1. Περιβάλλον καιΠεριβάλλον και
Εκπαίδευση για τηνΕκπαίδευση για την
Αειφόρο ΑνάπτυξηΑειφόρο Ανάπτυξη για τογια το
Δημοτικό Σχολείο μέσαΔημοτικό Σχολείο μέσα
από ένα παράδειγμααπό ένα παράδειγμα
εφαρμογήςεφαρμογής
Μαρία Παπαδοπούλου,Μαρία Παπαδοπούλου, MS.c.MS.c.
Σύμβουλος Προσχολικής ΑγωγήςΣύμβουλος Προσχολικής Αγωγής
Κιλκίς, πρώην Υπεύθυνη λειτουργίαςΚιλκίς, πρώην Υπεύθυνη λειτουργίας
Κ.Π.Ε. ΚιλκίςΚ.Π.Ε. Κιλκίς
06-09-201206-09-2012

2. Η σημερινή παρουσίαση…Η σημερινή παρουσίαση…
Στοχεύει μέσα από την παρουσίαση ενός προγράμματος μεΣτοχεύει μέσα από την παρουσίαση ενός προγράμματος με
αντικείμενο ένα μνημείο του τόπουαντικείμενο ένα μνημείο του τόπου ‘το κάστρο‘το κάστρο
Γυναικόκαστρο’Γυναικόκαστρο’ να συμβάλλει:να συμβάλλει:
 στην κατανόησηστην κατανόηση τι σημαίνει σχεδιάζουμε και υλοποιούμετι σημαίνει σχεδιάζουμε και υλοποιούμε
με τα παιδιά ένα πρόγραμμαμε τα παιδιά ένα πρόγραμμα που αφορά σ’ ένα μνημείο τουπου αφορά σ’ ένα μνημείο του
τόπου υπό το πρίσμα της Εκπ/σηςτόπου υπό το πρίσμα της Εκπ/σης για το Περιβάλλον και τηνγια το Περιβάλλον και την
Αειφόρο ΑνάπτυξηΑειφόρο Ανάπτυξη
 στην κατανόηση της συνθετικής φύσης των περιβαλλοντικώνστην κατανόηση της συνθετικής φύσης των περιβαλλοντικών
ζητημάτωνζητημάτων
 στην περαιτέρω κατανόηση όρων/εννοιών θεσμών καιστην περαιτέρω κατανόηση όρων/εννοιών θεσμών και
δομών,δομών, όπως περιβαλλοντική εκπαίδευση, αειφόροςόπως περιβαλλοντική εκπαίδευση, αειφόρος
ανάπτυξη, εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη, Κέντραανάπτυξη, εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη, Κέντρα
Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, ΠεριβαλλοντικάΠεριβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Περιβαλλοντικά
προγράμματα, μεθοδολογία/τεχνικές, κ.ά.προγράμματα, μεθοδολογία/τεχνικές, κ.ά.

3. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Π.Ε.)Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Π.Ε.)
Η ΠΕ είναι μια εκπαίδευση με διαρκή χαρακτήρα,
αφού αποτελεί μια διαδικασία που αρχίζει από το
προσχολικό επίπεδο, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα
άτομα σχολικής ηλικίας, διότι στις ηλικίες αυτές
διαμορφώνονται αξίες και στάσεις και συνεχίζεται
σε όλη τη διάρκεια της ζωής ως εκπαίδευση διά
βίου (UNESCO, 1977, 1978).

4. Η επίσημη γένεση της ΠΕ τοποθετείται το 1972, στη Διάσκεψη
της Στοκχόλμης για το «Περιβάλλον του Ανθρώπου», η οποία
οργανώθηκε από τον ΟΗΕ. Στη Διάσκεψη αναγνωρίστηκε
αναγκαιότητα της ΠΕ «Η εκπαίδευση σε περιβαλλοντικά
θέματα, τόσο της νέας γενιάς όσο και των ενηλίκων [...] είναι
απαραίτητη για τη διαμόρφωση μιας νέας άποψης και
υπεύθυνης συμπεριφοράς, από τα άτομα, τις επιχειρήσεις και
τις κοινωνίες, στα πλαίσια της προστασίας και της βελτίωσης
του περιβάλλοντος σε ολόκληρη την ανθρώπινη έκταση» (UN,
1972).
Η Eκπαίδευση για την Αειφόρο
Ανάπτυξη (ΕΑΑ) είναι μετεξέλιξη της
Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.

5. Η έννοια της Αειφορικής ανάπτυξης…Η έννοια της Αειφορικής ανάπτυξης…
 Αειφορική ή βιώσιμη ανάπτυξη είναι αυτή που ικανοποιείΑειφορική ή βιώσιμη ανάπτυξη είναι αυτή που ικανοποιεί
τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να μειώνει την ικανότητατις ανάγκες του παρόντος χωρίς να μειώνει την ικανότητα
των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους.των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους.
 Η έννοια της αειφορίας εμπεριέχει εξ ορισμού τοΗ έννοια της αειφορίας εμπεριέχει εξ ορισμού το
περιβάλλον και την άρρηκτη σχέση του με θέματαπεριβάλλον και την άρρηκτη σχέση του με θέματα
εκπαίδευσης-οικονομίας-κοινωνίας & ανάπτυξης.εκπαίδευσης-οικονομίας-κοινωνίας & ανάπτυξης.
 Η Εκπαίδευση για την Αειφόρο ΑνάπτυξηΗ Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη προσεγγίζειπροσεγγίζει
βασικά θέματα και προβληματικές καταστάσεις πουβασικά θέματα και προβληματικές καταστάσεις που
αντλούνται κυρίως από την επικαιρότητα και το άμεσοαντλούνται κυρίως από την επικαιρότητα και το άμεσο
περιβάλλον του μαθητή και της μαθήτριας.περιβάλλον του μαθητή και της μαθήτριας.

