dqdfqsd

1. Melkveehouderij en duurzaamheid in Nederland
Over sectorontwikkelingen in de tijd en de centrale duurzaamheidsthema’s
28-2-2019 Alfons Beldman, Co Daatselaar Wageningen Economic Research

2. Duurzaamheid en melkveehouderij vormen een breed terrein. Het is niet het
doel van de presentatie om een compleet overzicht van alle
duurzaamheidsaspecten te bieden. Na een algemene introductie op de
ontwikkelingen van de sector in de tijd wordt een overzicht gegeven van de
belangrijkste thema’s, met per thema:
● Wat is het probleem?
● Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen in de tijd?
● Hoe is het verloop van de belangrijkste duurzaamheidsindicatoren in
de tijd?
De presentatie wordt afgesloten met een stuk over integraliteit, want
betekenen dit alles o.a. voor bodemvruchtbaarheid en economie en kort een
paar punten over de toekomst
Introductie
2

3. Er is nog veel meer. De presentatie is met name gebaseerd op beschikbaar
WUR onderzoeksmateriaal. Andere organisaties en instituten hebben eigen
visies of ander onderzoek uitgevoerd. Een paar voorbeelden:
● Visie LTO melkveehouderij (2017)
● Visie natuur en milieu federaties (2015)
● Rabobank en NAJK (2017)
● Voedselvisie Natuur en Milieu (2017)
● Raad voor leefomgeving en infrastructuur, duurzaam en gezond,
samen naar een houdbaar voedselsysteem (2018)
Introductie
3

4.  Ontwikkelingen melkveehouderij sector in afgelopen decennia
 Duurzaamheidsthema’s:
 Integraliteit: alle thema’s komen samen op het melkveebedrijf
 Toekomst
Inhoud
4
1. Mest/nutriënten
a) Fosfaat
b) Stikstof
c) Ammoniak
2. Klimaat
3. Diergezondheid en dierenwelzijn
4. Biodiversiteit
5. Weidegang (en imago)
6. Grondgebondenheid

5. 5
1. Ontwikkelingen melkveehouderij sector

6. 6
1945
1945-1960
“Nooit meer hongerwinter”
Introductie mechanisatie dankzij Marshall-
plan op veelal gemengde boerderijen
koeien – varkens - akkerbouw 1960
1985
1960-1985
Invoering nieuwe technologie: melk-
machine, ligboxenstal, melktank,
maissilage
Focus: Specialisatie en schaalvergroting
Ontwikkeling melkveehouderij sector

7. Ontwikkeling melkveehouderij sector
7
1985
1985-2000
Productielimieten: melkquotering, start
mestbeleid
Focus: kwaliteit, arbeidsproductiviteit
Nieuwe fokkerij-technieken,
automatisch melken.
2000
2020
2000-2020
Meer nadruk op duurzaamheid en markt.
Focus: ondernemerschap, agri als bedrijf
Introductie IT- en datatechnologie

8. 8
Ontwikkeling gemiddelde melkveebedrijf
• Tot 1984 sterke stijging aantal koeien
per bedrijf
• Vanaf 1985 sterke stijging melk-
productie per koe.
• Vanaf 2012 meer focus op stijging
aantal koeien per bedrijf
• Vanaf 2016 meer focus op stijging
melkproductie per koe
• Aantal hectares grond groeit niet mee
met koeien/melkproductie
Let op: schaal verschilt tussen begin en eind van de reeks.

9. Ontwikkeling sector
9
• Tot 1984 sterke stijging aantal koeien
en totale melkproductie
• Vanaf 1985 na eerste daling vrij
stabiele productie
• Vanaf 2012 geleidelijke groei totale
productie, tot 2017.
• Continue daling aantal bedrijven
Let op: schaal verschilt tussen begin en eind van de reeks.

