1. AIR Discussion on Duration 25 mins
KAN MAMAWH HNAM INPUMKHATNA
ELLIS : ‘Kan mamawh Hnam inpumkhatna’ tih thupui
hmangin titi hona remchang tak kan nei thei a; a lawmawm
hle a ni. Hnam inpumkhatna kan tih hian ‘India hnam
inpumkhatna’ kan tihna a ni ang a. Kan ram tan hian hnam
inpumkhatna hi thil pawimawh hmasa ber a ni a tih theih
hial awm e.
Kan ram hruaitu hmasate pawhin hnam inpumkhatna
chungchang hi an lo ngaihtuah nasain, an lo thawk nasa
hle tawh a. Engvangin nge hnam inpumkhatna hi kan
mamawh a, engtiang chiaha pawimawh nge tih lam lo sawi
hmasa dawn ila. Nang, KC, han sawi hmasa la maw le.
KCA : Kan hriat angin India ram hi khawvela ram lian zingah 7-
na kan ni phak a; mihring tam lamah phei chuan 2-na kan
ni hial a, mihring vaibelchhe 100 chuang zet kan ni a. State
28 leh Union Territory 7 kan nei chung hian kan State
henkhatte chu khawvel ram henkhat ai pawha zau leh
mihring pawh cheng tam zawk a ni nuk mai a.
‘Khawmualpui tê deuh kan ni e’ ti ila kan uar a ni hran lo
vang. Chu’ngte chu ram pakhat kan nih miau si avangin
hnam inpumkhatna hi a pawimawh hlein ka hria. Kan ram
a zau chu thuhran ni se, hnam hrang hrang, chi hrang hrang
inawmpawlhna ram lian ber kan ni a. Hnam hrang hrang
pawh hlawm lian tak tak pathum- Aryan, Dravidian leh
Mongolian tihtea hen hlawk theih kan ni a. |awngpui tia
chhiar theih 22 leh hnam khat emaw ram bial bik emaw
awng hman bik chi hrang 844 zet awma chhut a ni bawk
a. Pianpui awnga pawm, mi 10,000 chuangin an hman
ngawt pawh 112 lai a awm a, official-a pawm lem lohte
nen chuan 1,600 chuang zet a awm nia chhut a ni a.
Chutiang tehnuaih chu kan nih avangin hnam inpumkhatna
hi kan ngaih pawimawh a ul khawp mai.
1
2. MAMI: Ka’n sawi ve duh chu- Sakhaw hrang hrang betu tam
tak kan awm a. Hindu sakhaw betu-82 %, Muslim
sakhaw betu-12.1 %, Kristian sakhaw betu-2.3 %, Sikh
sakhaw betu-1.9 %, Buddhist sakhaw betu-0.8 %, Jain
sakhaw betu-0.4 % leh sakhaw tenau deuh 0.4 % bakah
sakhaw vawn mumal nei lo 0.4 % kan awm bawk a.
Sakhaw hrang hrang tih dan a lo inang vek lem lo va,
chuvangin, hnam inpumkhatna hi kan mamawh a ni.
ELLIS : Kan han sawi aang khan Inpumkhatna thu hi sawi ho
turin a tetham lo va, thil ul ngawih ngawih a ni tih chu a
hriat theih awm e. Kan ram a zau nasa mai si a, ram bung
hen hrang, sik leh sa inang lo tak tak, hmel leh pianzia
pawh hrang hlawk, hnamzia leh nunphung pawh danglam
tak, inpawlhsawp tak awm khawm tlat si kan nih avang
hian hnam inpumkhatna hi kan neih ngei hi tihmakmawh a
ni tih chu a hriat theih a ni.
MAMI: Ka’n belh ve leh duh chu, kan sawi ang khan Sakhaw
hrang tam tak, chi hrang leh hnam hrang tam tak kan ni
chunga Bristish awpna hnuai aanga zalenna kan lo sual
chhuak thei maite khan inpumkhatna neih pawimawhzia
a tilang chiang in ti ve lo maw?
KCA : Kan ramin inpumkhatna kan neih an dan pawh hi
ngaihnawm tham tak a ni a, hnam inpumkhatna atana
bulantute chu- Bristish awpna ata kan zalen theih nana
beitute- political party-a hruaitu te, pawl hrang hranga
hruaitu fing tak tak te, hnam nunphung leh thu leh hla lama
hruaitute, sakhaw hruaitute leh sumdawngte kha an ni a
tih theih awm e. Politics thupui au hla hmangte, hnam
nunphung an pho chhuah a, an sawi chhuah dante khan
India mipuite kha inlungrualna pein, an inpumkhat theih
phah a ni.