6.  Η αειφόρος ανάπτυξη (sustainable development) καιΗ αειφόρος ανάπτυξη (sustainable development) και
αποτέλεσε αντικείμενο συζητήσεων διεθνών οργανισμών πουαποτέλεσε αντικείμενο συζητήσεων διεθνών οργανισμών που
έγιναν κυρίως τη δεκαετία του ’90.έγιναν κυρίως τη δεκαετία του ’90.
 Ο όρος «αειφόρος ανάπτυξη» είναι γενικά αμφιλεγόμενοςΟ όρος «αειφόρος ανάπτυξη» είναι γενικά αμφιλεγόμενος
καθώς εμπεριέχει πολλές ιδεολογίες και γι’ αυτό έχουν δοθείκαθώς εμπεριέχει πολλές ιδεολογίες και γι’ αυτό έχουν δοθεί
πάρα πολλοί ορισμοί.πάρα πολλοί ορισμοί.
 Ευρύτατα αποδεκτός είναι και ο ορισμός που διατυπώθηκεΕυρύτατα αποδεκτός είναι και ο ορισμός που διατυπώθηκε
από IUCN,UNEP και WWF (1991): «Η ανάπτυξη είναιαπό IUCN,UNEP και WWF (1991): «Η ανάπτυξη είναι
αειφόρος όταν βελτιώνει την ποιότητα ζωής στο πλαίσιο τωναειφόρος όταν βελτιώνει την ποιότητα ζωής στο πλαίσιο των
ορίων που θέτει η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτωνορίων που θέτει η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων
που υποστηρίζουν τη ζωή».που υποστηρίζουν τη ζωή».

7. Από την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στην Εκπαίδευση για τηνΑπό την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στην Εκπαίδευση για την
Αειφόρο ΑνάπτυξηΑειφόρο Ανάπτυξη
Στη σχολική εκπαίδευση η Π.Ε. θεσμοθετήθηκε στις αρχές
της δεκαετίας του ’90. Από τότε λειτουργεί ο θεσμός του
υπευθύνου ΠΕ, πραγματοποιούνται περιβαλλοντικά
προγράμματα στα σχολεία, ιδρύθηκαν και λειτουργούν Κέντρα
ΠΕ.
Από τη δεκαετία του ’90 η Π.Ε. και μετά συνδέθηκε με την
έννοια της αειφόρου ανάπτυξης. H προβληματική και η
θεματολογία της ΠΕ διευρύνθηκε και ενσωμάτωσε και τις
τρεις διαστάσεις της αειφόρου ανάπτυξης (κοινωνία,
οικονομία, περιβάλλον).

8. Η Εκπαίδευση για την Αειφόρο ΑνάπτυξηΗ Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη έχει διευρυμένηέχει διευρυμένη
προβληματική και θεματολογία συγκριτικά με την Π. Ε.προβληματική και θεματολογία συγκριτικά με την Π. Ε.
• Κοινωνικοπολιτιστική διάσταση: ανθρώπινα δικαιώματα,
ειρήνη και ανθρώπινη ασφάλεια, ισότητα των δύο φύλων,
πολιτιστική ποικιλότητα και διαπολιτισμική κατανόηση,
AIDS, κ.ά.
• Περιβαλλοντική διάσταση: φυσικοί πόροι (νερό, ενέργεια,
γεωργία, βιοποικιλότητα), αλλαγή κλίματος, αγροτική
ανάπτυξη, αειφόρος αστικοποίηση, πρόληψη και μετριασμός
καταστροφών, κ.ά.
• Οικονομική διάσταση: μείωση της φτώχειας, κ.ά..

9. Δεκαετία της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο ΑνάπτυξηΔεκαετία της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη
Για τον καλύτερο συντονισμό των προσπαθειών προώθησης της ΕΑΑ,
η δεκαετία 2005-2015, με πρωτοβουλία της UNESCO, έχει ανακηρυχθεί
ως «Δεκαετία της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη».
Τα σχολικά έτη της Δεκαετίας 2005-2014 για την Ελλάδα,
χαρακτηρίζονται ως εξής:
2006 Νερό-Γαλάζιος πλανήτης / 2007 Καταναλωτισμός και
Περιβάλλον / 2008 Δάσος-Πράσινος Πλανήτης / 2009 Γεωργία,
Διατροφή & Ποιότητα Ζωής / 2010 Ενέργεια-Ανανεώσιμες Πηγές και
Τοπικές
Κοινωνίες / 2011 Εκπαίδευση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα / 2012
Υγεία και Παραγωγικές Διαδικασίες /
2013: Ανθρωπογενές Περιβάλλον & Αειφόρος Διαχείριση
2014 Ενεργοί Πολίτες.

10. Σύμφωνα με τον οδηγό εφαρμογής του νέου ΠρογράμματοςΣύμφωνα με τον οδηγό εφαρμογής του νέου Προγράμματος
Σπουδών «Περιβάλλον και Εκπαίδευση για την ΑειφόροΣπουδών «Περιβάλλον και Εκπαίδευση για την Αειφόρο
Ανάπτυξη» το ΠΣ εστιάζει σε τοπικά, εθνικά και παγκόσμιαΑνάπτυξη» το ΠΣ εστιάζει σε τοπικά, εθνικά και παγκόσμια
περιβαλλοντικά ζητήματα και προβλήματα και ο διδακτικόςπεριβαλλοντικά ζητήματα και προβλήματα και ο διδακτικός
βηματισμός ανά κύκλο είναι:βηματισμός ανά κύκλο είναι:
Α)Νηπιαγωγείο, Α΄και Β΄τάξεις ΔημοτικούΑ)Νηπιαγωγείο, Α΄και Β΄τάξεις Δημοτικού σχολείου:σχολείου:
Μελέτη κυρίως τοπικών περιβαλλοντικών θεμάτων από τοΜελέτη κυρίως τοπικών περιβαλλοντικών θεμάτων από το
άμεσο περιβάλλον των παιδιώνάμεσο περιβάλλον των παιδιών
Β)Γ΄, Δ΄, Ε΄,& ΣΤ΄ τάξεις του Δημοτικού σχολείου:Β)Γ΄, Δ΄, Ε΄,& ΣΤ΄ τάξεις του Δημοτικού σχολείου: μελέτημελέτη
κυρίως τοπικών και εθνικών περιβαλλοντικών θεμάτωνκυρίως τοπικών και εθνικών περιβαλλοντικών θεμάτων
Γ) Α΄, Β΄ & Γ΄ τάξεις Γυμνασίου:Γ) Α΄, Β΄ & Γ΄ τάξεις Γυμνασίου: μελέτη κυρίως τοπικών,μελέτη κυρίως τοπικών,
εθνικών & παγκόσμιων περιβαλλοντικών θεμάτωνεθνικών & παγκόσμιων περιβαλλοντικών θεμάτων

11. Σκοπός τουΣκοπός του
Προγράμματος ΣπουδώνΠρογράμματος Σπουδών
«Περιβάλλον και«Περιβάλλον και
Εκπαίδευση για τηνΕκπαίδευση για την
Αειφόρο ανάπτυξη»Αειφόρο ανάπτυξη»
είναι:είναι:
Απαραίτητη προϋπόθεση για τηνΑπαραίτητη προϋπόθεση για την
επίτευξη του περιβαλλοντικούεπίτευξη του περιβαλλοντικού
εγραμματισμού είναι η συμμετοχήεγραμματισμού είναι η συμμετοχή
όλων των μαθητών/τριών :όλων των μαθητών/τριών :
 Α. σε σχέδια εργασίας μικρήςΑ. σε σχέδια εργασίας μικρής
χρονικής διάρκειας στο πλαίσιοχρονικής διάρκειας στο πλαίσιο
γνωστικών αντικειμένωνγνωστικών αντικειμένων
 Β. σε μεγαλύτερα σχέδια εργασίαςΒ. σε μεγαλύτερα σχέδια εργασίας
για την ολιστική προσέγγιση ενόςγια την ολιστική προσέγγιση ενός
περιβαλλοντικού ζητήματος καιπεριβαλλοντικού ζητήματος και
προβλήματος στο πλαίσιο τωνπροβλήματος στο πλαίσιο των
βιωματικών δράσεωνβιωματικών δράσεων,, της ευέλικτηςτης ευέλικτης
ζώνης.ζώνης.
Η καλλιέργεια τηςΗ καλλιέργεια της
περιβαλλοντικήςπεριβαλλοντικής
συνείδησης τωνσυνείδησης των
μαθητών/τριών και ημαθητών/τριών και η
διαμόρφωσηδιαμόρφωση
περιβαλλοντικά ενήμερωνπεριβαλλοντικά ενήμερων
παιδιών και εφήβων –παιδιών και εφήβων –
πολιτών, ικανών ναπολιτών, ικανών να
λαμβάνουν αποφάσεις καιλαμβάνουν αποφάσεις και
να συμμετέχουν με δράσειςνα συμμετέχουν με δράσεις
σε περιβαλλοντικάσε περιβαλλοντικά
ζητήματα και προβλήματα.ζητήματα και προβλήματα.

12.  Στα περιεχόμενα του νέου Προγράμματος ΣπουδώνΣτα περιεχόμενα του νέου Προγράμματος Σπουδών
Περιβάλλον και Εκπαίδευση για την Αειφόρο ΑνάπτυξηΠεριβάλλον και Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη
(Π.Ε.Α.Α.) μεταξύ των διαφόρων προτεινόμενων θεμάτων(Π.Ε.Α.Α.) μεταξύ των διαφόρων προτεινόμενων θεμάτων
συμπεριλαμβάνονται στην Α΄ & Δ΄ τάξη η Πολιτιστικήσυμπεριλαμβάνονται στην Α΄ & Δ΄ τάξη η Πολιτιστική
Κληρονομιά : Μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς.Κληρονομιά : Μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς.
 Προτείνεται μάλιστα ένα ενδεικτικό σχέδιο εργασίας μέσωΠροτείνεται μάλιστα ένα ενδεικτικό σχέδιο εργασίας μέσω
του οποίου οι μαθητές/τριες θα γνωρίσουν στοιχεία τηςτου οποίου οι μαθητές/τριες θα γνωρίσουν στοιχεία της
πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου που ζουν, θαπολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου που ζουν, θα
αξιολογήσουν τη σημασία τους και θα δραστηριοποιηθούν γιααξιολογήσουν τη σημασία τους και θα δραστηριοποιηθούν για
την προστασίας τους.την προστασίας τους.

13.  Τα Νέα Προγράμματα Σπουδών Υποχρεωτικής εκπαίδευσηςΤα Νέα Προγράμματα Σπουδών Υποχρεωτικής εκπαίδευσης
κατά το σχολικό έτος 2011-12, εφαρμόστηκαν πιλοτικά σε 188κατά το σχολικό έτος 2011-12, εφαρμόστηκαν πιλοτικά σε 188
πιλοτικές σχολικές μονάδες (21 νηπιαγωγεία, 99 δημοτικά, 68πιλοτικές σχολικές μονάδες (21 νηπιαγωγεία, 99 δημοτικά, 68
γυμνάσια).γυμνάσια).
 Τα πιλοτικά σχολεία εφάρμοσαν το πρόγραμμα σπουδών πουΤα πιλοτικά σχολεία εφάρμοσαν το πρόγραμμα σπουδών που
ισχύει στα υπόλοιπα σχολεία για όσα μαθήματα δεν έχουνισχύει στα υπόλοιπα σχολεία για όσα μαθήματα δεν έχουν
αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του ψηφιακού σχολείου και δεναναρτηθεί στην ιστοσελίδα του ψηφιακού σχολείου και δεν
περιλαμβάνονται στη σχετική υπουργική απόφαση.περιλαμβάνονται στη σχετική υπουργική απόφαση.
 Συγκεκριμένα για το Δημοτικό ο σχεδιασμός είναι να μηνΣυγκεκριμένα για το Δημοτικό ο σχεδιασμός είναι να μην
εφαρμοστεί προς το παρόν νέο πρόγραμμα στο μάθημα τηςεφαρμοστεί προς το παρόν νέο πρόγραμμα στο μάθημα της
Ιστορίας, σύμφωνα με τον επιστημονικό Υπεύθυνο τηςΙστορίας, σύμφωνα με τον επιστημονικό Υπεύθυνο της
Πράξης κ. Χρήστο Δούκα.Πράξης κ. Χρήστο Δούκα.

15. Γνωριμία με το μνημείοΓνωριμία με το μνημείο
και την περιοχήκαι την περιοχή

16. «Γυναικόκαστρο:
ένα βυζαντινό κάστρο στο Κιλκίς»
«Αν θες να γίνεις
βασιλιάς της πλάσης
ανέβα πάνω στη
ψηλή κορφή του
κάστρου
που λένε
Γυναικόκαστρο.
Εκεί επάνω βγες να
νιώσεις
δεσμώτης –
βασιλιάς».
Θεόδοτος

17.  Ιδρύθηκε στα 1328 από τον Ανδρόνικο το Γ΄.Ιδρύθηκε στα 1328 από τον Ανδρόνικο το Γ΄.
 Ιστορικό διατηρητέο μνημείο, σημαντικό οχυρωματικό έργο τηςΙστορικό διατηρητέο μνημείο, σημαντικό οχυρωματικό έργο της
παλαιολόγειας εποχής.παλαιολόγειας εποχής.
 Πλησίον και νότια του οικισμού Π. Γυναικοκάστρου στο μέσο τηςΠλησίον και νότια του οικισμού Π. Γυναικοκάστρου στο μέσο της
κοιλάδας της Κεντρικής Μακεδονίας, στο νομό Κιλκίς, 59 χλμ. Β.ΒΔ.κοιλάδας της Κεντρικής Μακεδονίας, στο νομό Κιλκίς, 59 χλμ. Β.ΒΔ.
της Θεσσαλονίκης, και 15 χιλ. νοτιοδυτικά της πόλης του Κιλκίς.της Θεσσαλονίκης, και 15 χιλ. νοτιοδυτικά της πόλης του Κιλκίς.
 Υψώνεται σε φυσικό απόκρημνο λόφο, σε ύψος 106 μ. περίπου καιΥψώνεται σε φυσικό απόκρημνο λόφο, σε ύψος 106 μ. περίπου και
περικλείει έκταση περίπου 25 στρεμμάτων.περικλείει έκταση περίπου 25 στρεμμάτων.

18. Η περιοχή σύμφωνα με
τους αρχαιολόγους
φαίνεται πώς κατοικείται
τουλάχιστο από το 1100
π.Χ.. Στη ΝΑ πλαγιά του
λόφου κάτω από το
κάστρο, βρίσκεται ένα
νεκροταφείο της πρώιμης
εποχής σιδήρου.

19. OO αρχαιολογικός χώρος έτσι και η περιοχή η οποία φιλοξενεί τοαρχαιολογικός χώρος έτσι και η περιοχή η οποία φιλοξενεί το
κάστρο ασκεί επιρροή στον επισκέπτη, εξάπτει τη φαντασία και τηνκάστρο ασκεί επιρροή στον επισκέπτη, εξάπτει τη φαντασία και την
περιέργεια του καθώς συνδέεται με το παρελθόν και αποτελείπεριέργεια του καθώς συνδέεται με το παρελθόν και αποτελεί
κατάλοιπο και μαρτυρία ενεργειών και ζωής αλλοτινών εποχών.κατάλοιπο και μαρτυρία ενεργειών και ζωής αλλοτινών εποχών.
Βασικό πλεονέκτημά του είναι η συγκινησιακή και αναπαραστατικήΒασικό πλεονέκτημά του είναι η συγκινησιακή και αναπαραστατική
δύναμη που ασκεί στον επισκέπτη με την αυθεντικότητά του και τηδύναμη που ασκεί στον επισκέπτη με την αυθεντικότητά του και τη
διατήρηση τεκμηρίων στο φυσικό τους χώρο.διατήρηση τεκμηρίων στο φυσικό τους χώρο. HH 9η Εφορεία9η Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχει ήδη εκτελέσει βελτιωτικά έργα καιΒυζαντινών Αρχαιοτήτων έχει ήδη εκτελέσει βελτιωτικά έργα και
προτίθεται να κάνει και άλλες ήπιες επεμβάσεις. Γνώμονας τωνπροτίθεται να κάνει και άλλες ήπιες επεμβάσεις. Γνώμονας των
επεμβάσεων είναι η διατήρηση της αυθεντικότητας του μνημείου καιεπεμβάσεων είναι η διατήρηση της αυθεντικότητας του μνημείου και
στόχοι η προστασία και ανάδειξή του μνημείου μέσα στο φυσικό καιστόχοι η προστασία και ανάδειξή του μνημείου μέσα στο φυσικό και
ιστορικό χώρο ύπαρξής του και η βελτίωση της προσβασιμότηταςιστορικό χώρο ύπαρξής του και η βελτίωση της προσβασιμότητας
και επισκεψιμότητας του.και επισκεψιμότητας του.

20.  Στους πρόποδες του λόφουΣτους πρόποδες του λόφου
υπάρχει ένα ρέμα που εξασφάλιζευπάρχει ένα ρέμα που εξασφάλιζε
επάρκεια νερού στο κάστρο.επάρκεια νερού στο κάστρο.
Σήμερα το ρέμα αποτελεί τοΣήμερα το ρέμα αποτελεί το
φυσικό όριο ανάμεσα στονφυσικό όριο ανάμεσα στον
αρχαιολογικό χώρο στη δασικήαρχαιολογικό χώρο στη δασική
και οικιστική περιοχή. Στονκαι οικιστική περιοχή. Στον
‘ίσκιο’ του λόφου βρίσκεται το‘ίσκιο’ του λόφου βρίσκεται το
Κέντρο ΠεριβαλλοντικήςΚέντρο Περιβαλλοντικής
Εκπαίδευσης ΚιλκίςΕκπαίδευσης Κιλκίς..

21. Πως σχεδιάζεται και ποια περιεχόμενα έχει συνήθως έναΠως σχεδιάζεται και ποια περιεχόμενα έχει συνήθως ένα
πρόγραμμα για ένα μνημείο… ένα κάστρο του τόπουπρόγραμμα για ένα μνημείο… ένα κάστρο του τόπου……
 Κινητοποιούνται με κάποιο τρόπο τα παιδιά από το δάσκαλο/-αΚινητοποιούνται με κάποιο τρόπο τα παιδιά από το δάσκαλο/-α
 Αποτυπώνεται η υπάρχουσα γνώση των παιδιώνΑποτυπώνεται η υπάρχουσα γνώση των παιδιών
 Ο δάσκαλος /α συλλέγει στοιχεία για το μνημείο στο χρόνοΟ δάσκαλος /α συλλέγει στοιχεία για το μνημείο στο χρόνο
 Τα παιδιά συλλέγουν στοιχεία για το μνημείοΤα παιδιά συλλέγουν στοιχεία για το μνημείο
 Καλούνται τα παιδιά να συντάξουν κείμενα για το κάστρο, να τοΚαλούνται τα παιδιά να συντάξουν κείμενα για το κάστρο, να το
αποτυπώσουν με διάφορους τρόπους εικαστικούςαποτυπώσουν με διάφορους τρόπους εικαστικούς,, να τονα το
επισκεφτούν, κ.ά.επισκεφτούν, κ.ά.

22. Οπουδήποτε και να εστιάζει ένα πρόγραμμα που έχει ωςΟπουδήποτε και να εστιάζει ένα πρόγραμμα που έχει ως
αντικείμενό του έναν αρχαιολογικό χώρο,κάποιο μνημείο οαντικείμενό του έναν αρχαιολογικό χώρο,κάποιο μνημείο ο
εκπαιδευτικός:εκπαιδευτικός:
 Γνώση στοιχείων που αφορούν στο χώρο –μνημείο.Γνώση στοιχείων που αφορούν στο χώρο –μνημείο.
 Επίσκεψη του χώρου πριν τον επισκεφτούν οι μαθητές/-τριες.Επίσκεψη του χώρου πριν τον επισκεφτούν οι μαθητές/-τριες.
 Επιλογή τοποθεσιών για ξεκούραση και ανάπτυξηΕπιλογή τοποθεσιών για ξεκούραση και ανάπτυξη
δραστηριοτήτων.δραστηριοτήτων.
 Οριοθέτηση του χώρου εργασίας των ομάδων, κ.ά.Οριοθέτηση του χώρου εργασίας των ομάδων, κ.ά.

23.  Δεν μπορεί επίσης να παραβλέψει τις δυσκολίες πουΔεν μπορεί επίσης να παραβλέψει τις δυσκολίες που
αφορούν στην ανάβαση των μαθητών/-τριων στοαφορούν στην ανάβαση των μαθητών/-τριων στο
κάστρο και κυρίως στην παραμονή και εργασία τουςκάστρο και κυρίως στην παραμονή και εργασία τους
για τις ανάγκες του προγράμματος στον αρχαιολογικόγια τις ανάγκες του προγράμματος στον αρχαιολογικό
χώρο με ασφάλεια.χώρο με ασφάλεια.
 Ποια δηλ. τα χαρακτηριστικά του (οργανωμένος χώροςΠοια δηλ. τα χαρακτηριστικά του (οργανωμένος χώρος
με περίφραξη, φύλακες, εκπ/κό πρόγραμμα, κ.ο.κ. ή μημε περίφραξη, φύλακες, εκπ/κό πρόγραμμα, κ.ο.κ. ή μη
οργανωμένος χώρο που η προσβασιμότητά του ενέχειοργανωμένος χώρο που η προσβασιμότητά του ενέχει
συνήθως δυσκολίες.συνήθως δυσκολίες.))

35. Η επίσκεψη στον αρχαιολογικό ή ιστορικό
χώρο μπορεί να συνδυαστεί με επίσκεψη
και σε μουσείο/μουσεία στα οποία
υπάρχουν εκθέματα που προέρχονται από
το συγκεκριμένο αρχαιολογικό χώρο.

58. Το νερό στα κάστρα…Το νερό στα κάστρα…
 Η εξασφάλιση του νερού ήταν κρίσιμο ζήτημα για τηνΗ εξασφάλιση του νερού ήταν κρίσιμο ζήτημα για την
αμυντική ικανότητα των κάστρων. Τα βυζαντινά στρατιωτικάαμυντική ικανότητα των κάστρων. Τα βυζαντινά στρατιωτικά
εγχειρίδια αφιερώνουν ξεχωριστά κεφάλαια στο θέμαεγχειρίδια αφιερώνουν ξεχωριστά κεφάλαια στο θέμα
προμήθειας και διατήρησης πόσιμου νερού (εγκαταλείποντανπρομήθειας και διατήρησης πόσιμου νερού (εγκαταλείπονταν
το κάστρο αν το διαθέσιμο νερό ήταν ανεπαρκές).το κάστρο αν το διαθέσιμο νερό ήταν ανεπαρκές).
 Οι θέσεις που επιλεγόταν να κτιστούν τα βυζαντινά κάστραΟι θέσεις που επιλεγόταν να κτιστούν τα βυζαντινά κάστρα
ήταν δίπλα σε ποτάμια, ή ρυάκια. Επίσης πηγάδια, πήλινοιήταν δίπλα σε ποτάμια, ή ρυάκια. Επίσης πηγάδια, πήλινοι
αγωγοί και στέρνες εξασφάλιζαν την εκμετάλλευση τωναγωγοί και στέρνες εξασφάλιζαν την εκμετάλλευση των
υπόγειων υδάτων, πηγών και ομβρίων.υπόγειων υδάτων, πηγών και ομβρίων.

59.  ToTo ποτάμι, ρυάκι, ή ρέμα κατά άλλους που κυλούσε καιποτάμι, ρυάκι, ή ρέμα κατά άλλους που κυλούσε και
κυλά μέχρι σήμερα στη βάση του λόφου εξασφάλιζε επάρκειακυλά μέχρι σήμερα στη βάση του λόφου εξασφάλιζε επάρκεια
νερού και στο κάστρο Γυναικόκαστρο.νερού και στο κάστρο Γυναικόκαστρο.
 Ενδιαφέρον παρουσιάζειΕνδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το σύστημα αποθήκευσηςεπίσης το σύστημα αποθήκευσης
νερού στο κάστρο. Στη νότια πλευρά του πύργου σώζεται ηνερού στο κάστρο. Στη νότια πλευρά του πύργου σώζεται η
κινστέρνα, στην οποία συγκεντρώνονταν τα νερά της βροχήςκινστέρνα, στην οποία συγκεντρώνονταν τα νερά της βροχής
από τη στέγη του πύργου. Η κινστέρνα καλυπτόταν με θόλοαπό τη στέγη του πύργου. Η κινστέρνα καλυπτόταν με θόλο
και το εσωτερικό της καλύπτεται από ισχυρό υδραυλικόκαι το εσωτερικό της καλύπτεται από ισχυρό υδραυλικό
κονίαμα.κονίαμα.
 Πιθάρια που βρέθηκαν αναφέρεται προς εχρησιμοποιούντοΠιθάρια που βρέθηκαν αναφέρεται προς εχρησιμοποιούντο
για την υδρομάστευση βρόχινων νερών (ίσως πριν τηγια την υδρομάστευση βρόχινων νερών (ίσως πριν τη
διάνοιξη πηγαδιού στο δυτικό τμήμα του φρουρίουδιάνοιξη πηγαδιού στο δυτικό τμήμα του φρουρίου))..

60. Γ΄ φάση σχεδιασμού 2009-2012Γ΄ φάση σχεδιασμού 2009-2012
Με την εμπλοκή και το σχεδιασμό του προγράμματος στη φάσηΜε την εμπλοκή και το σχεδιασμό του προγράμματος στη φάση
αυτή κατανοήσαμε πως έχουμε να κάνουμε με έναν τόποαυτή κατανοήσαμε πως έχουμε να κάνουμε με έναν τόπο
σημαντικής αξίας, τόπο ιστορικό, τόπο αρχαιολογικό…σημαντικής αξίας, τόπο ιστορικό, τόπο αρχαιολογικό…
και όχι μόνοκαι όχι μόνο……

61.  ΚατανοήσαμεΚατανοήσαμε ακόμη ότι δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τοακόμη ότι δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε το
χώρο και το κάστρο απλάχώρο και το κάστρο απλά ως απομεινάριαως απομεινάρια,, ως υπολείμματαως υπολείμματα
του χτισμένου περιβάλλοντος μιας άλλης εποχής πουτου χτισμένου περιβάλλοντος μιας άλλης εποχής που
περιέπεσαν σε αχρησίαπεριέπεσαν σε αχρησία και ίσως αποτελούν εμπόδιο για τηνκαι ίσως αποτελούν εμπόδιο για την
ανάπτυξή της περιοχής.ανάπτυξή της περιοχής.
 Η ύπαρξη στον αρχαιολογικό χώρο κατάλοιπων πολλώνΗ ύπαρξη στον αρχαιολογικό χώρο κατάλοιπων πολλών
διαφορετικών περιόδων ζωής & η θέση του ως προς το φυσικόδιαφορετικών περιόδων ζωής & η θέση του ως προς το φυσικό
και ανθρωπογενές περιβάλλον τον σε ένα ιδιαίτερακαι ανθρωπογενές περιβάλλον τον σε ένα ιδιαίτερα
ενδιαφέρον διδακτικό σύνολο.ενδιαφέρον διδακτικό σύνολο.
 Ιδωμένος ο αρχαιολογικός χώρος ως τόπος συνάντησηςΙδωμένος ο αρχαιολογικός χώρος ως τόπος συνάντησης
περιβαλλοντικών, οικολογικών ιστορικών, αρχαιολογικών,περιβαλλοντικών, οικολογικών ιστορικών, αρχαιολογικών,
κοινωνικών, τουριστικών ζητημάτων στο χρόνο αποτελείκοινωνικών, τουριστικών ζητημάτων στο χρόνο αποτελεί
πεδίο, τοπίο προβληματισμού και μάθησης.πεδίο, τοπίο προβληματισμού και μάθησης.

62. Η ενεργητική εμπλοκή των παιδιών σε μια ανάλογηΗ ενεργητική εμπλοκή των παιδιών σε μια ανάλογη
διαδικασία ‘εμπειρίας’ του χώρου φέρνει το παιδίδιαδικασία ‘εμπειρίας’ του χώρου φέρνει το παιδί
αντιμέτωπο με έννοιες όπως αειφορία/βιωσιμότητα,αντιμέτωπο με έννοιες όπως αειφορία/βιωσιμότητα,
προστασία/καταστροφή, φυσικό/τεχνητό -προστασία/καταστροφή, φυσικό/τεχνητό -
ανθρωπογενές περιβάλλον, φυσικέςανθρωπογενές περιβάλλον, φυσικές
καταστροφές/μνημεία, αρχαιολογία, κ.ά.καταστροφές/μνημεία, αρχαιολογία, κ.ά.

63. Ενδεικτικές ενότητες ενός προγράμματος στο πλαίσιοΕνδεικτικές ενότητες ενός προγράμματος στο πλαίσιο
της εκπ/σης για το περιβάλλον και την αειφορία:της εκπ/σης για το περιβάλλον και την αειφορία:
 Φυσικό περιβάλλον μέσα και γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο καιΦυσικό περιβάλλον μέσα και γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο και
ανθρωπογενείς παρεμβάσεις.ανθρωπογενείς παρεμβάσεις.
 Θέση του αρχαιολογικού χώρου, μνημείων αυτού σε σχέση με τοΘέση του αρχαιολογικού χώρου, μνημείων αυτού σε σχέση με το
φυσικό περιβάλλον –ο χώρος ως οικοσύστημαφυσικό περιβάλλον –ο χώρος ως οικοσύστημα
(γεωμορφολογία/ανάγλυφο, προσβάσεις, τύπος εδαφών, χλωρίδα,(γεωμορφολογία/ανάγλυφο, προσβάσεις, τύπος εδαφών, χλωρίδα,
πανίδα, κ.ά.), ποταμοί, λίμνες, κλιματολογικές συνθήκες τηςπανίδα, κ.ά.), ποταμοί, λίμνες, κλιματολογικές συνθήκες της
περιοχής, κ.λπ..περιοχής, κ.λπ..
 Οργάνωση του αρχαιολογικού χώρου, τα κτίσματά του (οχύρωση,Οργάνωση του αρχαιολογικού χώρου, τα κτίσματά του (οχύρωση,
παρεκκλήσια, είδος υλικών κατασκευής κτισμάτων, χρήσηπαρεκκλήσια, είδος υλικών κατασκευής κτισμάτων, χρήση
κτισμάτων, επαναχρησιμοποίηση υλικών, κ.ά.), εργαλεία και ηκτισμάτων, επαναχρησιμοποίηση υλικών, κ.ά.), εργαλεία και η
σημασία τους για τη διαβίωση και την τοπική οικονομία και ζωή στοσημασία τους για τη διαβίωση και την τοπική οικονομία και ζωή στο
παρελθόν και σήμερα.παρελθόν και σήμερα.
 Διαχείριση φυσικών πόρων (νερού, φυτικών και ζωικών ειδών, κ.ά.)Διαχείριση φυσικών πόρων (νερού, φυτικών και ζωικών ειδών, κ.ά.)
 Περιβαλλοντικά προβλήματα/κίνδυνοι των αρχαιολογικών χώρων καιΠεριβαλλοντικά προβλήματα/κίνδυνοι των αρχαιολογικών χώρων και
του φυσικού περιβάλλοντός τους και δράσεις προστασίας, κ.ά.του φυσικού περιβάλλοντός τους και δράσεις προστασίας, κ.ά.

