ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930) Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ (1833-1862)

1. Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ ΟΘΩΝΑ (1833-1862)
2. Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΑΥΤΟΧΘΟΝΩΝ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΧΘΟΝΩΝ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com

2. Οι προσπάθειες αποκατάστασης του προσφυγικού στοιχείου κατά τα πρώτα χρόνια της οθωνικής περιόδου
προκάλεσαν αντιδράσεις. Η παρουσία μορφωμένων προσφύγων σε δημόσιες θέσεις και η διάκρισή τους στην πολιτική
ζωή προκάλεσαν μεγάλη δυσφορία στους άλλους Έλληνες. Κατηγορούσαν τους ομογενείς πρόσφυγες γενικά, επειδή
διαπίστωναν ότι, ενώ αυτοί είχαν αγωνιστεί για να απελευθερώσουν τη χώρα, παραγκωνίζονταν τώρα από τους
νεοφερμένους. Η στάση αυτή υποδήλωνε την ύπαρξη ενός βαθύτερου ανταγωνισμού, τον οποίο προκαλούσε η
συνύπαρξη του ντόπιου ελληνικού στοιχείου (αυτόχθονες) και του προσφυγικού, αλλά ομογενούς (ετερόχθονες). Το
θέμα των σχέσεων αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, που δίχασε την κοινή γνώμη, παρουσιάστηκε στο πολιτικό πεδίο ως
διαμάχη στις θυελλώδεις συζητήσεις της Εθνοσυνέλευσης που συνήλθε μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου
1843.
Η κύρια κρίση ξέσπασε τον Ιανουάριο του 1844 με την έναρξη της συζήτησης για το δημόσιο δίκαιο των Ελλήνων και
ειδικά για το άρθρο που καθόριζε τις προϋποθέσεις για την απόκτηση της ιδιότητας του Έλληνα πολίτη. Αφορμή ήταν
πρόταση που υποβλήθηκε στην Εθνοσυνέλευση και η οποία ζητούσε την απομάκρυνση από δημόσιες θέσεις όλων
αυτών που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση, περιορίζοντας τις θέσεις απασχόλησης για τους
αγωνιστές και τις οικογένειές τους. Στη συζήτηση που ακολούθησε, άλλοι πληρεξούσιοι απαίτησαν συνταγματική
απαγόρευση της κατάληψης δημόσιων θέσεων από τους ετερόχθονες (συνεπώς και την απόλυση όσων ήδη κατείχαν
δημόσιες θέσεις), ενώ άλλοι εναντιώθηκαν με οργή σε κάθε συνταγματική ρύθμιση που θα καθιέρωνε διακρίσεις μεταξύ
Ελλήνων. Τελικά, το πρόβλημα δεν λύθηκε με συνταγματική ρύθμιση, αποφασίστηκε όμως να υπάρξει στο μέλλον
σχετική νομοθετική πράξη. Το θέμα της στελέχωσης του δημοσίου -τα προσόντα δηλαδή του δημοσίου υπαλλήλου-
ρυθμίστηκε με το Β' ψήφισμα, που όριζε ότι δημόσιοι υπάλληλοι μπορεί να είναι: α) οι αυτόχθονες της ελληνικής
επικράτειας και όσοι αγωνίσθηκαν σε αυτή μέχρι το τέλος του 1827 ή ήρθαν και εγκαταστάθηκαν κατά την ίδια
περίοδο, β) όσοι αποδεδειγμένα συμμετείχαν σε πολεμικά γεγονότα της Επανάστασης μέχρι το 1829.
Α΄ ΦΑΣΗ
Αίτια ανταγωνισμού
Αυτοχθόνων–
ετεροχθόνωντα
πρώτα χρόνια της
οθωνικήςπεριόδου
Παρουσία διαμάχης
στο πολιτικό πεδίο:
Εθνοσυνέλευση
1843/1844
Β΄ ΦΑΣΗ
Κρίση με πρόφαση
την πρότασηγια
απομάκρυνση
ετεροχθόνωναπό
δημόσιες θέσεις
Διχασμόςαπόψεων
Αποφυγή
συνταγματικής
ρύθμισης
Β΄ ΨΗΦΙΣΜΑ

3. Στην τρίτη φάση της αντιδικίας αυτοχθόνων- ετεροχθόνων το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στο θέμα των όρων εκλογής
των βουλευτών. Το πρόβλημα εστιαζόταν στο αν θα έπρεπε να συνεχιστεί η ιδιαίτερη εκπροσώπηση των
εγκατεστημένων στην Ελλάδα ομογενών ως ξεχωριστών ομάδων (άποψη των ετεροχθονιστών), ή θα έπρεπε να
ενσωματωθούν αυτοί εκλογικά στις επαρχίες που ζούσαν, τερματίζοντας ένα διαχωρισμό του παρελθόντος που δεν είχε
νόημα (άποψη των αυτοχθονιστών). Η ρύθμιση που επικράτησε ήταν συμβιβαστική, επιτρέποντας στους
πρόσφυγες/ετερόχθονες το δικαίωμα ιδιαίτερης αντιπροσώπευσης στη Βουλή, εφόσον είχαν στο μεταξύ ιδρύσει
χωριστό συνοικισμό με επαρκή πληθυσμό.
Την περίοδο των συζητήσεων στην Εθνοσυνέλευση, και από τις δύο πλευρές εκδηλώθηκαν έντονες λαϊκές αντιδράσεις,
μερικές από τις οποίες κατέληξαν σε έκτροπα. Τελικά, οι ομογενείς ετερόχθονες στο σύνολο τους, μετά την ψήφιση των
μέτρων που τους απέκλειαν για μια περίοδο από το δημόσιο και περιόριζαν τη χωριστή αντιπροσώπευσή τους,
υποχρεώθηκαν να αποδεχθούν αυτές τις ρυθμίσεις.
Το θέμα των δικαιωμάτων των ετεροχθόνων στην Εθνοσυνέλευση έδειξε τη βαθύτερη διάσταση που υπήρχε στην
κοινωνία της εποχής. Το πρόβλημα απασχόλησε έντονα την κοινή γνώμη, ενώ προσέλκυσε το ενδιαφέρον και του ξένου
παράγοντα. Ιδιαίτερα το ζήτημα για τη χωριστή κοινοβουλευτική αντιπροσώπευση των ετεροχθόνων προκάλεσε τις
διαμαρτυρίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το βέβαιο είναι ότι με τη διαμάχη αυτή αναδείχθηκαν τα προβλήματα
συμβίωσης του ντόπιου ελληνικού και του νεοφερμένου ομογενούς στοιχείου στο μικρό νεοσύστατο κράτος.
Γ΄ ΦΑΣΗ
Αντιδικία για τους
όρους εκλογής
βουλευτών
Συμβιβαστική
ρύθμιση
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Έκτροπα
Αποδοχή
Αποτίμηση
Ξένος παράγοντας

4. Η διαμάχη αυτοχθόνων και ετεροχθόνων

5. Τα πιο σημαντικά προβλήματα που αντιμετώπισε η Αντιβασιλεία στην Ελλάδα:
www.museduc.gr

6. ▲ Φωτογραφία του 1868 με το παλάτι του Όθωνα (σήμερα στεγάζει τη Βουλή των
Ελλήνων) και την πλατεία Συντάγματος μπροστά του(την πλατεία των Ανακτόρων, όπως την
ονόμαζαν τότε). Στις 3 Σεπτεμβρίου 1843 η στρατιωτική φρουρά της Αθήνας, που την
υποστήριζαν οι κάτοικοι της πόλης, συγκεντρώθηκε σ’ αυτή την πλατεία και ανάγκασε το
βασιλιά να συγκαλέσει εθνοσυνέλευση και να παραχωρήσει σύνταγμα. Γι’ αυτό η πλατεία αυτή
ονομάστηκε μετά Πλατεία Συντάγματος.

7. Α΄ ΦΑΣΗ: Ποια ήταν τα αίτια της δυσφορίας των αυτοχθόνων προς τους ετερόχθονες την οθωνική περίοδο; Πώς παρουσιάστηκε στο πολιτικό πεδίο;
Οι προσπάθειες αποκατάστασης του προσφυγικού στοιχείου κατά
τα πρώτα χρόνια της οθωνικής περιόδου προκάλεσαν αντιδράσεις.
Η παρουσίαμορφωμένωνπροσφύγωνσε δημόσιεςθέσεις
και η διάκρισήτους στην πολιτικήζωή
 προκάλεσαν μεγάλη ΔΥΣΦΟΡΙΑστους άλλους Έλληνες.
Κατηγορούσαν τους ομογενείς πρόσφυγες γενικά,
 επειδή διαπίστωναν ότι, ενώ αυτοί είχαν αγωνιστεί για να
απελευθερώσουν τη χώρα, παραγκωνίζονταν τώρα από τους
νεοφερμένους.
Η στάση αυτή υποδήλωνε
την ύπαρξη ενός
ΒΑΘΥΤΕΡΟΥ
ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ, τον οποίο
προκαλούσε η συνύπαρξη
 του ντόπιου
ελληνικού στοιχείου
(ΑΥΤΟΧΘΟΝΕΣ)
 και του προσφυγικού,
αλλάομογενούς
(ΕΤΕΡΟΧΘΟΝΕΣ).
Το θέμα των σχέσεων
αυτοχθόνων και
ετεροχθόνων,
 που δίχασετην κοινή
γνώμη,
 παρουσιάστηκε στο
πολιτικόπεδίοως διαμάχη
στις θυελλώδεις συζητήσεις
της Εθνοσυνέλευσηςπου
συνήλθε μετά την
επανάσταση της 3ης
Σεπτεμβρίου 1843.

8. «Από την πρώτη στιγμή που ξέσπασε η Επανάσταση, οι
ετερόχθονες είχαν επισύρει την εχθρότητα εκείνων που
αποστρέφονταν τους μισοδυτικούς τρόπους τους και τους
φθονούσαν για τη γενικά ανώτερη μόρφωση τους. Οι συνθήκες
όμως της δεκαετίας του 1830 έδωσαν πολιτικές και οικονομικές
διαστάσεις σ' αυτό που είχε πρωτοεμφανιστεί ως τοπικιστική
και πολιτιστική προκατάληψη. Επειδή υπερτερούσαν σε
σύγκριση με τους περισσότερους αυτόχθονες ως προς τις
ικανότητες που απαιτούσε η διοίκηση ενός κράτους δυτικού
τύπου, και επειδή όσοι από αυτούς έφτασαν στην Ελλάδα
σχετικά αργά δεν ταυτίστηκαν με κανένα από τα κόμματα, το
Στέμμα είχε καθιερώσει την πολιτική να τους προτιμά για την
επάνδρωση της κυβερνητικής γραφειοκρατίας. Για το πλήθος
των οικονομικά εξασθενημένων παλαίμαχων αγωνιστών, για
τους oποίους το κράτος δεν μπορούσε να μεριμνήσει
ικανοποιητικά, όλα αυτά φαίνονταν κατάφωρη αδικία. Οι
ετερόχθονες ταυτίστηκαν στη λαϊκή συνείδηση με την έννοια
της ευμάρειας, ενώ οι αναγνωρισμένοι ήρωες της
Επανάστασης, που πέθαναν πάμπτωχοι, όπως ο Ζαΐμης, ο
Μαυρομμάτης και ο Φωτήλας, περιπτώσεις που προβλήθηκαν
έντονα, έγιναν σύμβολο της δυστυχίας των αυτοχθόνων.»
Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο
Petropoulos J., Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό
Βασίλειο (1833-1843), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1985, σ.612.
http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature
/education /greek_history/item.html?iid=2081
«… Η μεγάλη μάζα των ετεροχθόνων, παρά τις όποιες τοπικές τριβές
της με τον εγχώριο πληθυσμό, με τον οποίο όμως ταυτίζεται
κοινωνικά και μορφωτικά, δεν αποτελεί κίνδυνο για τους
κρατούντες και σταδιακά θα αφομοιωθεί από το κατά πολύ
υπέρτερο πλήθος των παλιών κατοίκων, με τους οποίους συνοικεί.
Οι ξενοφερμένοι, όμως Φαναριώτες και οι άλλοι ετερόχθονες του
ίδιου επιπέδου, που αποτελούσαν διαρκή κίνδυνο για τους
παραδοσιακούς προκρίτους, θα καταστούν αντικείμενο ενός
ιδιότυπου «οστρακισμού», που θα είναι περισσότερο
αποτελεσματικός όσο είναι άτυπος, χωρίς δηλαδή νομοθετικές
ρυθμίσεις ή άλλα εμφανή μέτρα, που να γεννούν αντιδράσεις και να
προκαλούν πολιτικούς κραδασμούς. Έτσι στην Ελλάδα της
μεταπολίτευσης του 1843 και των χρόνων που ακολουθούν, η τάση
που είχε παρατηρηθεί στη βαυαροκρατία και γενικότερα στην
πρώτη οθωνική περίοδο, να χρησιμοποιούνται συστηματικά πολλοί
καταρτισμένοι ετερόχθονες σε θέσεις πολιτικής ευθύνης, θα
ανατραπεί υπέρ των παραδοσιακών προκρίτων, που ξαναπαίρνουν
στα χέρια τους τα ηνία της εξουσίας – ενώ οι λίγοι από τους
ετερόχθονες που θα επιβιώσουν πολιτικά, θα το επιτύχουν με το
τίμημα της προσαρμογής τους στο σύστημα και στην πολιτική
πρακτική του «κοτσαμπασιμού». Όμως φυσικά η εξέλιξη αυτή δεν
είναι άσχετη με την επιβράδυνση του εκσυγχρονισμού του νέου
ελληνικού κράτους».
Πηγή: Ιωάννης Δημάκης, Η πολιτειακή μεταβολή του 1843 και το ζήτημα των
αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, Θεμέλιο, Αθήνα, 1991, σ.σ.238-239.

9. ΞΕΣΠΑΣΜΑ
ΚΥΡΙΑΣ
ΚΡΙΣΗΣ
Η κύρια κρίση ξέσπασε τον Ιανουάριο του 1844 με την έναρξη της συζήτησης για το δημόσιο δίκαιο των Ελλήνων
• και ειδικά για το άρθροπου καθόριζε τις προϋποθέσειςγια την απόκτησητης ιδιότηταςτου Έλληναπολίτη.
ΠΡΟΦΑΣΗ
ΠΡΟΤΑΣΗ
ΑΥΤΟΧΘΟΝΩΝ
Αφορμήήταν πρότασηπου υποβλήθηκε στην Εθνοσυνέλευση και η οποία ζητούσε
 την απομάκρυνση από δημόσιες θέσεις όλων αυτών που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση,
περιορίζοντας τις θέσεις απασχόλησης για τους αγωνιστές και τις οικογένειές τους.
ΔΙΑΣΤΑΣΗ
ΑΠΟΨΕΩΝ
Στη συζήτηση που ακολούθησε,
 άλλοι πληρεξούσιοι απαίτησαν συνταγματική απαγόρευση της κατάληψης δημόσιων θέσεων από τους
ετερόχθονες(συνεπώς και την απόλυσηόσων ήδη κατείχαν δημόσιες θέσεις),
 ενώ άλλοιεναντιώθηκαν με οργή σε κάθεσυνταγματική ρύθμισηπου θα καθιέρωνεδιακρίσεις μεταξύΕλλήνων.
ΑΠΟΦΥΓΗ
ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ
ΡΥΘΜΙΣΗΣ
Τελικά, το πρόβλημα δεν λύθηκε με συνταγματική ρύθμιση,
• αποφασίστηκε όμως να υπάρξει στο μέλλον σχετική νομοθετική πράξη.
Β΄ ΨΗΦΙΣΜΑ Το θέμα της στελέχωσης του δημοσίου -τα προσόντα δηλαδή του δημοσίου υπαλλήλου- ρυθμίστηκε με το Β'
ψήφισμα, που όριζε ότι δημόσιοιυπάλληλοιμπορείνα είναι:
α) οι αυτόχθονες της ελληνικής επικράτειας και όσοι αγωνίσθηκαν σε αυτή μέχρι το τέλος του 1827 ή ήρθαν και
εγκαταστάθηκανκατά την ίδια περίοδο,
β) όσοι αποδεδειγμένα συμμετείχαν σε πολεμικά γεγονότα της Επανάστασης μέχρι το 1829.
Β΄ ΦΑΣΗ: Πότε και με ποια αφορμή ξέσπασε η κύρια κρίση μεταξύ αυτοχθόνων- ετεροχθόνων; Πώς λύθηκε το 1844 το θέμα της στελέχωσης του δημοσίου;

10. Γ΄ ΦΑΣΗ: Πώς ρυθμίστηκε από την Εθνοσυνέλευση το θέμα των όρων εκλογής ετεροχθόνων βουλευτών;
Στην τρίτηφάση της αντιδικίας αυτοχθόνων- ετεροχθόνων το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε
✓ στο θέματων όρωνεκλογήςτων βουλευτών.
Το πρόβλημα εστιαζόταν στο αν θα
έπρεπε να συνεχιστεί η ιδιαίτερη
εκπροσώπηση των εγκατεστημένων
στην Ελλάδα ομογενών ως
ξεχωριστών ομάδων (άποψητων
ΕΤΕΡΟΧΘΟΝΙΣΤΩΝ),
ή θα έπρεπε να ενσωματωθούναυτοί εκλογικά
στις επαρχίεςπου ζούσαν, τερματίζοντας
ένα διαχωρισμό του παρελθόντος που δεν
είχε νόημα (άποψητων ΑΥΤΟΧΘΟΝΙΣΤΩΝ).
Η ρύθμιση που επικράτησε ήταν ΣΥΜΒΙΒΑΣΤΙΚΗ, επιτρέποντας στους πρόσφυγες/ετερόχθονες το δικαίωμα ιδιαίτερης αντιπροσώπευσης
στη Βουλή, εφόσον είχαν στο μεταξύ ιδρύσει χωριστόσυνοικισμόμε επαρκήπληθυσμό.

11. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ: Ποιες υπήρξαν οι συνέπειες της ρύθμισης του ζητήματος των ετεροχθόνων εντός κι εκτός Ελλάδας κατά την οθωνική περίοδο;
• Την περίοδο των συζητήσεων στην Εθνοσυνέλευση, και από τις δύο πλευρές εκδηλώθηκαν έντονες λαϊκές
αντιδράσεις, μερικές από τις οποίες κατέληξαν σε έκτροπα.
Λαϊκές αντιδράσεις - έκτροπα
• Τελικά, οι ομογενείς ετερόχθονες στο σύνολο τους, μετά την ψήφιση των μέτρων που τους απέκλειαν για μια
περίοδο από το δημόσιο και περιόριζαν τη χωριστή αντιπροσώπευσή τους, υποχρεώθηκαν να αποδεχθούν αυτές
τις ρυθμίσεις.
Αποδοχή ρυθμίσεων:
• Το θέμα των δικαιωμάτων των ετεροχθόνων στην Εθνοσυνέλευση έδειξε τη βαθύτερη διάσταση που υπήρχε
στην κοινωνία της εποχής.
• Το πρόβλημα απασχόλησε έντονα την κοινήγνώμη,
• ενώ προσέλκυσε το ενδιαφέρον και του ξένου παράγοντα. Ιδιαίτερα το ζήτημα για τη χωριστή κοινοβουλευτική
αντιπροσώπευση των ετεροχθόνων προκάλεσε τις διαμαρτυρίεςτης Οθωμανικήςαυτοκρατορίας.Διαζύγιο:
Ενδιαφέρον εντός κι εκτός Ελλάδας:
• Το βέβαιο είναι ότι με τη διαμάχη αυτή αναδείχθηκαν τα προβλήματα συμβίωσης του ντόπιου ελληνικού και
του νεοφερμένου ομογενούς στοιχείου στο μικρό νεοσύστατο κράτος.
Ανάδειξη προβλημάτων συμβίωσης

12. H αντίθεση ανάμεσα στους αυτόχθονες και τους ετερόχθονες χρονολογείται από τα
χρόνια της Επανάστασης, ενώ εντείνεται ολοένα και περισσότερο κατά τη δεκαετία
1833-43, γεγονός που συνδέεται με την κατάληψη θέσεων και αξιωμάτων στο
νεοσύστατο ελληνικό βασίλειο. Η αφορμή για να ξεσπάσει ανοιχτά ως διαμάχη
δόθηκε στη διάρκεια των εργασιών της Εθνοσυνέλευσης του 1844 και συγκεκριμένα
στο πλαίσιο της συζήτησης για το 3ο άρθρο του υπό διαμόρφωση συντάγματος. Το
άρθρο αυτό αφορούσε τυπικά τον καθορισμό των ιδιοτήτων του έλληνα πολίτη, η
συζήτηση ωστόσο επικεντρώθηκε στα προσόντα του δημόσιου υπαλλήλου και
περιστράφηκε στον προσδιορισμό των χρονικών και γεωγραφικών ορίων του Αγώνα.
Με τον τρόπο αυτό επιχειρήθηκε ο αποκλεισμός των ετεροχθόνων που συνέρρευσαν
στις επαναστατημένες περιοχές μετά την εκλογή του Καποδίστρια και συνακόλουθα
δε διέθεταν "το προσόν" του αγωνιστή. Αντίθετα, θεωρήθηκε δεδομένη η συμμετοχή
των αυτοχθόνων στην Επανάσταση.
Η συζήτηση και το περιβόητο Β' Ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης, με το οποίο
επιτεύχθηκε η εκκαθάριση της κρατικής μηχανής από μερικές δεκάδες ετεροχθόνων,
εκείνων που δεν ανταποκρίνονταν στις προδιαγραφές του έλληνα πολίτη, θεωρήθηκε
από τους μεταγενέστερους "μαύρη σελίδα" στην ιστορία του ελληνικού κράτους. Η
νίκη ωστόσο του αυτοχθονισμού περιορίστηκε στη σχετική ψηφοφορία. Στην
πραγματικότητα, η εκδοχή της "μικρής Ελλάδας", "το μικροσκοπικόν βασίλειον των
αυτοχθονιζόντων" ηττήθηκε στην προοπτική της πολιτικής και γεωγραφικής
ενοποίησης του Ελληνισμού, στο πρόταγμα της Μεγάλης Ιδέας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο
όρος αυτός γεννιέται για τις ανάγκες της παραπάνω συζήτησης, κατά την περίφημη
αγόρευση ενός προβεβλημένου ετερόχθονα, του Ιωάννη Κωλέττη, στις 14 Ιανουαρίου
1844. Η επιτυχία του ηπειρώτη πολιτικού ήταν ότι στο πλαίσιο μιας κατεξοχήν
διχαστικής συζήτησης πέτυχε να ανακαλέσει όλα εκείνα τα ενοποιητικά οραματικά
στοιχεία που συνέδεαν τους ελληνικούς πληθυσμούς εντός και εκτός του ελληνικού
κράτους.
http://www.fhw.gr/chronos/12/gr/1833_1897/domestic_policy/language/03.html
Η παρέμβαση του Ιωάννη Κωλέττη (φωτογραφία) στη διαμάχη
αυτοχθόνων- ετεροχθόνων υπήρξε καθοριστική, καθώς με την
αγόρευσή του έθεσε το ζήτημα σε νέες βάσεις. Αθήνα,
Φωτογραφικό Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.© Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό
Αρχείο, Αθήνα.© Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

13. ΘΕΜΑΤΑ Κ.Ε.Ε.

14. ΘΕΜΑ 1
ΠΗΓΗ 1
Η κρίση στις σχέσεις αυτοχθόνων και ετεροχθόνων
Στα 1844 (...) για πρώτη φορά περιγράφονται με κάποια ακρίβεια τα διακυβευόμενα. Στο τρίτο άρθρο του Συντάγματος (...) επρόκειτο πάλι για τον
καθορισμό των ιδιοτήτων του Έλληνα πολίτη, που όμως τώρα, στη συζήτηση, συγχεόταν με τον ορισμό των προσόντων του Έλληνα δημοσίου
υπαλλήλου. Η σύγχυση υπαινίσσεται το κύριο πρακτικό όφελος που έμοιαζε να έχει για πολλούς ο τίτλος του πολίτη. Το θέμα ήταν να αποδειχθεί σε
ποιους χρωστούσε το ελληνικό κράτος μια θέση στη δημοσιοϋπαλληλία.
Στη συζήτηση ο άξονας αναφοράς είναι κοινός για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη: είναι το 1821, που οι μεν ετεροχθονιστές εξαίρουν ως επανάσταση
όλης της ελληνικής φυλής, απέναντι στην οποία η Ελλάδα έχει αναλάβει ορισμένες δεσμεύσεις. Ενώ οι αυτοχθονιστές επιμένουν στα πράγματα (...).
Γι’ αυτούς δεν ενδιέφεραν οι αρχικές προθέσεις, αλλά το γεγονός ότι η επανάσταση εντοπίστηκε έτσι κι αλλιώς στον ελλαδικό χώρο, και συνεπώς η
ίδια η ύπαρξη του κράτους οφειλόταν στις υπηρεσίες των κατοίκων αυτού του χώρου. Και ενώ οι πρώτοι είχαν την άνεση να κινηθούν στα λίγο ή
πολύ γνωστά πλαίσια της επαναστατικής συνθηματολογίας, η επιχειρηματολογία των δεύτερων αποτελούσε ακριβώς παρέκκλιση από την
αναδρομική αυτή ομοψυχία.
Έλλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, Αθήνα 1988, σσ. 51-52.
ΠΗΓΗ 2
Το προνόμιο του δημοσίου υπαλλήλου
Η υπηρεσία στον κρατικό μηχανισμό ως πηγή πλουτισμού είχε σχέση όχι με τις γλίσχρες αποδοχές του κρατικού υπαλλήλου, αλλά με τη νόμιμη ή
την παράνομη χρησιμοποίηση της κρατικής θέσεως για τον πλουτισμό του κατόχου. Η φοροδιαφυγή, η προτεραιότητα στην αγορά εθνικών γαιών και
η εξασφάλιση άτοκων κρατικών δανείων (...) ήταν τα μέσα πλουτισμού που είχε στη διάθεσή του ο κρατικός υπάλληλος.
Νικηφόρος Διαμαντούρος, Η περίοδος της συνταγματικής μοναρχίας,
Ι.Ε.Ε., τ. ΙΓ΄, σσ. 110-111.

15. ΠΗΓΗ 3
Η αντιπαράθεση αυτοχθονιστών και ετεροχθονιστων πληρεξουσίων στην
Εθνοσυνέλευση, 1843-44
Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης (πληρεξούσιος Αθηνών, αυτοχθονιστής) υποστήριξε τον
αποκλεισμό των ετερόχθονων από τις δημόσιες θέσεις: «Από τον παριωτισμό μας
εσαπίσαμεν το σπίτι μας• μας φθάνει πλέον ο πατριωτισμός. Ας αγκαλιάσωμεν τον
βασιλέα μας να φκιάσωμεν το σπίτι μας. Αυτοί [οι ετερόχθονες] εκάθησαν τόσα
χρόνια και έτρωγαν ψωμί και έφεραν την πατρίδα μας άνω-κάτω. Ας καθίσωμεν
τώρα και ημείς να φάγωμεν ψωμί».
Ο Ευστάθιος Σίμος (πληρεξούσιος Ηπειρωτών, ετεροχθονιστής): «Εν μόνον ήτο το
βέβαιον, ότι ολίγον ή πολύ, μικρόν ή μέγα μέρος της από αίματα πλημμυρούσης
[ελληνικής] γης ήθελεν μείνει ελεύθερον αυτό το μέρος έπρεπε να είναι η κοινή
πατρίς όλων των επαναστησάντων Ελλήνων, όλων των κατοίκων των επαρχιών
εκείνων όσοι εις τον πόλεμον ηγωνίσθησαν, εθυσιάσθησαν, έπαθον,
κατεστράφησαν. Ιδού η μεγάλη συνθήκη, η συνδέσασα τας επαναστατησάσας
ελληνικάς επαρχίας, ιδού το μέγα προς αλλήλους συνάλλαγμα των Ελλήνων γραφέν
όχι με μελάνην, αλλά με αίμα. Ήτο ένωσις ειλικρινής, ήτο ένωσις αδελφική. Ποίος εις
την μακαρίαν εποχήν εκείνην, εποχήν κινδύνων, εποχήν των παθημάτων, αλλά και
εποχήν δόξης και ακραιφνούς τότε πατριωτισμού, ποίος ήθελε φροντίσει, ποίος
ήθελεν ειπεί ό,τι άλλο παρά κοινή ήθελεν είσθαι η μέλλουσα τύχη των ηνωμένων
εκείνων λαών, των αδιαίρετων εκείνων επαρχιών;»
I. Δημάκης, Η Πολιτειακή Μεταβολή του 1843 και το Ζήτημα των Αυτόχθονων και
Ετερόχθονων.
Με βάση τα στοιχεία που θα αντλήσετε από τα πιο πάνω παραθέματα και το σχολικό
εγχειρίδιο, να απαντήσετε στα εξής ερωτήματα:
α) Πώς εμφανίζεται στο πολιτικό πεδίο η κρίση στις σχέσεις αυτοχθόνων και
ετεροχθόνων;
β) Ποια είναι τα κυριότερα επιχειρήματα που διατυπώνει κάθε πλευρά;
 Ιωάννης Μακρυγιάννης
(πληρεξούσιος Αθηνών, αυτοχθονιστής)

16. ΘΕΜΑ 2
ΠΗΓΗ 1
«Η θανατηφόρος πληγή της ξενοκρατίας»
Αναφορά προς την Εθνικήν των Ελλήνων συνέλευσιν της Γ΄ Σεπτεμβρίου.
Εν Αθήναις τη 22 Δεκεμβρίου 1843
(...) Μία από τας θανατηφόρους πληγάς ξενοκρατίας ήτις έφερεν εις τον ανώτατον βαθμόν της αγανακτήσεως και απελπισίας τους Έλληνας ήτον η
εισαγωγή εις τα δημόσια υπουργήματα πολιτικά τε και στρατιωτικά, των Βαυαρών και των από διάφορα μέρη ελθόντων ενταύθα μετά το 1827 ξένων.
Η ξενοκρατία είχε δίκαιον να συγκεντρώση περί εαυτήν τους ανθρώπους τούτους, διότι τα συμφέροντά της συνεταυτίζοντο μετ’ αυτών, και δι’ αυτών
και μόνον ηδύνατο να ενεργή τους καταχθονίους δια το Έθνος σκοπούς της. Αλλά μετά την ένδοξον ημέραν της Γ΄ Σεπτεμβρίου, καθ’ ην το Έθνος
κατέστρεψε την επάρατον ξενοκρατίαν, μετά την έκδοσιν και αυτού του περί αποπομπής των ξένων εκ της Ελληνικής υπηρεσίας Διατάγματος, τις
ήλπιζεν, ότι ήθελον διατηρείσθαι μέχρι σήμερον εις τας δημοσίας θέσεις τα τυφλά όργανα του πεπτωκότος συστήματος, οι ξένοι των αγώνων και των
θυσιών των Ελλήνων;
(...) Είναι πασίγνωστον (...) ότι η δικαία αγανάκτησις και αποστροφή των Ελλήνων, δεν περιωρίζετο εις μόνους τους (...) Βαυαρούς, αλλ’ επεκτείνετο
πολλώ μάλλον κατ’ εκείνων, οίτινες ήλθον μετά τον ιερόν αγώνα μας, και εσφετερίσθησαν τας δημοσίας θέσεις (...).
Η Εθνική Συνέλευσις δεν αμφιβάλλομεν ότι θέλει ψηφίσει τα δέοντα (...) αλλ’ εν τοσούτω και, ως πολίται Έλληνες και ως αδικούμενοι,
καθυποβάλλομεν ευσεβάστως (...) και παρακαλούμεν ώστε να θεωρήση ως έχοντας τα αυτά με τους Έλληνας δικαιώματα όλους τους μέχρι των 1827
ελθόντας εις την Ελλάδα ξένους, [και] ν’ αποκλείση δι’ ωρισμένον διάστημα χρόνου τους μετά ταύτα (...).
Οι πολίται
Αι Αγορεύσεις του ελληνικού Κοινοβουλίου, 1843-1909, εκδ. «Εθνικού Κήρυκος», Αθήναι 1961, σσ. 63-64.
ΠΗΓΗ 2
Β΄ Ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης της 3ης Σεπτεμβρίου.
Η κυβέρνησις οφείλει αμέσως μετά την δημοσίευσιν του Συντάγματος να σχηματίση το προσωπικόν της δημοσίας υπηρεσίας διορίζουσα εκ των
υπαγομένων εις τας εξής κατηγορίας:
α) Τους αυτόχθονας κατοίκους της ελληνικής επικρατείας και τους μέχρι τέλους του 1827 αγωνισθέντας εν αυτή, ή ελθόντας και διαμείνοντας μέχρι
του αυτού έτους, τους δε λαβόντας στρατιωτικώς και αποδεδειγμένως μέρος εις τους μετά ταύτα, ήτοι μέχρι του 1829, κατά ξηράν και θάλασσαν
γενομένας κατά των εχθρών μάχας.
β) Τους μεταναστεύσαντας κατοίκους και τους αγωνιστάς των μερών της Στερεάς και των νήσων, των λαβόντων τα όπλα εις τον υπέρ της
ανεξαρτησίας αγώνα, ελθόντας μέχρι του 1837 και εγκατασταθέντας οικογενειακώς εις ένα των δήμων του Βασιλείου και τα τέκνα όλων των εις τας
ανωτέρω κατηγορίας υπαγομένων.

17. γ) Τους μη εμπεριλαμβανομένους εις τους ανωτέρω δύο παραγράφους η κυβέρνησις οφείλει να μη διατηρήση ουδέ να διορίση εις τας δημοσίας
υπηρεσίας (...).
Δεν υπάγονται εις τας ανωτέρω κατηγορίας γενικώς ο στρατός της ξηράς και της θαλάσσης, οι εκτός του κράτους διοριζόμενοι εις διερμηνευτικάς και
προξενικάς θέσεις (...) και οι καθηγηταί και διδάσκαλοι των εκπαιδευτικών καταστημάτων και των ωραίων τεχνών ως προς τας ειδικάς θέσεις των.
Το παρόν ψήφισμα ισχύει ως εάν ήτο καταχωρημένον αυτολεξεί εις το Σύνταγμα (...).
Πηγή το βιβλίο του Ιωάν. Δημάκη, Η Πολιτειακή Μεταβολή του 1843 και το ζήτημα των αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991, σσ.
19-20.
ΠΗΓΗ 3
 Το κήρυγμα της ενότητας και της Μεγάλης Ιδέας προκαλείται από
την αντίδραση εναντίον του αυτοχθονισμού. Επάνω: γελοιογραφία της
εποχής (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σ. 460.

18. ΠΗΓΗ 4
Συμβιβαστική λύση για τον προσδιορισμό των προσόντων του έλληνα πολίτη
Χάρη στην επιδέξια παρέμβαση του προεδρεύοντος Α. Μαυροκορδάτου, διατυπώθηκε
σαν συμβιβαστική λύση να μη γίνει στο Σύνταγμα ο ακριβής προσδιορισμός των
προσόντων του έλληνος πολίτη, αλλά να γραφεί απλώς: «Πολίται είναι όσοι απέκτησαν τα
χαρακτηριστικά του πολίτου κατά τους νόμους του κράτους». Τα χαρακτηριστικά αυτά θα
καθορίζονταν μεταγενέστερα από τη βουλή.
Ιωάννης Δημάκης, ό.π., σ. 18.
ΠΗΓΗ 5
Ο πλούσιος και ο συντηρητικός πατριωτισμός
Οι Έλληνες του εξωτερικού λατρεύουν την κοινή πατρίδα (...). (…) Δεν σκέφτονται παρά τα
μέσα για να την κάνουν πιο πλούσια και πιο μεγάλη. Οι Έλληνες του τόπου δεν κάνουν
τίποτ’ άλλο από του να κλείνουν τη χώρα στους Έλληνες του εξωτερικού. Οι πρώτοι έχουν
έναν πλούσιο πατριωτισμό, οι δεύτεροι ένα συντηρητικό πατριωτισμό. Ο πλούσιος
Πατριωτισμός είναι που δημιούργησε όλα τα μεγάλα ιδρύματα στην Ελλάδα. Ο
συντηρητικός πατριωτισμός έκανε το νόμο της 3 Φεβρουαρίου 1844 για τους αυτόχθονες
και τους ετερόχθονες.
Αυτός ο νόμος, ο πιο άδικος και ο πιο ανόητος που ψηφίστηκε ποτέ σε έναν λαό
πολιτισμένο, δίνει το αποκλειστικό μονοπώλιο των δημοσίων θέσεων στους κατοίκους του
Μοριά και της Αττικής. Κλείνει την Ελλάδα σε όλους τους Έλληνες που δεν έχουν γεννηθεί
στο μικρό βασίλειο του Όθωνα. Αποκλείει από την κυβέρνηση το πιο έξυπνο, το πιο
πλούσιο, και το πιο αφοσιωμένο τμήμα του έθνους.
Εντμόντ Αμπού, Η Ελλάδα του Όθωνος, εκδ. Τολίδη, Αθήνα, σσ. 67-68.
Με βάση τα πιο πάνω παραθέματα και τις γνώσεις σας από το σχολικό εγχειρίδιο, να
αναφερθείτε:
α) στον τρόπο με τον οποίο η Εθνοσυνέλευση του 1843-1844 επέλυσε τα επίμαχα
προβλήματα του καθορισμού των προσόντων του έλληνα πολίτη και της στελέχωσης του
δημοσίου,
β) στις επιπτώσεις αυτής της απόφασης για το πολιτικό μέλλον του τόπου.
 Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος

19. ΘΕΜΑ 3ΠΗΓΗ 1
Το εκλογικό προνόμιο των Ναυτικών Νησιών
Με το Σύνταγμα του 1844 καθιερώθη το εκλογικόν προνόμιον των νήσων Ύδρας, Σπετσών και Ψαρρών, το οποίον είχε θεσπισθή δια νόμου και εις
τας εκλογάς παραστατών των επαναστατικών Συνελεύσεων. Το προνόμιον τούτο (εκλογή τριών βουλευτών Ύδρας και ανά δύο Σπετσών και
Ψαρριανών) διετηρήθη επί μίαν εκατονταετίαν (...).
Επειδή εις την «της 3ης Σεπτεμβρίου Συνέλευσιν» παρίσταντο και πληρεξούσιοι «εκλογικών συλλόγων», περιοχών δηλαδή αι οποίαι δεν είχον
απελευθερωθή (Σουλιωτών, Μακεδόνων, Κρητών κλπ.), εζήτησαν και αυτοί την παγίαν αντιπροσώπευσίν των, βασιζόμενοι εις παρομοίαν διάταξιν
«περί παραστατών». Αλλά μετά συζήτησιν ελήφθη απόφασις παρεμφερής με εκείνην η οποία είχε ληφθή δια τους Ψαρριανούς.
Αι Αγορεύσεις του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ό.π., σ. 92.
ΠΗΓΗ 2
«Επί τω όρω να συνοικισθώσιν»
Η της 3ης Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις, έχουσα υπ’ όψιν το άρθρον 61 του Συντάγματος, και τον δ΄ παράγραφον του ΙΖ΄
νόμου του εκτελεστικού σώματος των 1822,
Ψηφίζει
α) Εις τας νήσους Ύδραν και Σπετσών, διατηρείται ο δια του ειρημένου περί εκλογής παραστατών ΙΖ΄ νόμου οριζόμενος αριθμός των Βουλευτών. Το
αυτό δικαίωμα διατηρείται και υπέρ των εν Ελλάδι Ψαρριανών, αλλ’ επί τω όρω του να συνοικισθώσιν εντός του Κράτους προ της λήξεως της
πρώτης Βουλευτικής περιόδου (...).
β) Το παρόν ψήφισμα έχει την αυτήν ισχύν του Συντάγματος.
Εν Αθήναις την 31 Ιανουαρίου 1844.
Αι Αγορεύσεις του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ό.π., σ. 94.
ΠΗΓΗ 3
Περιορίζεται η χωριστή εκπροσώπηση των ετεροχθόνων
Η της 3ης Σεπτεμβρίου Εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις
Ψηφίζει
Ότι εις τους μεταναστεύσαντας δίδεται το δικαίωμα του να έχωσιν εις την Βουλήν ιδιαίτερον Αντιπρόσωπον, οσάκις πραγματικώς συνοικισθέντες
αποτελέσωσι δήμον, πόλιν, ή επαρχίαν χωριστήν και παρουσιάσωσι πληθυσμόν ίσον με το ήμισυ του ελαχίστου όρου, τον οποίον ο περί εκλογής
νόμος θέλει προσδιορίσει δια την εκλογήν ενός Βουλευτού.
Εν Αθήναις την 3 Φεβρουαρίου 1844.
Αι Αγορεύσεις του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ό.π., σ. 99.

20. ΠΗΓΗ 4
Οι αντιδράσεις των ετεροχθόνων
Οι ετερόχθονες μετανάστες, που με την απόφαση της εθνοσυνέλευσης της 3ης Φεβρουαρίου 1844 έχαναν το δικαίωμα της χωριστής
αντιπροσώπευσής τους στην ελληνική βουλή, θα εκδηλώσουν με τρόπο θεαματικό τη δυσαρέσκειά τους. Έτσι την Καθαρά Δευτέρα, όταν σε ένα
λόφο πλησίον του Σταδίου είχε παρατεθεί γεύμα στο βασιλέα εκ μέρους του στρατού και, σύμφωνα με το έθιμο της εποχής, πλήθη λαού είχαν
κατακλύσει τη γύρω από τον Ιλισσό περιοχή καταναλώνοντας με διάθεση ευθυμίας νηστίσιμα φαγητά, ένα ασυνήθιστο θέαμα εκίνησε τη γενική
προσοχή. Δυτικά των στηλών του Ολυμπίου Διός είχαν αναρτηθεί δύο μαύρες σημαίες που ήταν περικυκλωμένες από ανθρώπους κατηφείς. Στις
σημαίες αυτές υπήρχαν οι εξής επιγραφές: Στην πρώτη «Οι ξενηλατούμενοι Μακεδόνες». Στη δεύτερη «Οι αδικηθέντες Κρήτες κατά την 3ην
Φεβρουαρίου 1844». Η σημαία των Κρητών ανέγραφε και στίχους από τον ρλζ΄ ψαλμό: «Επί των ποταμών Βαβυλώνος εκεί εκαθήσαμεν και
εκλαύσαμεν εν τω μνησθήναι ημάς την Σιών (...). Πώς άσωμεν την ωδήν του Κυρίου επί γης αλλοτρίας...». Το θέαμα προκάλεσε συγκίνηση στο
λαό, σύμφωνα τουλάχιστο με τα γραφόμενα της [εφημερίδας] Αθηνάς, και η αστυνομία για να προλάβει ενδεχόμενες ταραχές αφαίρεσε τις σημαίες.
Πέρα από τις θορυβώδεις και θεαματικές εκδηλώσεις (...) δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για τη στάση (...) των ετεροχθόνων που εθίγονταν
από τις αποφάσεις της εθνοσυνέλευσης. Φαίνεται ότι μετά την ψήφιση (...) δέχτηκαν αναγκαστικά αυτά τα μέτρα, αφού άλλωστε από τη φύση τους
δεν επηρέαζαν την καθημερινή ζωή της μεγάλης πλειοψηφίας τους - και μόνον από ηθική πλευρά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι τους μειώνουν.
Ιωάννης Δημάκης, ό.π., σσ. 172-173.
Με βάση τα στοιχεία που θα αντλήσετε από τα πιο πάνω παραθέματα και τις γνώσεις σας από το σχολικό εγχειρίδιο, να απαντήσετε στα εξής
ερωτήματα:
α) Ποια ήταν η αφορμή της διαμάχης αυτοχθόνων και ετεροχθόνων για το θέμα των όρων εκλογής βουλευτών και πού εστιάστηκε το πρόβλημα;
β) Ποια λύση δόθηκε από την Εθνοσυνέλευση του 1843-1844;
γ) Πώς αντέδρασαν οι ετερόχθονες σ’ αυτήν;

21. ΘΕΜΑ 4
ΠΗΓΗ 1
Τα δικαιώματα των ετεροχθόνων και οι διεθνείς προεκτάσεις
Το θέμα των δικαιωμάτων των ετεροχθόνων είχε προεκτάσεις και στις διεθνείς σχέσεις της Ελλάδας, και τούτο από δύο πλευρές. Πρώτον από το
ενδιαφέρον των «προστάτιδων» Δυνάμεων που παρακολουθούσαν όλες τις πτυχές της ελληνικής πολιτικής ζωής. Και δεύτερον από τις αντιδράσεις
της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η οποία στη διάκριση των ετεροχθόνων σε κοινότητες ανάλογα με την επαρχία της καταγωγής τους (π.χ. Θεσσαλοί,
Μακεδόνες κλπ.) και στην παραχώρηση σ’ αυτούς εκλογικών δικαιωμάτων, διέβλεπε τάσεις διεκδικήσεων σε εδάφη της εκ μέρους της Ελλάδας. (...)
Οι αντιπρόσωποι των Δυνάμεων συγκέντρωσαν αρχικά την προσοχή τους στον αποκλεισμό των ετεροχθόνων από τις δημόσιες θέσεις (...), ενώ από
την πλευρά της η οθωμανική κυβέρνηση διατύπωσε έντονες διαμαρτυρίες για την εκλογική αντιπροσώπευση που χορηγήθηκε στους Ψαριανούς και
το ενδεχόμενο να παραχωρηθούν ανάλογα δικαιώματα και στις άλλες κατηγορίες μεταναστών. Ακριβώς όμως οι οθωμανικές αντιδράσεις και οι
επιπτώσεις που θα μπορούσαν να έχουν στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, οδήγησαν με τη σειρά τους και στην τοποθέτηση των ξένων Δυνάμεων
απέναντι σ’ αυτό το θέμα.
(...) Στις 24 Ιανουαρίου/5 Φεβρουαρίου 1844 ο οθωμανός πρεσβευτής στην Αθήνα Κ. Μουσούρος κοινοποιεί στους πρεσβευτές των τριών
προστάτιδων Δυνάμεων το κείμενο μιας διακοίνωσης που επέδωσε στην ελληνική κυβέρνηση (...). Στο μακρό κείμενο της διακοίνωσης γίνεται κατ’
αρχήν αναφορά στη συγκρότηση της εθνοσυνέλευσης, στην οποία παίρνουν μέρος αντιπρόσωποι Μακεδόνων, Θεσσαλών, Ηπειρωτών, Κρητών,
Σαμίων, Ψαριανών, Κασιωτών κ.ά., δηλαδή ατόμων καταγομένων από περιοχές που αποτελούν τμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. (...) Και όχι
μόνο η εθνοσυνέλευση, αντίθετα από ό,τι ήλπιζε η Πύλη, παραδέχτηκε την εγκυρότητα των περισσότερων πληρεξουσίων (...), αλλά η επιφορτισμένη
με τη σύνταξη του συντάγματος επιτροπή επικύρωσε την β΄ παράγραφο του άρθρου 61 που προβλέπει την εκπροσώπηση στη βουλή των
εγκατεστημένων στην Ελλάδα Ψαριανών με δύο βουλευτές. (...) Η παραχώρηση τέτοιων προνομίων, μοναδικών στην ιστορία των συνταγματικών
χωρών, εκτός από τη ζημιά που συνεπάγεται σε ένα νεαρό κράτος, όπως το ελληνικό, ενδιαφέρει με τις συνέπειές της και την οθωμανική
αυτοκρατορία και τις προστάτιδες Δυνάμεις και την Ευρώπη ολόκληρη που επιθυμεί την ειρήνη στην Ανατολή.
Ιωάννης Δημάκης, ό.π., σσ. 181-186.

22. ΠΗΓΗ 2
«Να απαγορευθεί κάθε εδαφικός προσδιορισμός»
Ανακοίνωση του βρετανού υπουργού λόρδου Aberdeen προς τον
πρεσβευτή της Βρετανίας στην Αθήνα Lyons.
«Η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητος (...) θα συνιστούσε επίμονα (...)
να απαγορευθεί στο μέλλον αυστηρά κάθε εδαφικός προσδιορισμός,
όπως
Θεσσαλοί, Μακεδόνες, ακόμη και Ψαριανοί, που αποδίδεται σε εποίκους
εγκατεστημένους στην Ελλάδα. Θα ήταν πολύ προτιμότερο όλοι οι
τέτοιοι προσδιορισμοί να συγχωνευθούν σε μια γενική και έντιμη
ονομασία Έλληνες πολίτες, οι οποίοι να μπορούν να παίρνουν τις
τοπικές τους διακρίσεις από τον τόπο στον οποίο εγκαταστάθηκαν. (...)
Οι ιδιαίτεροι χαρακτηρισμοί έχουν πάντοτε την τάση να γεννούν
ζηλοτυπίες και να υποθάλπουν πνεύμα εχθρικού ανταγωνισμού, καθώς
μια αναφορά στην ιστορία μπορεί εύκολα να αποδείξει».
F.O. 32/126, fos 65-68, πηγή το βιβλίο του Ιωάν. Δημάκη, ό.π., σ. 189.
Με βάση την αφήγηση του σχολικού εγχειριδίου και τα στοιχεία που θα
αντλήσετε από τα πιο πάνω παραθέματα, να αναφερθείτε:
α) στους λόγους για τους οποίους το θέμα των δικαιωμάτων των
ετεροχθόνων απέκτησε διεθνείς προεκτάσεις,
β) στους λόγους για τους οποίους αντέδρασε η οθωμανική κυβέρνηση.

23. ΘΕΜΑ 5ΠΗΓΗ 1
Ο ελληνικός λαός κατά την οθωνική περίοδο
[Κατά την άφιξη του Όθωνα] ο ελληνικός λαός παρουσίαζε μίαν πολυχρωμίαν πληθυσμών, τάξεων, ηθών κλπ. Ο καθείς είχε και μίαν απαίτησιν παρά
του κράτους, το οποίον μετά συμπαθείας φαίνεται ότι απέβλεψε προς τους πρόσφυγας, εκ των οποίων ιδίως οι της Κωνσταντινουπόλεως και των
μικρασιατικών παραλίων ως αρκετά μορφωμένοι διεκρίνοντο εις την πολιτικήν ζωήν της χώρας και είχον καταλάβει σημαινούσας θέσεις εν τη
πολιτεία. Όθεν οι εκ της ελευθέρας Ελλάδος ήγειρον διαρκώς παράπονα κατά των προσφύγων (...) δια την εκ μέρους του κράτους προς αυτούς
επιδεικνυομένην εύνοιαν.
Απ. Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 161.
ΠΗΓΗ 2
Ιστορικές καταβολές της αντιπαράθεσης αυτοχθόνων και ετεροχθόνων
Η παλαιά αντιπάθεια, που είχε τις καταβολές της στα χρόνια του Αγώνα και είχε τη μορφή ως επί το πλείστον πολιτιστικής και τοπικιστικής εχθρικής
προδιαθέσεως των ντόπιων κατά των ετεροχθόνων, οι οποίοι διέθεταν ανώτερη μόρφωση και δυτικούς τρόπους, είχε πάρει κατά την περίοδο της
απόλυτης μοναρχίας οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις, επειδή το στέμμα έδειχνε την προτίμησή του στους «νεοφερμένους» για την επάνδρωση
του κρατικού μηχανισμού, παραμερίζοντας τους ντόπιους. (...) Μολονότι (...) η προτίμηση αυτή βασιζόταν στην αρχή της αξιοκρατίας (οι ετερόχθονες
ήταν ενημερωμένοι σε θέματα διοικήσεως ενός δυτικού τύπου κράτους) και εξυπηρετούσε πολιτικές σκοπιμότητες (οι ετερόχθονες, σε αντίθεση με
τους αυτόχθονες, δε διέθεταν τοπική δύναμη, και γι’ αυτό μπορούσε να βασίζεται σ’ αυτούς περισσότερο το στέμμα), οι αυτόχθονες την θεωρούσαν
άνιση και άδικη μεταχείριση, και στέρηση όλων εκείνων των απολαυών και ευεργετημάτων που θεωρούσαν ότι ανήκαν σ’ αυτούς.
Η οικονομική άνοδος των ετεροχθόνων τους κατέστησε περισσότερο αντιπαθείς στους αυτόχθονες, όπως ήταν φυσικό. Ο πλουτισμός τους οφειλόταν
από το ένα μέρος στις εμπορικές τους δραστηριότητες και από το άλλο στην υπηρεσία τους στον κρατικό μηχανισμό [που κατά κύριο λόγο
προκάλεσε την αντιπάθεια των αυτοχθόνων εναντίον τους].
Νικηφόρος Διαμαντούρος, ό.π., Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σσ. 110-111.
ΠΗΓΗ 3
Η πικρία των αγωνιστών
Ανεξάρτητα από τη γενική εχθρότητα του κόσμου απέναντι στους Βαυαρούς (που δεν ήταν ποτέ πολυάριθμοι) μεγάλη πικρία αισθάνονταν οι Έλληνες
που είχαν πολεμήσει στην Επανάσταση και είχαν αναλώσει χωρίς δισταγμό όλη τους την περιουσία. Η οργή τους στρεφόταν κατά των Ελλήνων οι
οποίοι μετά το 1827 έσπευσαν να βολευτούν σε επικερδή δημόσια αξιώματα, να ευνοήσουν φίλους τους, να αγοράσουν τη γη, να δανείσουν χρήματα
με τοκογλυφικούς όρους, εκείνων δηλαδή που είχαν επιδοθεί γενικά στην εκμετάλλευση του λαού, ενώ δεν είχαν κουνήσει ούτε το δαχτυλάκι τους για
να τον απαλλάξουν από τα δεσμά του.
Douglas Dakin, ό.π., σ. 127.

24. ΠΗΓΗ 4
Ετερόχθονες και αυτόχθονες: «ευμάρεια και πενία»
Οι ετερόχθονες ταυτίστηκαν στη λαϊκή συνείδηση με την έννοια της ευμάρειας, ενώ οι αναγνωρισμένοι ήρωες της Επανάστασης, που πέθαναν
πάμπτωχοι, όπως ο Ζαΐμης, ο Μαυρομάτης και ο Φωτήλας, περιπτώσεις που προβλήθηκαν έντονα, έγιναν σύμβολο της δυστυχίας των
αυτοχθόνων.
John Petropoulos, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο,
Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1997, σ. 612.
ΠΗΓΗ 5
Η τυραννία των «νεήλυδων»
Ο τόπος, έπειτα από τόσες θυσίες και αγώνες, έπεσε κάτω από δύο τυραννίες: των Βαυαρών και των «νεήλυδων», των καινουργιοφερμένων
δηλαδή, που οι περισσότεροι ήταν Φαναριώτες. Αυτοί κατείχαν τις θέσεις-κλειδιά - υπουργοί, δικαστές, νομάρχες, διευθυντές και τμηματάρχες των
υπηρεσιών. Λιγοστοί μονάχα ντόπιοι κατάφερναν να πάρουν κάποιο σημαντικό πόστο. Χρόνια μόχθησαν να στρώσουν το τραπέζι και τώρα
βλέπανε να κάθουνται ολόγυρα σ’ αυτό για ν’ απολαύσουν εκείνοι που πουθενά δεν είχανε φανεί, όσο στάχτες, δάκρυα κι αίμα ήταν το καθετί στον
τόπο.
Δημήτρης Φωτιάδης, Όθωνας, η Μοναρχία, Αθήνα 1988, σσ. 594-595.
ΠΗΓΗ 6
Ετερόχθονες και τοπικά συμφέροντα
Η διαμάχη αυτοχθόνων και ετεροχθόνων ξέσπασε ανοιχτά στην Εθνοσυνέλευση του 1844, οι ρίζες της όμως μπορούν να αναζητηθούν πολύ
παλαιότερα, στα χρόνια ακόμα της επανάστασης. Τότε ήταν που το κλειστό κοινοτικό σύστημα, με την αποκλειστικά γενεαλογική συμμετοχή,
δέχθηκε μοιραία μια εισβολή απ’ έξω, ασχέτως αν, στην επικρατούσα ατμόσφαιρα εθνικής έξαρσης, η συγκεκριμένη αντιπαράθεση συμφερόντων
συχνά δεν εξάγεται άμεσα.
(...) Αλλά κανένας εποικισμός δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί ανώδυνα, και οι αντιδράσεις - που κυμαίνονταν από την απλή καχυποψία ως
την πεισματώδη προάσπιση των τοπικών συμφερόντων - κάποτε λάβαιναν ευρεία δημοσιότητα. Είναι εδώ χαρακτηριστική η σύγκρουση των
Ερμουπολιτών με τους κατοίκους της Άνω Σύρας το 1829, με αφορμή το δικαίωμα εκπροσώπησης στην Εθνοσυνέλευση.
Έλλη Σκοπετέα, ό.π., σσ. 50-51.
Με βάση τα στοιχεία των πιο πάνω παραθεμάτων και τις γνώσεις σας από το σχολικό εγχειρίδιο, να αναφέρετε και να σχολιάσετε τα αίτια που
προκάλεσαν τη δυσφορία των αυτοχθόνων απέναντι στους πρόσφυγες. (Μπορούν να χρησιμοποιηθούν και τα σχετικά με τη διαμάχη αυτοχθόνων
και ετεροχθόνων συμπληρωματικά κείμενα που ακολουθούν).

25. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Οι ετερόχθονες
«Δεν εσήκωσαν τα όπλα κατά του κοινού τυράννου
οι πολεμισταί του Άθω, του Ολύμπου και Λιβάνου
Και η Κρήτη και η Σάμος και η Χίος και η Κάσος;
Εις την Νάουσαν ο γέρων αετός ο Καρατάσσος,
όταν έβλεπε την όλην φωλεάν του αρπαγμένην
και την γραίαν σύντροφόν του εις τον τοίχον σταυρωμένην
επρονόει ότι δύο ξενηλάται ρητορίσκοι
σήμερον τον εθνισμόν του νόθον ήθελον ευρίσκει;»
..................................................………………………………
«Ως Σαμψών συ, Καραϊσκε, χρόνους δύο εις την πλάτην
ανεσήκωσες το βάρος του αγώνος μας εις μάτην,
κ’ εσταμάτησες συ, Μάρκε, με τας δύο σου παλάμας
την Ανατολήν και Δύσιν εις τα δύο σύνορά μας·
το φως είδες των Αγράφων; σε διώκουν αι Αθήναι·
εγεννήθης εις το Σούλι; ο υιός σου ξένος είναι·
και τας μάχας σας ευρίσκουν και τας νίκας σας ολίγας
ο Πλαπούτας, ο Περούκας και ο πατριώτης Ρήγας».
Αλ. Σούτσος, «Πανόραμα της εν Αθήναις Εθνικής
Συνελεύσεως»,
φυλλάδιο της 15 Μαρτίου 1844.
Πηγή το βιβλίο του Ιωάν. Δημάκη, ό.π., σ.125.
Οι αυτόχθονες
Οι χαμερπείς κι’ ουτιδανοί, και όλ’ οι Φαναριώται,
Κι’ ακόμη όσοι φάνησαν στο έθνος ως προδόται,
Και όλοι οι νεοήλυδες, στους Έλληνας συμφέρει
Να λάβουν τα παπούτσια των, ω Βασιλεύ, στο χέρι.
..........................................…………………………
Της Ελλάδος σας το χώμα σαν πατήσωμεν αυτό,
Κύριοι βεβαιωθήτε πως δεν είχαμεν λεπτό.
Τώρα τρίζει το πουγγί μας, και σαν θέτε, να, ευθύς
Δραχμάς δέκα χιλιάδες σας μετρούμεν ο καθείς.
..........................................…………………………
Μου πιστεύεις; στην Ελλάδα όταν ήλθα απ’ εκεί...
Εφορούσα μπαλωμένο εις τον κ... μου βρακί,
Φορώ τώρα ρούχον μαύρο της ποιότητος της πρώτης,
Περπατώ και εις τον δρόμον σαν μεγάλη εξοχότης.
Θ. Γ. Ορφανίδης, Μένιππος, πηγή η Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας
Ελλάδος,
Σπ. Μαρκεζίνη, τόμ. 1, σσ. 197-198.

26. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ
ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΑΥΤΟΧΘΟΝΩΝ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΧΘΟΝΩΝ
Η οξύτητα που έλαβε η συζήτηση για τα δικαιώματα των ετεροχθόνων στην εθνοσυνέλευση, και η έξαψη των πνευμάτων που εδημιούργησε εκεί το ζήτημα, φαίνεται ότι είχε
επιπτώσεις και στην ευρύτερη κοινή γνώμη, τουλάχιστο στη μερίδα εκείνη που, λόγω των συμφερόντων της ή των δεσμών της, συστρατευόταν με τη μια ή την άλλη από τις
συγκρουόμενες παρατάξεις.
Η πρώτη εκδήλωση για το θέμα έξω από την εθνοσυνέλευση, που τροφοδοτήθηκε όμως από την κατάσταση των πνευμάτων μέσα σ’ αυτή και που έλαβε τη μορφή
οχλαγωγικού επεισοδίου, συνδέεται με την αντίδραση που προκάλεσαν δημοσιεύματα πολιτικής κριτικής εκ μέρους του γνωστού ποιητή της εποχής Αλεξάνδρου Σούτσου.
Ο Σούτσος στο τρίτο του φυλλάδιο (θα εκδώσει συνολικά πέντε) με τίτλο Η μεταβολή της τρίτης Σεπτεμβρίου (…) περιέχει κείμενα πεζά και έμμετρα με οξείες πολιτικές
αιχμές. Έτσι υπάρχουν συχνά σαφείς κατηγορίες εναντίον πολιτικών της εποχής (π.χ. του Ρήγα Παλαμήδη και του Ανδρέα Μεταξά), όπως επίσης και μία διαφανής
αλληγορία, όπου πολλοί πληρεξούσιοι εμφανίζονται σαν ζώα και πουλιά που παίρνουν μέρος σε συνέλευση, και όπου εύκολα ο αναγνώστης της εποχής θα μπορούσε να
διαγνώσει τα πρόσωπο στα οποία γίνονται οι υπαινιγμοί. (…) Ο Α. Σούτσος καταφέρεται εναντίον της πολεμικής των αυτοχθονιστών κατά των ετεροχθόνων και στηλιτεύει
τους άρπαγες του δημοσίου χρήματος.
(...) Η αντίδραση στην κριτική του Α. Σούτσου υπήρξε άμεση, και κάθε άλλο παρά «φιλολογικού» χαρακτήρα. Από την εφημερίδα Πρωινός Κήρυξ, που αναφέρεται
αναλυτικά στα γεγονότα και που κατακρίνει έντονα τη στάση του Σούτσου σαν εκδήλωση προσωπικής αντεκδίκησης, μαθαίνουμε ότι, όταν εκυκλοφόρησε το τελευταίο
φύλλο της Μεταβολής της τρίτης Σεπτεμβρίου [του Α. Σούτσου], σχίσθηκε και κάηκε το βράδυ μέσα σε γενική αγανάκτηση και, όταν το επόμενο πρωί ο συντάκτης του
εμφανίστηκε στο δρόμο, περισσότερες από πέντε χιλιάδες λαού όρμησαν και τον καταδίωξαν ώστε, κάτω από τα γιουχαΐσματα και πετροβολισμούς, με πολύ κόπο και με
την επέμβαση ένοπλης δύναμης, κατόρθωσε να καταφύγει σε μια ανοιχτή πόρτα για να διασωθεί - και τελικά αναγκάστηκε να εγκαταλείψει για την ασφάλειά του την Αθήνα.
(...) Ανάλογες εκδηλώσεις δημοσίων επιθέσεων σημειώθηκαν το βράδυ της 22ας Νοεμβρίου εναντίον των πληρεξουσίων Α. Πάικου και Χ. Κλωνάρη για τις απόψεις που
διατύπωσαν στην εθνοσυνέλευση σχετικά με την αντιπροσώπευση των ετεροχθόνων μεταναστών. Η Ελπίς και η Ταχύπτερος Φήμη που αναφέρουν τα γεγονότα,
σημειώνουν ότι το οχλοκρατικό κίνημα διαλύθηκε «ακαριαίως» χάρη στη φρόνηση και τη δραστηριότητα του στρατιωτικού διοικητού της πρωτεύουσας (Δ. Καλλέργη).
(...) Τα οχλαγωγικά επεισόδια εναντίον του Σούτσου, του Πάικου και του Κλωνάρη συζητήθηκαν στην εθνοσυνέλευση την 23η Νοεμβρίου και η καταδίκη τους υπήρξε
ομόθυμη (...).
Εκδηλώσεις εκ μέρους των αυτοχθονιστών θα παρατηρηθούν και αργότερα, στις αρχές Ιανουαρίου 1844, την εποχή που είχε υποβληθεί στην εθνοσυνέλευση αναφορά με
πολυάριθμες υπογραφές για την απομάκρυνση των ετεροχθόνων από τις δημόσιες υπηρεσίες. Τότε φαίνεται ότι πολλοί θέλησαν να δημιουργήσουν πίεση στην
εθνοσυνέλευση και με δυναμικότερα μέσα, ώστε η κυβέρνηση βρέθηκε στην ανάγκη να υποχρεώσει ένα μέρος από αυτούς να εγκαταλείψουν την Αθήνα.
(...) Μετά την αποδοχή από την εθνοσυνέλευση του β΄ ψηφίσματος ορισμένοι αυτόχθονες, και συγκεκριμένα στις επαρχίες, θα εκφράσουν την έντονη αποδοκιμασία τους για
την αρθρογραφία των ετεροχθονικών εφημερίδων εναντίον αυτού του ψηφίσματος, καίγοντας δημοσία τα φύλλα τους.
Ιωάννης Δημάκης, ό.π., σσ. 169-172.

27. Οι διεθνείς προεκτάσεις τον ζητήματος των ετεροχθόνων
Το ζήτημα των ετεροχθόνων είχε προεκτάσεις στις διεθνείς σχέσεις της Ελλάδας. Από τη μία πλευρά εξαιτίας του ενδιαφέροντος των Μ. Δυνάμεων
και από την άλλη, εξαιτίας της ανησυχίας της Τουρκίας για τη διάκριση των ετεροχθόνων σε κοινότητες ανάλογα με την ευρύτερη περιοχή καταγωγής
τους (Κρητικοί, Ηπειρώτες, Μακεδόνες κλπ.). Τη διάκριση αυτή αντιλαμβανόταν ως διάθεση εδαφικών βλέψεων της Ελλάδας. Η τουρκική κυβέρνηση
διαμαρτυρήθηκε έντονα για την εκλογική αντιπροσώπευση των Ψαριανών και την προοπτική να παραχωρηθεί ανάλογο δικαίωμα και σε άλλες
κατηγορίες Ελλήνων ετεροχθόνων, μεταναστών από τουρκικές επαρχίες. Αυτό πάλι οδήγησε στο να πάρουν θέση οι Δυνάμεις στο ζήτημα, λόγω των
επιπτώσεων που προέκυπταν στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας.
Οι Δυνάμεις παρακολούθησαν από κοντά τις συζητήσεις στην Εθνοσυνέλευση για το συνταγματικό μέλλον της Ελλάδας, καθώς οι πρεσβευτές τους
ενημέρωναν με πληρότητα τις κυβερνήσεις τους με αναλυτική ή περιληπτική παράθεση των ομιλιών και με τοποθετήσεις για τους θεσμούς και τις
συνταγματικές ρυθμίσεις. Ειδικά στο θέμα των ετεροχθόνων -μικρότερου βέβαια ενδιαφέροντος- ο Γάλλος πρεσβευτής εμφανίζεται μετριοπαθής,
αφού δεν έχει ιδιαίτερη σημασία για τα γαλλικά συμφέροντα. Πιστεύει ότι οι ετερόχθονες με τις υπερβολικές απαιτήσεις τους προκάλεσαν την
αντίδραση των εθνικών προκαταλήψεων. Ο Αγγλος πρεσβευτής πολιτικά ευνόησε την πλευρά των ετεροχθόνων και του Μαυροκορδάτου. Γενικά
θεώρησε ότι διατέθηκε πολύς χρόνος για το θέμα και ικανοποιήθηκε, όταν τελικά το θέμα των προϋποθέσεων της ιδιότητας του Έλληνα πολίτη δεν
συμπεριλήφθηκε στο σύνταγμα, αλλά θα αποτελούσε χωριστό ψήφισμα.
Οι τουρκικές διαμαρτυρίες εκφράσθηκαν στη μακρά διακοίνωση του Τούρκου πρεσβευτή Μουσούρου (5 Φεβρουάριου 1844) που επέδωσε στην
ελληνική κυβέρνηση για το θέμα των δικαιωμάτων αντιπροσώπευσης στη βουλή κατοίκων που μετανάστευσαν από τουρκικές επαρχίες. Δήλωνε την
τουρκική δυσαρέσκεια για το ότι κρίθηκε έγκυρη στις περισσότερες περιπτώσεις η πληρεξουσιότητα αντιπροσώπων από οθωμανικές επαρχίες,
ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν και άτομα που ήταν πρόσφατα επικεφαλής επιδρομών σε τουρκικά εδάφη. Επέσυρε την προσοχή της Ελλάδας και
ζητούσε την ανάκληση της επικύρωσης του άρθρου (β' παράγραφος άρθρου 61) που αναγνώριζε την αντιπροσώπευση των εγκαταστημένων στην
Ελλάδα Ψαριανών, με την πεποίθηση ότι δημιουργούσε προηγούμενο και για άλλες κατηγορίες προσφύγων. Η παραχώρηση τέτοιων προνομίων
υποστήριξε ότι υπονομεύει τις ειρηνικές σχέσεις των δύο χωρών με την ερεθιστική επιρροή του στους κατοίκους των οθωμανικών περιοχών και την
πρόκληση διεκδικήσεων. Ταυτόχρονα η τουρκική κυβέρνηση προέβη σε ενημέρωση των Δυνάμεων και απευθείας, με υπομνήματα των πρεσβευτών
της στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και με διακοινώσεις της στους πρεσβευτές των Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη.
Οι ξένοι πρεσβευτές στην Αθήνα, όπως φαίνεται από τις εκθέσεις τους, έκριναν τη διακοίνωση για το ζήτημα των Ψαριανών αβάσιμη. Εξήγησαν ότι
επρόκειτο για καθαρά ελληνικό πληθυσμό που έφθασε με τη γνωστή καταστροφή του νησιού στην ελεύθερη Ελλάδα, κατοικούσε σχεδόν συνολικά
στον νέο τόπο και δεν επρόκειτο στην ουσία για μετανάστες. Ούτε η περίπτωσή τους ενείχε φόβο να χρησιμοποιηθεί ως προηγούμενο από
μετανάστες των τουρκικών επαρχιών για να εξασφαλίσουν ανάλογο δικαίωμα στη μελλοντική βουλή της Ελλάδας. Να σημειώσουμε εδώ ότι το
επίμαχο άρθρο για τους Ψαριανούς αποτέλεσε χωριστό ψήφισμα και δεν ενσωματώθηκε στο σύνταγμα. Για το ίδιο θέμα καθησύχασαν προσωπικά
τον Μουσούρο ότι δεν θα έχει εφαρμογή σε άλλες περιπτώσεις μεταναστών.
Το θέμα παρέμεινε στο προσκήνιο για αρκετό καιρό, όπως φαίνεται από σειρά διακοινώσεων, που ανταλλάχθηκαν μεταξύ Τουρκίας (Κ.
Μουσούρος) και Ελλάδος (Σ. Τρικούπης). Σε μία από αυτές (10 Μαΐου) ο Μουσούρος επικεντρώνεται σε νομικά επιχειρήματα για το ζήτημα του
δικαιώματος των μεταναστών να αντιπροσωπεύονται στην ελληνική Βουλή. Απορρίπτει την άποψη του Τρικούπη (ότι αυτό ισχύει, δεδομένου ότι
εφαρμόζεται (ος αρχή από την έναρξη της Επανάστασης) με τη γνώμη ότι ίσχυσε τότε σε εχθρική κατάσταση και δεν μπορεί να αποτελεί βάση για την
ειρηνική περίοδο.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

28. Αλλά ότι ακόμα και τότε, σε εμπόλεμη κατάσταση, δεν άσκησαν πολλοί πρόσφυγες/μετανάστες το δικαίωμα της αντιπροσώπευσης σε Βουλή -
που πρέπει να διακρίνεται από την εθνοσυνέλευση. Επίσης εκτιμά ότι, εάν προϋπόθεση αντιπροσώπευσής τους είναι να συγκεντρώσουν ένα
συγκεκριμένο αριθμό, αυτό μπορεί να τους οδηγήσει σε κινητοποιήσεις στο τουρκικό έδαφος για να το επιτύχουν.
Τέλος σχολιάζει ότι, αν ισχύει η θέση του Τρικούπη ότι οι βουλευτές των διαφόρων μεταναστών από οθωμανικές επαρχίες αντιπροσωπεύουν
τους εγκατεστημένους στην Ελλάδα συμπατριώτες τους και όχι τις οθωμανικές επαρχίες, η Τουρκία μπορεί να μη θεωρεί πλέον Έλληνες όσους
από τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Ήπειρο μετέβησαν ή θα μεταβούν στην Ελλάδα και πάρουν την ελληνική υπηκοότητα, εφόσον μόνο σε
κάποιες περιοχές εκεί επαναστάτησαν οι Έλληνες. Κατά τον Μουσούρο αυτές οι παρατηρήσεις δεν θέλουν να αποτελέσουν ανάμειξη στα
εσωτερικά της Ελλάδας, αλλά απλώς να διασφαλίσουν την Τουρκία από πιθανούς κινδύνους και συνωμοσίες, ανεξάρτητα από τη νομιμότητα της
ελληνικής κυβέρνησης.
Η απάντηση του Τρικούπη (14 Μαΐου) θεωρούσε την τουρκική διακοίνωση ανάμειξη σε θέματα εσωτερικής δικαιοδοσίας. Πάντως επισήμανε τα
εξής ως προς το νομικό μέρος: 1. Το δικαίωμα αντιπροσώπευσης αναγνωρίστηκε σε όλους τους Έλληνες στην Επανάσταση, ντόπιους και μη, και
δεν σχετίζεται με κάποια εχθρική διάθεση, αλλά με την ισοτιμία τ(ον Ελλήνων στα δικαιώματά τους. 2. Πάντα οι εν λόγω πληθυσμοί
αντιπροσωπεύτηκαν με ειδικούς πληρεξούσιους, τόσο στη Βουλή όσο και σε Συνελεύσεις. 3. Εσφαλμένα παρουσιάζεται ότι μόνο κάποιες περιοχές
επαναστάτησαν στη Μακεδονία, Θεσσαλία, Ήπειρο, και παρουσιάζει την ευρύτητά της. 4. Πράγματι η Εθνοσυνέλευση παραχώρησε ιδιαίτερο
δικαίωμα στους μη αυτόχθονες Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, ως αναγνώριση των θυσιών τους στον Αγώνα και για κανένα άλλο
λόγο. 5. Η σχετική ρύθμιση για τον απαιτούμενο αριθμό, στην ουσία δεν είναι προνόμιο για τους πρόσφυγες, δεδομένων των συνθηκών που
αντιμετωπίζουν και του περιορισμένου αριθμού τους. Σημειώνει, τέλος, ότι η Ελλάδα δεν διαμαρτυρήθηκε στην πρόσφατη παραχώρηση από την
Τουρκία προνομίων σε Χίους, Κυδωνιείς και Ψαριανούς πρόσφυγες στην Ελλάδα ως κίνητρο για την επιστροφή στις εστίες τους.
Ο Μουσούρος με ρηματική διακοίνωση της 18 Ιουνίου 1844, σε αντίθεση με το πνεύμα προηγούμενων, ανακοίνωσε την πρόθεση της Τουρκίας
να απαγορεύσει την τοποθέτηση Ελλήνων προξένων σε επαρχίες της, των οποίων οι εγκατεστημένοι πρόσφυγες στην Ελλάδα θα όριζαν
αντιπροσώπους στην ελληνική βουλή. Η ελληνική απάντηση θεώρησε την τουρκική απειλή καταπάτηση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης
(1832). Ο Έλληνας επιτετραμμένος στην Κωνσταντινούπολη κάλεσε την Τουρκία να παραιτηθεί από απειλές και διεκδικήσεις που αντιστρατεύονται
το δικαίωμα κάθε χώρας να ρυθμίζει θέματα εσωτερικής αρμοδιότητας. Κατέληξε ότι οποιαδήποτε πίεση είναι μάταιη, καθώς η ελληνική κυβέρνηση
δεν μπορεί να ανατρέψει απόφαση της Εθνοσυνέλευσης «και ότι έχει τελείαν απόφασιν να εκτελέση ταύτας κατά γράμμα».
Η συμμετοχή αντιπροσώπων των Ψαριανών στη νέα Βουλή μετά τις εκλογές (Ιούλιος-Αύγουστος 1844), και σύμφωνα με τη σχετική απόφαση
της Εθνοσυνέλευσης, προκάλεσε νέα τουρκική διακοίνοχτη. Ο Μουσούρος επανήλθε σε προηγούμενα διαβήματα και διαμαρτυρήθηκε προς το νέο
πρωθυπουργό και υπουργό Εξωτερικών Κωλέττη (27 Νοεμβρίου 1844) για την είσοδο των Ψαριανών προσφύγων στη Βουλή ως «βουλευτών των
Ψαριανών». Η ελληνική απάντηση υπενθύμισε ότι το δικαίωμα αυτό αναγνωρίσθηκε κατ’ εξαίρεση μόνο στους Ψαριανούς και όχι σε άλλους
μετανάστες, και ότι αυτοί εισήλθαν στη νέα Βουλή με αυτή την ονομασία, καθώς ακόμα δεν έχουν συνοικισθεί σ’ ένα τόπο (όπως οφείλουν να
κάνουν μέσα σε τρία χρόνια). Τότε θα πάρουν το όνομα της κοινότητας που θα αντιπροσωπεύουν.
Με τις διακοινώσεις αυτές έληξε επίσημα το ζήτημα, παρά την τουρκική δυσαρέσκεια.
(Τα στοιχεία αντλήθηκαν από: I. Δημάκη, Η Πολιτειακή μεταβολή του 1843 και το ζήτημα των αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, Αθήνα 1991. ο. 181-
206)

29. Η σύγκρουση αυτοχθόνων-ετεροχθόνων
Ωστόσο, όπως επισημάναμε και προηγουμένως, στη διάρκεια των συζητήσεων της συντακτικής συνέλευσης (= α' εθνοσυνέλευσης) του 1843-1844, με αφορμή την
εκατέρωθεν επιχειρηματολογία σχετικά με τα διακριτικά γνωρίσματα της ελληνικής ιθαγένειας, που εισήγαγε το άρθρο 3 του σχεδίου συντάγματος, αναδείχθηκε σε δεσπόζον
πολιτικό ζήτημα η πόλωση των βουλευτών, αλλά και του Τύπου, σε οπαδούς του αυτοχθονισμού και του ετεροχθονισμού. Η πόλωση αυτή διασπούσε το τρικομματικό πολιτικό
σύστημα και συγκροτούσε δύο αντίπαλα κοινωνικο-πολιτικά μέτωπα με πλαίσιο αναφοράς τη δυαδική αντίθεση «πολίτες ελληνικής ιθαγένειας» έναντι «ομογενών)). Η ιστορική
έρευνα έδειξε ότι οι αυτοχθονιστές βουλευτές προέρχονταν κατά κανόνα από τους πελοποννήσιους προεστούς και τους ρουμελιώτες οπλαρχηγούς, οι οποίοι συναισθάνονταν
την απειλή που εξέφραζαν οι ετερόχθονες ως φορείς σημαντικού πολιτιστικού κεφαλαίου και της ιδέας ενός συγκεντρωτικού, ορθολογικοποιημένου και γραφειοκρατικού
κράτους για την εξακολούθηση της κοινωνικής και πολιτικής τους κυριαρχίας, η οποία κατά κύριο λόγο βασιζόταν στη νομή των δημόσιων πόρων και στην πολιτική
αντιπροσώπευση των επαρχιών τους. Προνόμια που διατηρούσαν από την εποχή της Τουρκοκρατίας . Η ιστορική έρευνα επισημαίνει, εξάλλου, ότι το σύνολο του
αυτοχθονικού Τύπου υποστήριζε το ρωσόφιλο κόμμα, όπως επίσης και ότι η συγκέντρωση 2600 υπογραφών κάτω από τη μοναδική σωζόμενη αναφορά αυτοχθονιστή
βουλευτή υπέρ του αποκλεισμού των ετεροχθόνων από την άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων και. το δικαίωμα της αντιπροσώπευσης μπορεί να αποτελέσει ένδειξη για την
εμπλοκή και της κοινής γνώμης στην πολιτική αυτή αντιπαράθεση, αλλά και για τη δημιουργία διχαστικών κοινωνικο-πολιτικών μετώπων . Υπέρ αυτού, άλλωστε, συνηγορεί και
η διαπίστωση ότι η διένεξη αυτοχθόνων-ετεροχθόνων δεν υπήρξε συγκυριακό φαινόμενο, αλλά αποτέλεσε συνέπεια της αδυναμίας σαφούς προσανατολισμού της χώρας είτε
προς την «Ανατολή» είτε προς τη «Δύση», όπως επίσης και παροξυσμικό επακόλουθο του «θεμελιώδους ρήγματος της ελληνικής κοινωνίας». Ο εκφραστικός αυτός τρόπος
συνοψίζει τη διαμάχη μεταξύ της απόλυτης προσήλωσης στα όρια, τις πρακτικές, τα βιώματα και τις αξίες του εθνικού κέντρου αφενός και της σκόπευσης προς τον κόσμο του
μείζονος ελληνισμού αφετέρου. Το ρήγμα αυτό έγινε αντιληπτό ως πολιτισμική, πολιτική και οικονομική εχθρότητα, ως πολιτισμική αντίσταση το^ν αυτοχθόνων στον δυτικό
λόγο της εκκοσμίκευσης και της ορθολογικοποίησης, που εξέφραζαν οι ετερόχθονες.
Οι οπαδοί του αυτοχθονισμού συσπειρώθηκαν με πλαίσιο αναφοράς τη μαζικότητα τους, τη συμμετοχή τους στην Επανάσταση του 1821, τα αντιβαυαρικά πολιτικά τους
φρονήματα, την εμμονή στις παραδοσιακές αξίες και πρακτικές και το αίσθημα αδικίας σε βάρος τους, που προέκυπτε από τον παραγκωνισμό τους από τη νομή της πολιτικής
εξουσίας. Κατά τη γνώμη τους μάλιστα, όλοι οι ετερόχθονες εντάσσονταν συλλήβδην στην ίδια ομάδα συμφερόντων, ήταν σχετικά ολιγάριθμοι, δεν είχαν αγωνιστεί —πλην
ορισμένων εξαιρέσεων— στην εθνικο-απελευθερωτική επανάσταση, είχαν λειτουργήσει ως όργανα των Βαυαρών, ήταν Φαναριώτες, έμποροι και διανοούμενοι και απ' αυτήν
την άποψη αμφισβητούσαν τις παραδοσιακές αξίες χάριν ενός πνεύματος άκρατου εκσυγχρονισμού. Παρ' όλα αυτά, ιδιοποιούνταν τους κρατικούς πόρους από τα
«υπουργήματα», που εκ παραδόσεως διέθεταν από την εποχή της συγκρότησης του ελληνικού κράτους.
Η εχθρότητα των αυτοχθόνων εναντίον των ετεροχθόνων πήρε τη μορφή αμφισβήτησης του εθνισμού των δεύτερων και κατά συνέπεια εξέθρεψε αξιώσεις αποκλεισμού
τους από το δικαίωμα της ιθαγένειας. Τόσο ο προσκείμενος σε αυτούς Τύπος (π.χ. οι εφημερίδες Ανεξάρτητο; και Εθνική) όσο και οι εισηγητές και προασπιστές των
περιοριστικών διατάξεων σε βάρος τον/ ετεροχθόνων (Ρήγας Παλαμήδης, Μακρυγιάννης, Αναστάσιος Αιδωρίκης, Νικόλαος Κορφιωτάκης, Χριστόδουλος Κλωνάρης, Δημήτριος
Κολιόπουλος ή Πλαπούτας κ.ά.) προέβαλαν ως πρωταρχικό κριτήριο για τη διακρίβωση του εθνισμού μεμονωμένων ατόμων ή συμπαγών ομάδων την εντοπιότητα, δηλαδή
την οργανική/ φυσική πρόσδεση στο εθνικό έδαφος, και όχι κατ' εξοχήν διαφοροποιητικά πολιτισμικά στοιχεία, όπως η εθνική συνείδηση, η γλώσσα και η θρησκεία. Το κριτήριο
της εντοπιότητας παραπέμπει στον συγκερασμό jus soli ( = δικαίου του εδάφους, που σημαίνει συνάρτηση της ιθαγένειας με τον τόπο γέννησης) και jus sanguinis (= δικαίου
του αίματος ή της καταγουγής) και διαμορφώνει ένα εξαιρετικά ανελαστικό νομικό πλαίσιο για την πιστοποίηση της εθνικότητας. Ωστόσο, τόσο το δίκαιο του εδάφους όσο και το
δίκαιο της καταγωγής δεν αποτελούν ουδέτερες νομικές κατηγορίες, αλλά αποτελούν θεσμοποιήσεις της εθνικιστικής ιδεολογίας, οι οποίες μεταγράφονται σε κανόνες δικαίου,
προκειμένου να εξυπηρετήσουν τη χάραξη των εθνολογικών ορίων μεταξύ των εθνο')ν~κρατών. Αυτά, βεβαίως, συμβαίνουν σε μια φάση της ελληνικής εθνογένεσης. κατά την
οποία εκ των πραγμάτων οι διάφοροι τοπικισμοί δημιουργούν πολιτισμικά, κοινωνικά και πολιτικά στεγανά, τα περιορισμένα σύνορα του 1832 προσλαμβάνουν εθνολογική
χροιά, αλλά και δεν έχει ακόμη εξαγγελθεί η πολιτική της Μεγάλης Ιδέας ούτε έχει πάρει σάρκα και οστά η ελληνική αλυτρωτική ιδεολογία, την οποία επρόκειτο να υποβαστάξει
στη συνέχεια η ιστορικιστική θεώρηση του «ελληνο-χριστιανισμού», ώστε να είναι δυνατό να καταγραφεί με σαφήνεια ποια ακριβώς μέλη συγκροτούν τον οργανισμό του
ελληνικού έθνους. Έτσι οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι πληθυσμοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν θεωρούνταν ακόμη εθνική μειονότητα, αλλά ξένοι, υπήκοοι.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