ELLIS : A dik khawp mai chu chu. Independence hnu lamah
pawh khan hruaitu ha tak takte dan zamtu pawlah an
2
3. han awm a, hnam inpumkhatna ngaipawimawhin hna an
thawk zui bawk a. British-in min chhuahsan dawn lai khan
India ramah Lal tenau deuh, mahnia thuneihna nei eng
emaw zat an awm chung khan hruaitu fing leh remhriate
avangin Lal (Raja)-ten an thuneihna leh ropuina zawng
zawng kalsan huamin khawvela Democracy ram lian ber
chuan tun dinhmun hi a lo thleng ta a ni.
MAMI: British awpna hnuaiah hun rei tak kan awm a, min hen
hrangin inrem lohnate min tuh chunga kan dam
khawchhuak te, zalenna kan sual a, kan hlawh chhuah
dante pawh a danglam bik a ni. Hemi kan beihna hian
ram mipuite-ah ram chak leh inlungrual din duhna a tuh a,
min tipumkhattu ha tak a ni bawkin ka hria. Hnam chi
hrang hrang, inchei dan hrang hrang, ei leh barah pawh
kalphung inang lo tak tak kan awm hovin kan thawk tlang
a. Hnam henkhat tana ei tur tui ber maite kha, henkhat
tan ei thiang lote a lo ni a, henkhat ram lum lutuka an
awm laiin, a hente erawh chu ram vawt lutukah an awm
bawk a. Ram bung henkhatah ruahtui tam lutuk an
buaipui laiin, henkhatah erawh chuan khawkheng an
buaipui ve thung a. Kan ram hi ram ha leh nuam zawk,
hun thar haa kai chho zel tura kan duh a nih chuan chi leh
chi, sakhua leh sakhua, kan nihnate dah bo va, kan thawh
ho hi thil ul tak a ni.
ELLIS : Mami sawi kha a dik khawp mai. Mi tam takin
inpumkhatna chungchang kan tlangaupui laiin thil dik lo,
inhendarh zawnga mipuite zirtir leh tharum thawh hialte
pawh an lo awm ta zel a. Chu’ng mite chuan chhan awm
lovin an tibik lovang tih a rinawm a. Hnam inpumkhatna
tichhe thei zawnga hma lakna lo awm chhante leh engtianga
KCA : Kan sawi tak ang khan sakhaw hrang hrang vuantu
inpawlhsawp nuk mai kan ni si a. Mahni sakhaw vawn
an nat lutuk avang te, sakhuana thil vawn ngheh tlurna
te, sakhuana thil a firfiak zawka laknate hian hnam
3
4. inpumkhatna a tichhia niin ka hria a; hnam thila inngeih
lohna aiin sakhua behchhantuten harsatna an siam lian
zawk em aw a tih theih a. Sakhuana lak kawih deuh avang
te, atchilh luat avang tein mi an inthat a, buaina an siam
hin. Punjab State kan thlir chuan tharum thawhna leh
inrikrapna lo awmte khu a tam zawk chu sakhuana vang
hi a ni hial awm e.
MAMI: Secular State kan ni a, duh duh sakhua kan vuan thei
nameuh mai a; amaherawhchu, puithu uchuak lutuk leh
mahni sakhua an lutuk avangin hnam inpumkhatna a chhe
thei a ni tih hriat a ul a nih chu. A nihna ang taka sakhuana
hi kan kalpui a nih chuan ‘Mihringte inpawhna leh
rinawmna sak tak neihna’ a nih rualin, a nihphung piah
lam erawhchu a hlauhawm thei hle a nih chu.
KCA : Hnam bil thil hian inpumkhatna a tichhe thei bawk a.
Mahni hnam bil vohbik duhna hnam hrang hrangah a
lo awm hian inlungrualna a tichhia a. Hnam tenau
zawkten mahni hnam thil hum duhna avangin buaina
an siam ve mek bawk a. Hnam lian leh tam zawkte
pawhin hnam tenau deuhte kan dimdawi thiam a, an
tan hnawk kan ni thei a ni tih hriat a ha khawpin ka
hria. Mahni duh duh sawi theihna ka nei tih mai avanga
hnam hnuaihnung zawkte huat theih tur chi kan sawi a
ha chuang lo va. Hnam tenau zawkte nunphung kan
zahsak a, kan ngaihhlut thiam a, hnam pum huapa an
tan hmun awl kan pek hi inpumkhat nan thil angkai
tak ni bawkin ka hria.