64. Έννοιες κλειδιά…
 Ρύπανση…
 Μόλυνση…
 Οικοσύστημα…
 Βιοποικιλότητα…
 Ευτροφισμός…
 Σύστημα…
 Αλληλεπίδραση…
 Τόπος…

65. Έννοιες ρύπανση & μόλυνση…Έννοιες ρύπανση & μόλυνση…
 Ρύπανση είναι κάθεΡύπανση είναι κάθε
αλλοίωση της σύστασης ήαλλοίωση της σύστασης ή
της μορφής των φυσικών,της μορφής των φυσικών,
χημικών και βιολογικώνχημικών και βιολογικών
χαρακτηριστικών τουχαρακτηριστικών του
περιβάλλοντος, που μπορείπεριβάλλοντος, που μπορεί
να οδηγήσει σε απότομη καινα οδηγήσει σε απότομη και
σημαντική διαταραχή τηςσημαντική διαταραχή της
ισορροπίας της φύσης καιισορροπίας της φύσης και
να προκαλέσει βλάβεςνα προκαλέσει βλάβες
στους οργανισμούς, φθορέςστους οργανισμούς, φθορές
στα υλικά και στηνστα υλικά και στην
πολιτιστική του κληρονομιάπολιτιστική του κληρονομιά
 Η μόλυνση είναιΗ μόλυνση είναι
διαφορετική έννοια.διαφορετική έννοια.
Προκαλείται από την είσοδοΠροκαλείται από την είσοδο
στο περιβάλλον μικροβίων,στο περιβάλλον μικροβίων,
ιών ή γενικά παθογόνωνιών ή γενικά παθογόνων
μικροοργανισμώνμικροοργανισμών..

66. Κατανοήσαμε από την ενασχόλησή μας με τον τόπο τηνΚατανοήσαμε από την ενασχόλησή μας με τον τόπο την
έννοια του ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣέννοια του ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
Η έννοια του οικοσυστήματος αποτελεί θεμελιώδηΗ έννοια του οικοσυστήματος αποτελεί θεμελιώδη
έννοια για την Οικολογία.έννοια για την Οικολογία.
ToTo οικοσύστημα είναι ένα σύστημα μελέτης πουοικοσύστημα είναι ένα σύστημα μελέτης που
περιλαμβάνει:περιλαμβάνει:
 τους βιοτικούς παράγοντεςτους βιοτικούς παράγοντες μιας περιοχής, δηλαδή το σύνολομιας περιοχής, δηλαδή το σύνολο
των οργανισμών που ζουν σ' αυτήντων οργανισμών που ζουν σ' αυτήν
 τους αβιοτικούς παράγοντεςτους αβιοτικούς παράγοντες της περιοχήςτης περιοχής
 το σύνολο των αλληλεπιδράσεωντο σύνολο των αλληλεπιδράσεων που αναπτύσσονται μεταξύπου αναπτύσσονται μεταξύ
τους.τους.

67. Σύνδεση του προγράμματος στο πλαίσιο της εκπαίδευσης της
αειφορίας με το σήμερα…
 Το μεταλλείο Αβρέτ Χισάρ (Κατά τον OSWALD.K.
(1938)μυστηριώδες αποκαλείται το Κάστρο του
Γυναικόκαστρου όπου έχει διαπιστωθεί πλούσια φλέβα χρυσού,
την οποία κατά παράδοση εγίνετο εκμετάλλευση τον 4-3ο
αι…..Σύμφωνα με το νόμο2414/1920 υπό τον τίτλο «Περί
παραχωρήσεως μεταλλείου Αβρέτ –Ισάρ με ειδική σύμβαση
αυτό παραχωρήθηκε στον Ούγγρο μηχανικό Κασβίνσκυ….εις
πύργον που έκτισε στην Ντογάντσα του Αβρέτ Χισάρ είχεν
εγκαταστήσει και μικράν μεταλλουργική κάμινο και κλεισμένος
ώρες και μέρες εκαμίνευε μόνος του τις πέτρες του
μεταλλεύματός του..» Παύλος Τσαμαντουρίδης,1993.

68. EEυχαριστώυχαριστώ……