10. 10
Ontwikkeling melkveehouderij: Economie
• Melkprijs fluctueert meer vanaf 2006
• Grote schommelingen in inkomen van
negatief in 2009 tot meer dan 100.000
in 2017
• Kosten (inclusief eigen arbeid en
kapitaal) lange tijd stabiel, dalend
vanaf 2015

11.  De nadruk ligt bij duurzaamheid veelal op de negatieve impact
(b.v. nitraat in grondwater, bijdrage aan opwarming van de aarde).
melkveehouderij heeft ook een positieve impact:
● Vormgeven en onderhouden van het landschap
● Levert biodiversiteit op
● Levert mest als meststof en bodemverbeteraar (speelt vooral in
andere landen)
● Omzetten van gras (niet geschikt voor humane voeding) en
bijproducten naar essentiële voedingsstoffen
● Koolstofvastlegging
● Bijdrage aan economie
11
Melkveehouderij en duurzaamheid

12. 12
1. Ontwikkelingen melkveehouderij sector
2. Mest/nutriënten

13.  Als meer mest wordt toegediend dan door het gewas wordt
opgenomen
 Fosfaat: ophoping en verzadiging  uitspoeling  eutrofiëring of vermesting. Kan
b.v. leiden tot ongewenste algengroei in oppervlaktewater
 Stikstof: uitspoeling naar grond en oppervlakte water  kwaliteit drinkwater (te
veel nitraat) en eutrofiëring
 Emissies van ammoniak, methaan en lachgas
 Ammoniak  vermesting en verzuring. Ammoniak dat neerslaat in schrale
natuurgebieden kan daar b.v. leiden tot ongewenste grasgroei
 Methaan en lachgas zijn broeikasgassen (zie klimaat)
13
Mest/nutriënten: wat is het probleem?

14. 14
1960
1980
2000
2020
Mest/nutriënten: ontwikkelingen in de tijd
Eind jaren 60 eerste signalen overbemesting. In 1971
eerste ontwerpwet ingediend: Wet
Bodembescherming. Tegelijkertijd onderzoek nog
gericht op gewassen die veel mest verdragen.
Milieu geagendeerd door Club van Rome, 1972
oprichting stichting Natuur en Milieu
1970-1980 sterke groei varkens- en pluimveesector
1984 interim wet beperking varkens en pluimveehouderijen “bouwstop”.
1987 -1990: Meststoffenwet en besluit gebruik dierlijke meststoffen met
regels voor gebruik van dierlijke mest (o.a. perioden)
EU Nitraatrichtlijn wordt in 1991 van kracht:
bescherming water tegen verontreiniging. Basis onder
NL mestbeleid. In 1998 werd Mineralen aangifte systeem
(MINAS) ingevoerd.
MINAS vervangen door gebruiksnormen in 2006 n.a.v.
veroordeling door EU: niet nitraatrichtlijn proof.
Verfijning gebruiksnormen o.a. door BEX, o.a.
door einde melkquotering in 2015
overschrijding fosfaatplafond. Uitvoeren
fosfaatreductieplan (2017) en invoering
fosfaatrechten (2018).

15. 1.Fosfaat
2.Stikstof
3.Ammoniak
Mest/nutrienten: aspecten die aan bod komen
15

16. 16
• 2014, 2015, 2016 fosfaatplafond
overschreden
• 2017 weer onder fosfaatplafond
dankzij fosfaatreductieplan
• Fosfaatbenutting melk- en fokvee
vertoont stijgende lijn van circa
25% naar 32%
Fosfaatexcretie en benutting sector
Fosfaatexcretie Nederlandse melk- en fokveestapel in relatie tot excretieplafond melk- en fokvee en fosfaatexcretie totale veestapel in relatie tot EU-productieplafond in
verband met derogatie
Bron: CBS/WUM (2018), bewerkt door Wageningen Economic Research.

17. Fosfaat: overschotten en excretie
17
• Fosfaatoverschotten sterk ge-
daald tot 2008 (zandgrond)
• Sinds 2014 rond 0.
• Overschotten alle grondsoorten
laatste jaren rond 0.
• Fosfaatexcretie geleidelijke
daling tot 2011 en daarna
weer vanaf 2016.

18. Stikstof: bodemoverschotten en -excretie
18
• Stikstofbodemoverschotten sterk
gedaald tot 2002 (zandgrond).
• Daarna meer geleidelijk tot vrij
stabiel
• Bodemoverschotten op veen het
hoogst, door mineralisatie
• Stikstofexcretie per kg melk
geleidelijk dalende lijn tot 2011
daarna stabiel

19. 19
Stikstof: nitraatgehalten in bovenste grondwater
Bron: https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/2016-0076.pdf
• Nitraatgehalten zijn gedaald.
• Löss en drogere zandgronden nog een
probleem

20. 20
 2008-2011
Stikstof: nitraatgehalten in grondwater

21. 21
 2012-2015
Stikstof: nitraatgehalten in grondwater

22. 22
Stikstof: overschotten per hectare in Europa
Bron: EEA 2011. (c) JRC European Commission 2010
• Nederland duidelijk hogere stikstof-
overschotten dan andere regio’s
• Po-vlakte en delen van Duitsland en
België zitten ook vrij hoog.
• Let op: data van 2005

23. 23
Stikstof: gebruik en overschotten in Europa
• Stikstofverbruik totaal per ha in
Nederland hoogste: ruim boven 300 kg
per ha.
• Bretagne, België en delen van Ierland
tussen de 200 en 300, rest duidelijk lager
• Overschot per ha in Nederland, Bretagne
en België duidelijk het hoogst > 150 kg
N/ha
• Overige regio’s overschotten net boven
de 100 kg/ha

24. 24
Ammoniakemissie in Nederland in relatie tot NEC-richtlijn doelstelling voor Nederland voor 2030, doelstelling Duurzame Zuivelketen (5 miljoen kg reductie ten opzichte van
2011) en de doelstelling voor 2030 voor de landbouw zoals afgesproken tussen overheid en land- en tuinbouw in het kader van de PAS (10 kiloton reductie, RVO, 2014b)
(cijfers 2017 zijn voorlopig)
Bron: NEMA Emissieregistratie, bewerkt door Wageningen Economic Research.
Ammoniak: emissie op sectorniveau
• NEC richtlijnen gelden voor alle
sectoren samen
• Sectoren samen halen doelen inclusief
de PAS niet
• Duurzame Zuivelketen haalt de eigen
doelstelling voor 2020 (5 miljoen kg
reductie t.o.v. 2011) nog niet

25. 25
Ontwikkeling van ammoniakemissie melkveehouderij per kg melk (opgesplitst naar uitrijden, stal en opslag en weiden)
Bron: NEMA Emissieregistratie en ZuivelNL, 2018, bewerkt door Wageningen Economic Research.
Ammoniak: emissie op bedrijfsniveau
• Ammoniakemissie per kg melk iets
gedaald in periode van 6 jaar

26.  Koeien en Kansen is een uniek en langlopend project waarin
onderzoek op praktijk bedrijven wordt uitgevoerd. Via de
website worden veel praktische verhalen over mogelijke
maatregelen en praktische tools ontsloten. Vooral in de
beginperiode lag de nadruk sterk op nutriënten-
management, later zijn andere thema’s toegevoegd.
 Er zijn veel regionale projecten met de praktijk met een
sterke focus op nutriënten. Vruchtbare Kringloop Achterhoek
is hier een voorbeeld van.
Mest/nutriënten: praktijk
26

27.  Veel bereikt in terugdringen van stikstof- en fosfaatoverschotten.
 Grondwaterkwaliteit in veel gebieden duidelijk verbeterd, knelpunt
nog op lössgrond en droge zandgronden
 Fosfaatoverschot richting 0 kg per ha: evenwichtsbemesting lijkt
bereikt
 Ammoniak is nog een probleem: doelstellingen worden niet
gehaald.
27
Mest/nutriënten: conclusies

28. 28
3. Klimaat

29. Broeikasgassen: koolstofdioxide, lachgas en methaan reguleren de
temperatuur op aarde door absorptie en reflectie van zonlicht. Door
menselijke handelingen neemt de concentratie van broeikasgassen
toe en warmt de aarde op. Dit veroorzaakt o.a. stijgende zeespiegels
en veranderingen in het weer.
29
Koolst
ofdioxi
de
1 kg CO2-
eq
1 kg
Lachgas
298 kg CO2-
eq
1 kg
Methaan
34 kg CO2-
eq
1 kg
Klimaat: wat is het probleem
Om de effecten van de verschillende
broeikasgassen op te kunnen tellen wordt
gewerkt met Global Warming Potentials om
lachgas en methaan om te rekenen naar CO2
equivalenten.

30. 30
1980
Het Kyoto-protocol kwam in 1998 tot
stand onder de Verenigde naties. In dit
protocol werden voor het eerst
internationale afspraken over reductie van
broeikasgasemissies gemaakt.
2000
FAO rapport Livestocks Long shadow (2006) zet relatie veehouderij
en broeikasgasemissies duidelijk op de agenda. In convenant
Schone en zuinige agrosectoren (2008) worden de eerste doelen
afgesproken, vooral rond energie. Duurzame zuivelketen
formuleert zelf doelen: 20% vermindering uitstoot broeikasgassen
in 2020 t.ov. 1990 en klimaatneutrale groei.
2020
In 2016 komt het klimaatakkoord van Parijs tot stand.
In 2019 wordt dit akkoord in Nederland via het
klimaatberaad in verschillende klimaattafels uitgewerkt.
Eind 2019 ligt er een concept akkoord: 2030 40%
vermindering (voor heel Nederland) en voor 2050 80-
90% vermindering
Klimaat: ontwikkelingen in de tijd

31.  Er zijn verschillende manieren om emissies van broeikasgassen te berekenen
 Voor het nationale beleid is de Nationale emissieregistratie (NER) leidend,
het gaat hierbij om emissies die binnen het land plaats vinden. De emissies
worden toegerekend aan sectoren: b.v. methaanemissie aan de
landbouwsector en verwerking en kunstmest aan de industriesector.
 Om de emissie of footprint van een zuivelproduct te berekenen wordt
gekeken naar de emissie in de keten. Hierbij worden de emissies die horen
bij b.v. kunstmest, het aangekochte voer, de emissies op het melkveebedrijf
en de verwerking bij elkaar opgeteld op basis van een LCA methodiek.
 Een deel van de emissies is afkomstig van landgebruik (Land use) of
verandering in landgebruik (land use change) of bosbouw (forestry). Deze
Lulucf emissies worden niet altijd meegeteld.
Klimaat: verschillende rekenmethodieken
31

32. Klimaat: broeikasgasemissies Nederland (NER)
32
Bron: Nationale emissieregistratie: http://emissieregistratie.nl/erpubliek/erpub/international/broeikasgassen.aspx
• Aandeel landbouw is circa 14% volgens
de nationale emissieregistratie

33. 33
Klimaat: broeikasgasemissies Nederland (NER)
• Landbouw relatief klein aandeel voor bron CO2
• Landbouw groot aandeel voor bronnen methaan
en lachgas.
Bron: CBS, emmissieregistratie.nl , bewerking Wageningen Economic Research

34. 34
Klimaat: broeikasgasemissies uit de landbouw (NER)
• Binnen landbouw is groot deel
afkomstig van methaan
Bron: CBS, emmissieregistratie.nl , bewerking Wageningen Economic Research

35.  Komt vooral uit verteringsproces in
de pens (3A).
 En vanuit mestopslag (3B)
Voorbeelden maatregelen
 Efficiencyverbetering
 Beter verteerbaar voer
 Toevoegmiddelen aan voer
 Methaan opvangen in de stal (duur)
 Mestvergisting
Klimaat: methaan
35
Bron: Coenen et al 2018,
National Institute for Public
Health and the Environment
Bron: https://www.cbs.nl/-
/media/_pdf/2017/45/carbon-
account-2017.pdf

36.  Uit bodem, bij toediening
van dierlijke mest en
kunstmest.
Voorbeelden maatregelen
 Precisiebemesting
 Lager kunstmestgebruik
Klimaat: lachgas (N2O)
36
Bron: Coenen et al 2018,
National Institute for Public
Health and the Environment
Bron: https://www.cbs.nl/-
/media/_pdf/2017/45/carbon-
account-2017.pdf

37. 37
 Een deel van de emissies komt direct
vanuit de bodem.
 Dit geldt met name voor veengronden
 Diepere ontwatering gaat gepaard met
meer emissie door oxidatie van veen.
 Figuur in ton C per ha, omrekenfactor
naar CO2 eq. = *3,66
Klimaat: emissie vanuit bodems (organische stof)

38. 38
 Koolstofopslag in de bovengrondse en
ondergrondse biomassa
 Met name de bossen zijn herkenbaar
door hoge vastlegging
 Figuur in ton C per ha, omrekenfactor
naar CO2 eq. = *3,66
Klimaat: koolstofvastlegging in biomassa

39.  Voor Duurzame Zuivelketen wordt gekeken naar de emissies in de
keten.
 Dit betreft dus de emissies van cradle to factory gate: dus inclusief
de aan kunstmest en aangekocht voer gerelateerde emissies en
emissies op het melkveebedrijf zelf (energie, methaan, lachgas),
transport naar de fabriek en verwerking in de fabriek.
39
Klimaat: emissie zuivel in de keten (LCA)
Bron: Doornewaard et al, Sectorrapportage 2017

40. Klimaat: emissie zuivel in de keten
40
• Circa 28% van de emissie vindt
voor het melkveebedrijf plaats
(met name voer en kunstmest)
• Circa 66% van de emissie vindt
op het melkveebedrijf zelf
plaats
• Vanaf circa 2012 tot en met
2017 vertoont de emissie een
stijgende lijn
• In 2017 is de emissie weer
gedaald.
Bron: Doornewaard et al, Sectorrapportage 2017

41. 41
Klimaat: emissie per kg melk
Bron: Doornewaard et al, Sectorrapportage 2017
• Emissie per kg melk tussen 2010
en 2015 vrij stabiel
• In 2016 en 2017 dalend
• Relatief meer bedrijven met
hogere emissies dan met lagere
emissies.

42.  Koeien en Kansen heeft ook veel gedaan aan klimaat: via de website is meer
informatie te vinden.
 De fotonenboer: Jan Borgman en Erna Roeterdink produceren energie op hun
bedrijf en slaan dit ook op voor later gebruik.
 De kringloopwijzer heeft inmiddels ook een klimaatmodule.
Klimaat: de praktijk
42

43.  Totale bijdrage landbouw in NL-emissieregistratie circa 10%
 Bijdrage vooral vanuit methaan en lachgas, melkveehouderij grote
bron
 (Keten-) footprint sector in 2017 voor het eerst gedaald sinds 2012
 Footprint per kg melk vertoont dalende lijn sinds 2016
 Klimaatakkoord vraagt verdere daling:
● doel richting 2030 lijkt haalbaar
● 80-90% reductie 2050 grote opgave
 Thema nog erg in ontwikkeling
43
Klimaat: conclusies

44. 44
3. Dierenwelzijn en diergezondheid

45.  Een goede diergezondheid vormt een belangrijke basis voor de
melkveehouderij. Hier wordt al erg lang aan gewerkt, zowel door de sector
als door de overheid o.a. met vaccinatie- en gezondheidsprogramma’s. De
laatste jaren ligt de nadruk op het terugdringen van antibioticagebruik.
 Dierenwelzijn gaat vooral om de intrinsieke waarde en rechten van dieren.
Vertrekpunt voor dierenwelzijn zijn de 5 vrijheden
1. Vrij van dorst, honger en onjuiste voeding
2. Vrij van fysiek en thermaal ongerief
3. Vrij van pijn, verwonding en ziekten
4. Vrij van angst en chronische stress
5. Vrij om het natuurlijke gedrag te vertonen
45
Diergezondheid en dierenwelzijn
Bron: http://edepot.wur.nl/8534

46. 46
1960
1864 oprichting Dierenbescherming, vanaf 80-er jaren
in 20ste eeuw ging ook meer aandacht uit naar
landbouwhuisdieren.
1919: eerste gezondheidsdienst voor dieren gericht op
bestrijding runder-TBC
1980
1980
2000
2008 Convenant Antibioticaresistentie Dierhouderij, in 2009 doel
geformuleerd: in 2013 terug naar niveau van 1999. In 2011: Duurzame
Zuivelketen formuleert verlenging levensduur als doel, doel wordt in 2015
gekwantificeerd. In 2014 wordt besloten om te werken aan het praktisch
meetbaar maken van diergericht welzijn. In 2017 besluit DZK tot de
ontwikkeling van één monitoringssysteem voor dierenwelzijn
2020
Dierenwelzijn en diergezondheid

47. 47
Levensduur (gemiddelde leeftijd bij afvoer) van melkkoeien
Bron: Bedrijveninformatienet, CRV (Jaarstatistieken), Duurzame Zuivelketen (2018).
Diergezondheid en dierenwelzijn: levensduur
• Doel DZK 2020: Half jaar verlenging
t.o.v 2011 (= 6 jr. 2 mnd. 11 dgn.)
• Resultaat 2017: 5 jaar, 6 maanden
en 29 dagen
• Goede diergezondheid met minder
mastitis en minder klauwproblemen
leidt tot langere levensduur.
• Geleidelijke stijging tussen 2000 en
2008.
• Daling in 2016-2017 door fosfaat-
reductieplan en fosfaatrechten
• Meer info over diergezondheid
(mastitis, klauwen e.d. in
sectorrapportage.)

48. 48
Bron: Autoriteit Diergeneesmiddelen (2018) (bewerkt door Wageningen Economic
Research).
Diergezondheid en dierenwelzijn: antibiotica
• Gebruik antibiotica sterk
gereduceerd sinds 2004
• Stabiel sinds 2015
• Meer info over antibiotica gebruik in
sectorrapportage.

49.  Wim van Tilburg geeft uitleg hoe hij in de praktijk aan levensduur
werkt.
 Leen Groeneveld is gehuldigd voor zijn oudste koe van Nederland
(Jansje 103, 22 jaar oud)
 Door WUR is een routekaart levensduur ontwikkeld
 Koekompas is een praktisch instrument om risico’s rond
diergezondheid en dierenwelzijn in beeld te brengen.
Diergezondheid en dierenwelzijn: de praktijk
49

50. Levensduur
 Levensduur laatste jaren gedaald i.p.v. gestegen onder invloed van
fosfaatreductieplan en invoering fosfaatrechten.
Antibiotica
 Gebruik sterk afgenomen sinds 2004, stabiel sinds 2015
Dierenwelzijn
 Dierwelzijnsmonitor is ontwikkeld, breed in de praktijk meten gaat
in 2019 of 2020 van start
50
Diergezondheid en dierenwelzijn: conclusies

51. 51
4. Weidegang

52.  Weidegang is belangrijk voor het imago van de melkveehouderij:
● Weidende koeien kenmerkend voor Nederlands landschap
● Maken de melkveehouderij zichtbaar
 Weidegang en duurzaamheid:
● Reduceert ammoniakemissie
● Verhoogt risico op uitspoeling
● Effect op dierenwelzijn niet eenduidig: natuurlijk graasgedrag
uitoefenen is positief, soms omstandigheden niet optimaal (hitte).
Weidegang (en imago)

53. 53
1960
Traditioneel is de melkveehouderij in
Nederland gebaseerd op weidegang
1980
Eind jaren 90 begint discussie over
weidegang. In 2002 begint CONO
Kaasmakers met weidepremie, vanuit
onderscheid in de markt.
2000
2012 Convenant weidegang
ondertekend door veel
organisaties. Zuivelverwerkers
voeren breed weidepremies in.
2020
Weidegang (en imago)
2013-2017 discussie verplichte
weidegang. 2016 weidepremies
omhoog. Markt verse zuivel eist steeds
meer weidegang.

54. Weidegang: ontwikkeling in de tijd

55. 55
Aandeel melkveebedrijven dat verschillende vormen van weidegang toepast
Bron: Duurzame Zuivelketen (2018).
Weidegang: ontwikkeling in de tijd

56. 56
Imago: ontwikkeling in de tijd

57. Afgelopen jaren veel praktische kennis rond weidegang ontsloten
● Brochure dynamisch weiden met voorbeelden van geavanceerde
beweidingsystemen inclusief randvoorwaarden
● Brochure robot en weiden met een praktische beschrijving van
verschillende systemen voor weidegang met een melkrobot.
●Een eenvoudig beweidingssysteem: nieuw Nederlands Weiden (zie
volgende sheet)
Op de website van stichting weidegang is veel praktische informatie te
vinden inclusief contactgegevens van weidecoaches.
Weidegang: praktijk

58. 1. Ontwerp
maken voor
percelen
2. Elke 4-6
weken bepalen
wat er wordt
gemaaid.
3. Elke dag
nieuw stuk
voor de koeien
Eenvoudig beweidingssysteem
Voorbeeld: bedrijf met 120
koeien met verschillende
huiskavels.
Koeien elke dag naar nieuw
perceel, bijsturen met
bijvoeding. feed.
Bron: Artikel uit nieuwe oogst.
Weidegang: praktijk Nieuw Nederlands weiden

59.  % weidegang bij bedrijven en koeien
● Dalende trend tot stand gebracht en omgezet in stijgende lijn sinds
2015
● DZK doel is behaald
 Imago
● Melkveehouderij scoort goed, beste van de veehouderij sectoren
● Wel een licht dalende lijn 2012-2016
Weidegang en imago: conclusies

60. 60
5. Biodiversiteit

61. Biodiversiteit staat voor de aanwezigheid en verscheidenheid van
dieren en planten.
Wat is het probleem?
 Biodiversiteit neemt af
Biodiversiteit

62. 62
1960
1967 Natuurbeschermingswet, 1975
relatie nota met introductie van
beheersregelingen.
1980
Invoering van verschillende richtlijnen (1979
Vogelrichtlijn 1992 Habitat richtlijn) en wetten (
1998 aanpassing Natuurbeschermingswet, 1999 Flora-
en faunawet) gericht op bescherming natuur
2000
2011 Duurzame Zuivelketen formuleert doelen voor
biodiversiteit. Biodiversiteitsmonitor wordt
ontwikkeld voor melkveebedrijven. 2018 lancering
deltaplan Biodiversiteitsherstel.
2020
Biodiversiteit: ontwikkelingen in de tijd

63. 63
Biodiversiteit neemt wereldwijd af

64. 64
Biodiversiteit neemt af in agrarisch Nederland.

65. 65
Aandeel melkveebedrijven dat natuurbeheer toepast naar vorm natuurbeheer
Bron: Bedrijveninformatienet van Wageningen Economic Research.
Biodiversiteit: aandeel melkvee bedrijven dat
aan beheer doet

66.  Biodiversiteitsmonitor is ontwikkeld binnen
samenwerking van verschillende partijen (WNF,
Rabobank, FrieslandCampina). Sluit aan op de
kringloopwijzer.
 WUR rapport Verdienmodellen
natuurinclusieve landbouw bevat een
groot aantal praktijkcasussen.
66
Biodiversiteit: praktijk

67.  Opkomend thema
 Deltaplan biodiversiteitsherstel: brede coalitie met bedrijfsleven,
ngo’s en retail.
 Biodiversiteitsmonitor gaat in de toekomst ook een rol spelen rond
doelen en/of marktconcepten.
67
Biodiversiteit: conclusies

68. 68
6. Grondgebondenheid

69. 69
1960
1980
2000
2011 grondgebondenheid onderdeel visie
Duurzame Zuivelketen
Regelgeving rond verantwoorde groei
melkveehouderij 2015.
2018 Advies comissie grond-gebondenheid
uitgebracht
2020
Grondgebondenheid: ontwikkelingen in de tijd
Eind jaren 90 begin 2000 veel discussie
over structuur sector waaronder over
grondgebondenheid.

70.  Grondgebondenheid maakt deel uit van de visie van de
zuivelsector.
 Autonome ontwikkeling is richting intensivering, dit levert een
aantal risico’s op
● Koeien meer naar binnen, sector minder zichtbaar  richting
intensieve veehouderij
● Meer transport nodig van voer en mest, soms over grote afstanden
● Grotere afhankelijkheid van prijzen aan te kopen voer en af te
zetten mest
 Verschillende invullingen van grondgebondenheid
● Overheid: Wet grondgebonden groei melkveehouderij
● Netwerk Grondig: definitie grondgebondenheid
● Adviescommissie grondgebondenheid ingesteld door NZO en LTO
Grondgebondenheid

71. Grondgebondenheid: adviescommissie waarom?
71

72.  Gras is de basis van het rantsoen van de koe
 Een melkveehouder sluit zoveel mogelijk de kringloop op eigen bedrijf en/of
sluit voer (gras + voedergewassen)- en mestkringloop op buurtniveau
 Kringloop bij/co producten sluiten op nationaal niveau
 Uitsluitend in Europa geteeld aanvullend (kracht)voer
Grondgebondenheid: adviescommissie streefbeeld
72

73.  65% eiwit van eigen land (o.b.v. Kringloopwijzer)
● Zet aan tot meer gras: gras eiwitrijker dan mais
● Meer weiden
● Meer mogelijkheden weidevogelbeheer e.d.
● (vooral blijvend) grasland goed voor bodem
Grondgebondenheid: adviescommissie norm
73

74.  Er ligt een advies
 Implementatie nog niet duidelijk.
Grondgebondenheid: adviescommissie hoe
verder?
74

75. 75
7. Integraliteit

76. Duurzaamheid en beleid worden vaak per thema ingestoken. Voor
melkveehouders en hun adviseurs levert dit vaak vragen op over wat
de effecten zijn op bodemvruchtbaarheid (blijft die op peil?),
samenstelling van voedermiddelen en last but not least op de
samenhang met het economisch resultaat.
Integraliteit: op het melkveebedrijf komt alles bij
elkaar
76

77. 77
Gemiddelde trends van het gehalte aan organische stof in bodemmonsters van grassland, maisland en akkerbouw in de periode 1985-2015
(Bron: Eurofins Agro)
Integraliteit: ontwikkeling bodemvruchtbaarheid
• Let op de verschillen in bemonsterings-
diepte
• Organische stof grasland duidelijk
hoger dan bouwland
• Schommelingen in organische stof
gehalte
• Geen duidelijke trend omhoog of
omlaag zichtbaar

78. Verandering in P-Al getal 2005-2015
78
Significante trends in P- Al- getalen (tussen haakjes) het 95%-betrouwbaarheidsinterval, over de periode 2005 tot en met
2015 (per sector, per landbouwgebied en per grondsoort) (Brolsma etal., 2016).
Integraliteit: ontwikkeling bodemvruchtbaarheid
• Sommige gronden lichte
daling fosfaattoestand 
doel mestbeleid was om
fosfaatverzadiging terug
te dringen.
• Fosfaattoestand is
gemiddeld op deze
gronden nog voldoende
of hoger.

79. 79
Jaarlijkse opbrengststijging (of eventuele daling) op zandgrond (inclusief lössgrond) en op kleigrond volgens CBS-opbrengstramingen
(2000-2015 en 2006-2014) (Schröder et al., 2016)
Integraliteit: ontwikkeling gewasopbrengsten
• Vrijwel alle gewassen
laten een jaarlijkse
opbrengststijging zien

80. 80
Ontwikkeling van stikstofgehalte van gras voor de periode 2006-2014
(Bron: Bedrijfsinformatienetwerk (BIN) van Wageningen Economic Research).
Integraliteit: ontwikkeling samenstelling gras
• Trend 2006-2012 dalend.
• Daarna jaarschommelingen
• 26 gram N ~ 16% ruw eiwit

81. 81
Ontwikkeling van fosforgehalte van gras voor de periode 2006-2014
(Bron: Bedrijfsinformatienetwerk (BIN) van Wageningen Economic Research).
Integraliteit: ontwikkeling samenstelling gras
• Jaarschommelingen
• 2014 was opvallend hoog, mede
aanleiding overschrijding fosfaat
plafon
• 8,5 gram fosfaat ~ 3,7 gram P

82. Hoe scoren de duurzaamst producerende melkveebedrijf economisch?
Vergelijking van de 25% duurzaamste bedrijven t.o.v. overige 75%
● Inkomen per onbetaalde arbeidsjaareenheid hoger
● Betere duurzaamheidsprestaties
● Hogere arbeidsinzet per 100 kg melk
82
Integraliteit: hoe scoren de bedrijven die het
best presteren op duurzaamheid op economie.

83. 83
Integraliteit: 25% best presterende bedrijven
Structuurkenmerken
Geen significante
verschillen tussen
beide groepen.

84. 84
Duurzaamheid
Topgroep beter op:
• Vervangingspercenta
ge
• Antibiotica gebruik
• Energiegebruik
• Broeikasgasemissie
• Stikstof bedrijfs-
overschot per ha
• Fosfaatexcretie
• Ammoniakemissie
• Natuurbeheer
• Weidegang

85. 85
Integraliteit: 25% best presterende bedrijven
Economie
Topgroep beter op:
• Inkomen
• Kritieke melkprijs
• Diergezondheidskosten
• Langlopende schulden

86.  Binnen het lectoraat van VHL Competitive Farming is ook specifiek
gekeken naar de best presterende bedrijven.
 Aanvullend zijn door studenten interviews uitgevoerd op deze
bedrijven, om te achterhalen wat de ondernemers anders doen
 WUR is begin 2019 een onderzoek aan het afronden waarin ook
gekeken is naar best presterende bedrijven en wat de ondernemers
anders doen. Dit onderzoek komt medio 2019 beschikbaar.
 De resultaten staan elders in dit dossier op het groen kennisnet
Integraliteit
86

87. 87
Ten slotte

88.  Deze presentatie is vooral een terugblik, een paar punten over de toekomst
 Duurzaamheid is nooit af
● De markt speelt een steeds grotere rol (denk aan GMO en keurmerk on the
way to planet proof)
● Klimaat is en wordt belangrijk (klimaatakkoord)
● Biodiversiteit krijgt steeds grotere rol
● Circulariteit of kringlooplandbouw opkomend thema: inhoud nog onduidelijk
● Dierenwelzijn blijft belangrijk
88
Toekomst

89.  Wat wordt het menu van de toekomst?
● Zowel vanuit duurzaamheid (o.a. CO2 footprint, water-footprint) als vanuit
gezondheid (advies WHO) naar minder vlees en in het algemeen minder dierlijk
eiwit.
● Blonk-advies heeft hier een onderzoek voor uitgevoerd.
● Imke de Boer en Hanah van Zanten hebben vanuit circulariteit naar het
voedselsysteem gekeken.
 Wie bepaalt:
● Markt  eisen afnemers
● Overheid  regels, heffingen (b.v. Co2 heffing)
● Directe omgeving  vergunningen
Toekomst
89

90. 90