MAMI: Kan hnamzia leh chenna hmun hran avangtein inhen
hranna a lo awm hin a. Mahni chenna ram bung bik chauh
inngaihtuahna lian tak lo awm hin hian ram pum huapa
inpumkhatna a tichhe bawk niin ka hria. Pipute tihdan
phung kan chhawm nasat luat tuk chuan inpumkhat a
harsat phah thei tih hre tel ta bawk ila.
4
5. ELLIS : Chulaiah chuan ka’n sawi duh chu : Chenna ram bung
henkhat hlamchhiah bik pawh hian hnam inpumkhatna
a tichhe thei khawpin a lang a. North East hi a hnufual
deuh ber kan ni a, leilung hausakna lamah chuan a hausa
berte zinga mi kan ni a; Infrastucture lam hat tawk loh
avangin leilung hausakna pawh hai chhuah hleih theih a ni
lo va. Hna thawh tur lahin chin tawk a nei a, chu chuan
hlamchhiah bik nia inhriatna a hring a, helna a chawk
chhuak a, hnam hmelma an lo nih phah leh a ni. Ram
bung khat chauh ngaihtuah lovin, hlamchhiah bik pawh
neih a ha lo tihna a nih ber chu.
KCA : Ni e, i’n sawi takah chuan inpumkhat theihna tur chuan
ram bung hen hrang hrangte thil engkimah thlei bik nei lo
va kan ngaihtuah a pawimawh hle. Ram bung henkhatah
chuan rel kawng te a chik nek nuk a, chutih lai chuan
khawpui ber tlawh lohnate a awm lawi a, kawlphetha te,
kawng te, inbiakpawhna te, zirna leh hriselna lam thilte
leh a dangte pawh rualkhai taka sem a pawimawh. Hei
hian inthikna te, inhuatnate a thlen a, inpumkhat a tihar
tih hi hriat a ha bawk awm e.
ELLIS : Hnam chak leh thiltithei, inlungrual tur chuan ram chhunga
remna leh muanna neih hmasak hi thil ul hmasa nia sawi
a ni hin a. Chi leh kuang thilah buaina neuh neuh a awm
reng mai a, hei hian muanna tluantling min neihtir thei lo
va, kan politician-te hian sakhua leh hnam thil tlawhchhan
kan chin hinte pawh hi min tibuaitu a ni ti ila, kan uar
lutuk em lovang chu.
MAMI: A ni khawp mai. Politician-te i’n sawi rik takah chuan
eptu lamin rorel lai kan beih dante hi a hrisel tawk lo hlein
a lang a. Tihhminghliau a, mipui rin an hlawh loh theihna
turin sorkar paihthlak dan mawlh kan ngaihtuah a. Hemi
hian a hrin chu Band te, buaina te, nawrhte leh tharum
thawhnate hial pawh a thlen thei a, inlak hranna leh kal
pen theihna hlauhawm tak a ni.
5
6. KCA : A bulthum aangin ei leh bar zawn kawnga harsatna
te, chenna mumal neih lohna te, ziak leh chhiar thiam
lohna te, hnathawh tur hmuh lohnate hi sutkian a
pawimawhin ka hria. Mipui leh mipui inkara inan lohna
/ inthlauhna nasa lutuk hi tihtlem a ul a. Dan zamtuten
an zam mai a tawk lo va, a hmunah ngei tihpuitlin a ul
a ni. Loneitu chu ram a neih chuan a dingchang mai tur
a ni; miin thil leina tur pawisa a neih phawt chuan
sumdawngte leh thilsiamna hmuna thawkte an hamha
ve mai tur a ni dawn lo’m ni? Chutiang zel chuan thil
dangte pawh.
ELLIS : Politics chungchang kha tuihnih ve leh lawk ila. Politi-
cian-ten politics khelh nan zirlaite an hmang fo mai hi a
ha lo hlein ka hria a, an zirlaiin a tawrh phah mai bakah,
an ngaihtuahna a ha lo zawngin a her danglam nasa a,
zirlaite hi kan ram hmabak an nih avangin khua leh tui
ha ni tura kan lo buatsaih hi a ul a ni.
KCA : A nihna takah chuan politics hi mi duh anga awm a, mi
tihlawm tumna, mite chanchin a chhia a ha sawina a ni a;
rilru la puitling lo leh kum lama la naupang zawkte poli-
tics-a an inrawlh hi ram tan a ha ber lem lo a ni.
MAMI: Sawi ve leh ka’n duh chu : Hnam inpumkhatna hi hmanraw
hmanga chher leh sak chi a ni lo va, mihring thinlungah
nghet taka tuh zawk tur a ni. Hei hi zirna kalhmang dik a
ni a, muang deuh mah se a nghetin a tlo a ni. Primary School
chinah mahni hnam bil awngin kan zir thei a, kan pianpui
awng ni lo hian zir ta ila a manganthlak thei khawp ang.
Tin, zirna hi hnam din nana intuh ngheh nana hmanraw
pawimawh tak a ni a. Zirlai bu aanga kan zir leh zirna ina
kan thiltih hrang hrangte hian kan hma lam huna kan ram
awm dante a hril thui hle a. Zirna hmanga midangte hmangaih
tur te, an hnam nunphung zahsak ulziate kan inzirtir a ul
bawkin ka hria.
6
7. KCA : |awng pawimawh thu han sawi ve leh ka duh a : |awng
hi khawii ram tan pawh inpumkhatna atan a pawimawh
em em a, mi tu pawh awng khat hmanga titi ho theite chu
chawplehchilhin an inpumkhat nghal mai hin a. Chutiang
bawkin awng inhretawn lote karah inpumkhatna thu hi
sawi rik ngam chi pawh a ni lo. Kan pianpui awng bakah
hian Hnam |awng atana kan ram Danpuiin a pawm -
Hindi hi kan thiam a pawimawh khawpin ka hria.
MAMI: Hnam inpumkhatna tura Media pawimawhna pawh hi a
lian khawp mai. Chhiar chi a ni emaw, ngaihthlak chi a ni
emaw, en chi a ni emaw an dinhmun hi a pawimawh hle a
ni. Hnam leh ram ropui dinna leh ram chhunga chengte
inrem leh lungrual taka min awmtir thei turin nasa lehzualin
hma han la zel se. Intihbingna leh inpumkhatna tichhe thei
lam chi puanzar kawngah fimkhur lehzual thei sela a hain
a rinawm.
ELLIS : Mi tin hian kan hnam tih dan, kan kalphung, kan awng
te, kan sakhaw biakte hi inzahsak tawn heuh thei ila,
Kan chipui an nih loh avanga en hrang ngawt lovin unau-
ah siam tum zawk thei ila, hnam inpumkhatna lamah chuan
hma kan sawn theih ngei a beisei awm bawkin ka hria.
KCA : Hnam hrang hrang hian kutpui, hun pawimawh kan nei
hlawm a, hengte hi inzahsak tawnin, inngaihhlutsak thei ta
bawk ila kan inpawh phah deuh lo’ng maw?
MAMI: Mizote hi British khan ‘Excluded Area’-a min lo dah vang
kha nge ni? Indian lo riau hian kan inhria niin a lang a.
Hemi rilru pawh hi kan paih bo a ul khawpin ka hria.
Indian kan ni tho si a.
7
8. ELLIS : A dik khawp mai. Kan thuziak mite leh film lam siamtute
pawh hian hnamdang huatna leh hmuhsitna tuh thei lam
hawi kan telh loh a ha khawp mai.
KCA : Infiamna lam hawi pawh han sawi deuh a chakawm a;
kan sawi hram duh chu- Infiamna hian inunauna ha a
siam thei a, hnam hrang hrangte pumkhatah min awmtir
thei tih hi.
MAMI: Hnam Inpumkhatna tùra sulsutu ropui Indira Gandhi
chuan, “Hnam hrang hrang, chi hrang hrang, nunphung
chi hrang hrang leh sakhaw hrang zawng zawngte tih
dan phung kan zahsak a, kan hriat thiam chauhin Hnam
Inpumkhatna hi kan nei thei ang,” a lo ti a, dik hlein ka
hria.
ELLIS : Awle, kan sawi ta nual mai a; sawi kim vek sen a ni lo va,
tuna tan chuan lo duh tawk dawn tawh ila.
Hnam tin, chi tin, awng tinte inpawlhsawp nuk
mai kha ram khat kan ni miau mai si a, mahni chi emaw
hnam bil emaw ram bung hen bik tan chauh thil ti dawn
ila, kan ram hian hma a sawn dawn lo mai ni lovin a
tlukchhiat phah thei a ni.
Kum tin puitling chinin mahni hming ziah hnana
kan intiam thar hin :
“India ram khua leh tui ka nihna angin, khawtlang
ha, kalphung bulpui, khua leh tuite inkara harsatna
te, pawl leh pawl emaw chi leh chi inkara buaina reng
reng a muanawm zawnga chinfel tur a ni tih hi ka
nemnghat a; tin, ram inpumkhatna tichhe thei thil lo
pung zelah kan henawm hnaiah leh India ram khawii
hmunah pawh intihbuaina eng chi pawh lo awm sela,
tharum thawh lo turin ka intiam e,” tih hi engtik lai
pawhin i hre thar reng ang u.
1.10.2009 11 : 00 AM-a record a ni
8