ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930) Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

1. E. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
1. Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com
 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΠΟ
ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΤΑ
ΤΗΝ ΑΦΙΞΗΤΟΥΣ
ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ.
http://www.ert-
archives.gr/V3/public/
main/page-
assetview.aspx?tid=163
55&autostart=0

2.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Η αποκατάσταση και η αφομοίωση των προσφύγων στην Ελλάδα ήταν,
κατά γενική ομολογία, το σημαντικότερο επίτευγμα του νέου ελληνικού
κράτους. Αν λάβει κανείς υπόψη τις αντικειμενικές δυσχέρειες, όπως τη
δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας, τις πολιτικές περιστάσεις κατά τις
δεκαετίες του 1920 και του 1930, την ελλιπή κρατική οργάνωση και,
κυρίως, τον τεράστιο αριθμό των προσφύγων που έφθασαν στην Ελλάδα,
αντιλαμβάνεται γιατί το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων έχει
χαρακτηριστεί «τιτάνιο». Μεγάλο μέρος του έργου αυτού έγινε από το
1924 έως το 1928 και σε αυτό καθοριστικό ρόλο έπαιξε η λειτουργία της
ΕΑΠ. Το γεγονός ότι ήταν ένας οργανισμός υπό διεθνή έλεγχο τη βοήθησε
να είναι αποστασιοποιημένη από την ταραγμένη ελληνική πολιτική ζωή
και ως εκ τούτου αποτελεσματικότερη. Βέβαια, για την υλοποίηση των
προγραμμάτων της το ελληνικό κράτος της παραχώρησε τα υλικά μέσα
και το ανθρώπινο δυναμικό. Και αν σε κάποιες περιπτώσεις το έργο των
κατά τόπους επιτροπών της ΕΑΠ ή του κράτους γινόταν βιαστικά,
εμπειρικά και πρόχειρα ή εξυπηρετούσε απλώς άμεσες ανάγκες και
πολιτικές σκοπιμότητες, αυτό δεν μειώνει τη σπουδαιότητα του συνολικού
έργου που επιτεύχθηκε.
Αποτίμηση του
έργου της
αποκατάστασης:
δυσχέρειες και
ευνοϊκοί
παράγοντες

3.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Οι πρόσφυγες δεν αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο. Ανάμεσα τους υπήρχαν
διαφορές κοινωνικής προέλευσης, πολιτιστικής παράδοσης, διαλέκτου, ακόμα και
γλώσσας (περίπου 100.000 πρόσφυγες ήταν τουρκόφωνοι). Όσοι εύποροι κάτοικοι
της Μικράς Ασίας ή της Ανατολικής Θράκης κατόρθωσαν να φέρουν στην Ελλάδα
μεγάλο μέρος από την περιουσία τους, σχεδόν αμέσως ενσωματώθηκαν στο νέο
τόπο εγκατάστασης τους και αναμείχθηκαν με τους γηγενείς. Για τη μεγάλη όμως
μάζα των προσφύγων, παρά την ταχεία αποκατάσταση τους, η αφομοίωση ήταν μία
διαδικασία που κινήθηκε με πολύ πιο αργούς ρυθμούς. Οι περισσότεροι πρόσφυγες,
ψυχικά τραυματισμένοι και με το άγχος πρώτα της επιβίωσης και αργότερα της
βελτίωσης της ζωής τους, εξέφραζαν συχνά παράπονα για την αντιμετώπιση του
κράτους, αλλά και των γηγενών κατοίκων του. Κατηγορούσαν το ελληνικό κράτος
ότι με την υπογραφή της Σύμβασης ανταλλαγής της Λοζάνης και του
ελληνοτουρκικού Συμφώνου του 1930 παραβίασε βασικά δικαιώματα τους· ότι
αποζημιώθηκαν μόνο κατά ένα μέρος για την περιουσία που εγκατέλειψαν στις
πατρίδες τους· ότι, τέλος, η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε πάντοτε σε
αυτούς. Πράγματι, παρά την ύπαρξη νόμων (ήδη πριν από το 1922) που απαγόρευαν
τη μεταβίβαση της μουσουλμανικής ακίνητης ιδιοκτησίας, η έλλειψη
κτηματολογίου, η ανυπαρξία, σε πολλές περιπτώσεις, τίτλων ιδιοκτησίας και η
δυσκολία στην οριοθέτηση ή την περίφραξη της, συνέβαλαν στο να περιέλθουν
τέτοιες εκτάσεις σε ντόπιους. Αλλά και το ίδιο το κράτος κάποιες φορές
παραχώρησε ανταλλάξιμη περιουσία σε γηγενείς ακτήμονες ή σε ευαγή ιδρύματα.
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ
ΔΥΣΧΕΡΑΝΑΝ ΤΗΝ
ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ
1.Η ανομοιογενής
σύνθεση των
προσφύγων
2.Ψυχικός
τραυματισμός
3.Άγχος επιβίωσης
4.Παράπονα για
αντιμετώπιση από
κράτος και
γηγενείς
(Γιατί η
ανταλλάξιμη
περιουσία δεν
περιήλθε πάντοτε
στους πρόσφυγες)

4.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Σε γενικές γραμμές υπήρχε διαφορά νοοτροπίας και ιδιοσυγκρασίας μεταξύ προσφύγων και
γηγενών. Οι γηγενείς αναφέρονταν συχνά στο ήθος των προσφύγων (κυρίως των αστών), στη
ροπή τους για διασκέδαση και την κοσμοπολίτικη συμπεριφορά αυτών και των γυναικών τους.
Οι πρόσφυγες από τη μεριά τους μιλούσαν για το χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο
των ντόπιων και πρόβαλλαν την ελληνικότητα τους, την οποία οι ντόπιοι συχνά αμφισβητούσαν.
Η διάσταση προσφύγων και γηγενών εκφράστηκε κυρίως:
• Στην οικονομική ζωή. Υπήρχε ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας, στην
ιδιοκτησία της γης και σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες.
• Στην πολιτική ζωή. Πριν ακόμη από την παροχή στέγης και εργασίας, οι
πρόσφυγες απέκτησαν την ελληνική ιθαγένεια και πολιτικά δικαιώματα.
Εντάχθηκαν στο κόμμα του Βενιζέλου τόσο ως ψηφοφόροι όσο και ως πολιτευτές,
βουλευτές και υπουργοί. Οι αντιβενιζελικοί και ο αντιβενιζελικός τύπος
καλλιεργούσαν το μίσος εναντίον τους.
• Στην κοινωνική ζωή. Οι πρόσφυγες που κατοικούσαν στους συνοικισμούς ήταν
απομονωμένοι, δεν είχαν συχνές επαφές με ντόπιους και προτιμούσαν να
συνάπτουν γάμους μεταξύ τους. Δεν συνέβαινε το ίδιο με τους πρόσφυγες που
εγκαταστάθηκαν μέσα στις πόλεις ή τα χωριά. Ο χώρος εργασίας, το σχολείο, η
εκκλησία και κυρίως η γειτονιά έδιναν ευκαιρίες επικοινωνίας με τους ντόπιους.
Σιγά-σιγά άρχισαν να συνάπτονται μικτοί γάμοι, που με την πάροδο του χρόνου
γίνονταν όλο και περισσότεροι.
Η αντίθεση μεταξύ προσφύγων και γηγενών, σε ελάχιστες περιπτώσεις πήρε τη μορφή ανοικτής
σύγκρουσης. Ο όρος «πρόσφυγας», όμως, είχε στην κοινή συνείδηση υποτιμητική σημασία, για
πολλά χρόνια. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ προσφύγων και γηγενών έπαψε να υπάρχει μετά
τη δεκαετία του 1940. Αλλά και από πιο πριν οι πρόσφυγες πρώτης γενιάς και αργότερα τα
παιδιά και τα εγγόνια τους συμμετείχαν σε όλες τις δραστηριότητες στη νέα πατρίδα τους.
Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ
ΜΕΤΑΞΥ
ΓΗΓΕΝΩΝ –
ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Βασική αιτία
Οι
αλληλοκατηγορίες
Πώς εκφράστηκε
η διάσταση κατά
τομείς
Η υπέρβαση της
διάστασης

5. Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

6. ΔΥΣΧΕΡΕΙΕΣΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ –ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΕΡΓΟΥ Ε.Α.Π.
Αντικειμενικές δυσχέρειες
Η αποκατάσταση και η αφομοίωση των προσφύγων στην Ελλάδα ήταν, κατά γενική ομολογία, το
σημαντικότερο επίτευγμα του νέου ελληνικού κράτους. Αν λάβει κανείς υπόψη τις αντικειμενικές
δυσχέρειες,
1. όπως τη δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας,
2. τις πολιτικές περιστάσεις κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930,
3. την ελλιπή κρατική οργάνωση
4. και, κυρίως, τον τεράστιο αριθμό των προσφύγων που έφθασαν στην Ελλάδα,
 αντιλαμβάνεται γιατί το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων έχει χαρακτηριστεί
«τιτάνιο».
Αποτίμηση του έργου της Ε.Α.Π.
Μεγάλο μέρος του έργου αυτού έγινε από το 1924 έως το 1928 και σε αυτό καθοριστικό ρόλο
έπαιξε η λειτουργία της ΕΑΠ.
Το γεγονός ότι ήταν ένας οργανισμός υπό διεθνή έλεγχο τη βοήθησε να είναι αποστασιοποιημένη
από την ταραγμένη ελληνική πολιτική ζωή και ως εκ τούτου αποτελεσματικότερη.
Βέβαια, για την υλοποίηση των προγραμμάτων της το ελληνικό κράτος της παραχώρησε τα
υλικά μέσα και το ανθρώπινο δυναμικό.
. Και αν σε κάποιες περιπτώσεις το έργο των κατά τόπους επιτροπών της ΕΑΠ ή του κράτους
 γινόταν βιαστικά,
 εμπειρικά και πρόχειρα
 ή εξυπηρετούσε απλώς άμεσες ανάγκες και πολιτικές σκοπιμότητες,
 αυτό δεν μειώνει τη σπουδαιότητα του συνολικού έργου που επιτεύχθηκε.

7.  Χάρτης με
τις γεωργικές
εκτάσεις που
διανεμήθηκαν
σε πρόσφυγες
και γηγενείς
κατά τις
δεκαετίες του
1920 και 1930
(Υπουργείο
Γεωργίας
1938)

8. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΔΥΣΧΕΡΑΝΑΝΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ (1)
 Οι πρόσφυγες δεν αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο. Ανάμεσα τους υπήρχαν
διαφορές
 κοινωνικής προέλευσης,
πολιτιστικής παράδοσης,
διαλέκτου,
ακόμα και γλώσσας (περίπου 100.000 πρόσφυγες ήταν τουρκόφωνοι).
Όσοι εύποροι κάτοικοι της Μικράς Ασίας ή της Ανατολικής Θράκης
 κατόρθωσαν να φέρουν στην Ελλάδα μεγάλο μέρος από την περιουσία
τους,
 σχεδόν αμέσως ενσωματώθηκαν στο νέο τόπο εγκατάστασης τους
 και αναμείχθηκαν με τους γηγενείς.
 Για τη μεγάλη όμως μάζα των προσφύγων,
 παρά την ταχεία αποκατάσταση τους,
 η αφομοίωση ήταν μία διαδικασία που κινήθηκε με πολύ πιο αργούς
ρυθμούς.

9. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΔΥΣΧΕΡΑΝΑΝΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ(2)
Οι περισσότεροι
πρόσφυγες,
• ψυχικά τραυματισμένοι
• και με το άγχος πρώτα της επιβίωσης και αργότερα της
βελτίωσης της ζωής τους,
• εξέφραζαν συχνά παράπονα για την αντιμετώπιση του
κράτους, αλλά και των γηγενών κατοίκων του.
• Κατηγορούσαν το ελληνικό κράτος:
ότι με την υπογραφή της Σύμβασης ανταλλαγής της Λοζάνης και του
ελληνοτουρκικού Συμφώνου του 1930
 παραβίασε βασικά δικαιώματα τους·
ότι αποζημιώθηκαν μόνο κατά ένα μέρος για την περιουσία που
εγκατέλειψαν στις πατρίδες τους·
ότι, τέλος, η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε πάντοτε σε
αυτούς. Πράγματι, παρά την ύπαρξη νόμων (ήδη πριν από το 1922) που
απαγόρευαν τη μεταβίβαση της μουσουλμανικής ακίνητης ιδιοκτησίας,
 η έλλειψη κτηματολογίου,
 η ανυπαρξία, σε πολλές περιπτώσεις, τίτλων ιδιοκτησίας
 και η δυσκολία στην οριοθέτηση ή την περίφραξη της,
 συνέβαλαν στο να περιέλθουν τέτοιες εκτάσεις σε ντόπιους.
 Αλλά και το ίδιο το κράτος κάποιες φορές παραχώρησε
ανταλλάξιμη περιουσία σε γηγενείς ακτήμονες ή σε ευαγή
ιδρύματα.

10. Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΓΗΓΕΝΩΝ – ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
ΒΑΣΙΚΗ ΑΙΤΙΑ Σε γενικές γραμμές μεταξύ προσφύγων και γηγενών
υπήρχε
 διαφορά νοοτροπίας
 και ιδιοσυγκρασίας.
ΑΛΛΗΛΟΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ
Οι γηγενείςαναφέρονταν συχνά
 στο ήθος των προσφύγων (κυρίως των αστών),
 στη ροπή τους για διασκέδαση
 και την κοσμοπολίτικη συμπεριφορά αυτών και των
γυναικών τους.
Οι πρόσφυγεςαπό τη μεριά τους
μιλούσαν για το χαμηλό μορφωτικό και πολιτιστικό
επίπεδο των ντόπιων
και πρόβαλλαν την ελληνικότητα τους, την οποία οι ντόπιοι
συχνά αμφισβητούσαν.

11.  Ποιοι υπήρξαν τελικά οι
παράγοντες έντασης
ανάμεσα σε γηγενείς
και πρόσφυγες;
Η αντίθεση γηγενών-προσφύγων
Η εντονότατη αντίθεση γηγενών και προσφύγων
διαχέεται σ’ όλον τον ελλαδικό χώρο [...] Οι άνθρωποι
που μόλις διασώθηκαν από την τουρκική σφαγή
αποκαλούνται «τουρκόσποροι» και
«γιαουρτοβαφτισμένοι» [επειδή συνήθιζαν να τρώνε
γιαούρτι]. Η λέξη «Σμυρνιά» από προσδιοριστική της
γυναικείας μικρασιατικής καταγωγής, γίνεται στο
νεοελληνικό λεξιλόγιο συνώνυμη της πόρνης. [...] Η
λέξη «πρόσφυγας» διαχέεται στον κοινωνικό ιστό με
τον πιο υποτιμητικό τρόπο [...]. Το «ρατσισμό» αυτό
προσπαθούν να εκμεταλλευτούν οι φασιστοειδείς
κινήσεις που [...] απαιτούν [...] να επιβληθεί στους
πρόσφυγες να φορέσουν [...] κίτρινα περιβραχιόνια για
να τους διακρίνουν και να τους αποφεύγουν οι [...]
Έλληνες.
Ά. Ρήγος, Η Β‘ Ελληνική Δημοκρατία, 1924-1935,
Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σ. 223-228.

12. • Υπήρχε ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας,
• στην ιδιοκτησία της γης
• και σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες.
Στην οικονομική ζωή:
• Πριν ακόμη από την παροχή στέγης και εργασίας, οι πρόσφυγες απέκτησαν την
ελληνική ιθαγένεια και πολιτικά δικαιώματα.
• Εντάχθηκαν στο κόμμα του Βενιζέλου  τόσο ως ψηφοφόροι  όσο και ως
πολιτευτές, βουλευτές και υπουργοί.
• Οι αντιβενιζελικοί και ο αντιβενιζελικός τύπος καλλιεργούσαν το μίσος
εναντίον τους.
Στην πολιτική ζωή:
• Οι πρόσφυγες που κατοικούσαν στους συνοικισμούς ήταν απομονωμένοι, δεν
είχαν συχνές επαφές με ντόπιους και προτιμούσαν να συνάπτουν γάμους μεταξύ
τους.
• Δεν συνέβαινε το ίδιο με τους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν μέσα στις πόλεις
ή τα χωριά.  Ο χώρος εργασίας,  το σχολείο,  η εκκλησία και κυρίως  η
γειτονιά έδιναν ευκαιρίες επικοινωνίας με τους ντόπιους. Σιγά-σιγά άρχισαν να
συνάπτονται μικτοί γάμοι, που με την πάροδο του χρόνου γίνονταν όλο και
περισσότεροι.
Στην κοινωνική ζωή:
Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΓΗΓΕΝΩΝ ΕΚΦΡΑΣΤΗΚΕ ΚΥΡΙΩΣ:

13. Ο αρχικός εκνευρισμός που ένοιωσαν οι ντόπιοι για τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής
Καταστροφής πήρε σύντομα τη μορφή εχθρότητας. Η ρατσιστική συμπεριφορά κατά
των προσφύγων θα αποτελέσει γενικευμένη κοινωνική συμπεριφορά, τόσο των
ελλαδιτών Ελλήνων, όσο και των εθνικών και θρησκευτικών μειονοτήτων που
κατοικούσαν τότε στην Ελλάδα. Δεν θα υπάρξουν σημαντικές εκδηλώσεις κοινωνικής
αλληλεγγύης. «Η βρισιά ΄΄τουρκόσπορος΄΄ μαζί με σωρό ανάλογες βρισιές, όπως
΄΄σκατοουγλούδες΄΄, ΄΄παληοαούτηδες΄΄ κ.λπ. ήταν στην ημερήσια διάταξη, από ανώτερα
και κατώτερα κυβερνητικά όργανα…»[12] Το συναίσθημα αυτό περιγράφεται από τον Π.
Κανελλόπουλο: «Μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, που από το 1915 είχε διχασθεί δεν
αντίκρυσε τους πρόσφυγες με συμπάθεια, όταν τα αδυσώπητα κύματα της ιστορίας τους
έριξαν πάνω στους βράχους της Ελλάδας. Δεν υπήρξε συμπάθεια, δεν υπήρξε απάθεια,
υπήρξε αντιπάθεια.».[13] Για τους ίδιους τους πρόσφυγες, η επαφή με τους γηγενείς
υπήρξε ένα τραυματικό πολιτισμικό σοκ.[14]
[12] