлийн хөтөлбөрт заасан өвөрмөц бичлэгтэй үгийг зөв уншиж утгын ялгааг ойлгох:
• бусдад болон өөртөө унших:
2) Бичих талаар
• бичмэл үсгийн тигээр цэвэр, хичээнгүй бичих:
• хөтөлбөрт заасан өвөрмөц бичлэгтэй үгсийг зөв бичиж сурах:
• эхээс хуулж бичихдээ бүтэн үг, өгүүлбэрээр нүдэлж алдаагүй, цэвэр нямбай хуулж бичих:
• утга зохиолын хэлний дуудлагаар хэлж өгсөн эхийг цээжээр бичих:
• үгийг нэрийн болон үйлийн идэвхтэй хэрэглэгдэх зарим хувиллаар зөв хувилгаж бичих:
• үгсийг утгаг хэсгээр нь задалж бичих:
• өгсөн эхийг кириллээс монгол, монголоос кирилл бичигт хөрвүүлж бичих зэрэг мэдлэг,
чадвар, дадал эзэмшсэн байна.
5.2. Цөм хөтөлбөр
5.2.1. Монгол хэлээр
1) I анги
Цагаан толгойн хичээлээр
• эгшиг авиа, үсэг
• гийгүүлэгч авиа, үсэг
• тэмдэг үсэг
• эгшиг ба гийгүүлэгч авиаг ялган сонсож, хэлж, уншиж, бичиж сурах дадлага ажил
• битүү ба задгай үеийг хэлж сонсож, уншиж, бичиж сурах, үгийг үеээр таслах дадлага ажил
• уншиж, бичиж, ярих сэдвийн хүрээ: байгаль хамгаалах, хайрлах, жороо үг, үгэн тоглоом,
хэлний ээдрээ арилгах үг хэллэгүүд
Зөв бичих дүрмээр
• эр, эм, саармаг эгшиг
• богино, урт, хос эгшиг
• өргөлтөт ба балархай эгшиг
• ялгах эгшиг
• эгшиг зохицох ёс

3. • үг баяжуулах ажил
• уншиж, бичиж, ярих сэдвийн хүрээ: “Эх нутаг”, “Хүний сайхан чанар”, “Эрдэм сурахын ач
тус”, “Элбэрэл ачлалын ёс”, “Таван эрдэнэ”, “Хөдөлмөрийн ач тус”
2) II анги
Зөв бичих дүрмээр
• Я­ийн төрлийн урт, хос эгшиг
• зөөлөрсөн гийгүүлэгчийн дараах урт эгшиг
• эгшигт ба заримдаг гийгүүлэгчийг зөв бичих тохиолдол
• зөөлөрсөн гийгүүлэгчийг зөв бичих тохиолдол
• балархай эгшиг гээгдэх ба гээгдэхгүй тохиолдлууд
• үгийн дунд орсон ж, ч, ш­ийн дараа богино эгшиг бичих дүрэм
Үг зүйгээр
• үсгийг утгаар нь аймаглах тухай ерөнхий ойлголт
• жинхэнэ нэр, ерийн ба оноосон нэр, түүний асуулт
• тэмдэг нэр, түүний асуулт
• тооны нэр, түүний асуулт
• үйл үг, түүний асуулт
• үг баяжуулах ажил (ойролцоо ба эсрэг утгатай үг)
• уншиж, бичиж, ярих сэдвийн хүрээ: “Байгаль эхээ хайрлая”, “Эрхэм баян эрдэм ном”,
“Ажил хөдөлмөр­ амьдралын үндэс”, “Эвлэвэл бүтнэ”, “Элбэрэл тахимдуугийн ёс”,
“Эрүүл биед саруул ухаан оршино”, “Мал маллах ухаан”.
3) III анги
Зөв бичих дүрмээр
• эгшиг зохицох ёс, харъяалах, заахын тийн ялгалын нөхцөлийг зөв бичих:
• том үсгийг зөв бичих:
• үг шилжүүлэх:
• тусгаарлах үүрэгтэй хатуу ба зөөлний тэмдгийг зөв бичих тохиолдол
• Үг зүйггээр
• үгийн бүтцийн тухай ойлголт
• үгийн утгат хэсгүүд, тэдгээрийг үгийн бүтцээс таних, үг бүтээж хувилгах дадлага
• язгуур
• дагавар
• нөхцөл
• үгсийн аймаг
• төлөөний үгийн аймаг, асуулт
Өгүүлбэр зүйгээр
• өгүүлбэрийг хэлэх зорилгоор ангилах, бичигт тэмдэглэх тохиолдол
• асуух өгүүлбэр, онцлог
• хүүрнэх өгүүлбэр, онцлог
• захирах өгүүлбэр, онцлог

4. • анхааруулах өгүүлбэр, онцлог
• өгүүлбэр зохиох дадлага
• үг баяжуулах ажил
• уншиж, бичиж, ярих сэдвийн хүрээ: “Унасан газар угаасан ус минь”, “Ухаан далай номоос
эхтэй”, “Бидний хөгжөөнт явдал”, “Эх хэл эрдмийн түлхүүр”, “Ажил хийж хүн болдог”,
“Элбэрэл тахимдуугийн ёс”, “Нөхрийн хэрэг бүтвэл өөрийн хэрэг бүтнэ”, “Эрүүл энхийн
жаргал”, “Мал дагавал ам тосодно”, “Монгол цаг тоолол”
4. IV анги
Үг зүйгээр
• дагаврын ба үг нийлэх аргаар үг бүтэх арга
• жинхэнэ нэрийн хувилал, жинхэнэ нэр бүтэх арга
• тэмдэг нэрийн хувилал, бүтэх арга
• тэмдэг нэр, тооны нэр, төлөөний үг нь жинхэнэ нэрийн үүрэг гүйцэтгэх
• үйл үгийн хувилал, бүтэх арга
Өгүүлбэр зүйгээр
• үйлийн эзэн, үйл хоёрын харьцаа
• өгүүлбэрийн гол гишүүд
• өгүүлбэрийг хураангуйлж, дэлгэрүүлэх арга
Үгийн сангаар
• үгийн сан баяжих аргууд
• этгээд ба бүдүүлэг үг, хэллэгээс болгоомжлох тохиолдол
• үг баяжуулах ажил
• уншиж, бичиж, ярих сэдвийн хүрээ: “Эх орон­ ард түмэн”, “Эргэх дөрвөн улирал”,
“Эрдэмд оройгүй”, “Ажиллах, амьдрах ухаан”, “Хүний мөс”, “Жаргалыг хүсвэл эрүүлийг
хүс”, “Малын буян­малчны эрдэм”, “Нигүүлсэхүйн сэтгэлтэн эрдэм”, “Нэр нь мөнхөжсөн
хүмүүс”
5.2.2. Монгол бичгээр
III­IV анги
Зөв бичих дүрмээр
• монгол бичгийн цагаан толгойн үсгүүд /ацагт, шилбэт, гэдэст, эрүү завжит/
• эгшиг зохицох ёс
• гийгүүлэгч зохицох ёс
• эгшиг, гийгүүлэгчийн нийлэмж
• урт эгшгийг монгол бичигт тэмдэглэх /уртатгал үеэр, хоёр өөр эгшгээр, ижил эгшгээр,
богино эгшгээр /
• үеийн бүтэц
• дэвсгэр үсгүүд, хатуу ба зөөлөн дэвсгэр, үгийн дунд ба адагт дэвсгэрлэх
• тийн ялгалын нөхцөл, тэдгээрийг үгэнд зөв дагуулах:
• олон тооны нөхцөл, тэдгээрийг зөв бичих:

5. • биед ба эзэнд хамаатуулах нөхцөл, тэдгээрийг зөв бичих:
• хамаатуулах ба тийн ялгалын нөхцөлийг нийлүүлж бичих:
• үйлийн цагийн зарим нөхцөл, тэдгээрийг зөв бичих:
• өвөрмөц бичлэгтэй зарим үгийг зөв бичих:
• гадаад үг тэмдэглэдэг үсгүүдийг зөв бичих дадлага
• аймаг, сум, хотын нэрийг зөв бичих дадлага
Уншихаар
• дармал үсгээр болон хичээнгүй бичгээр бичсэн эхийг уншиж, утгыг ойлгох
• монгол бичгээр бичсэн эхийг орчин цагийн монгол хэлний дуудлагаар шууд унших
Бичихээр
• эхийг хуулж бичих, цээжээр бичих дадлага
• үгийг нэрийн хувиллаар зөв хувилгаж, тайлбарлан бичих:
• үгсийг утгаг хэсгээр нь задалж бичих:
• өгсөн эхийг кириллээс, монголоос кирилл бичигт хөрвүүлж бичих дадлага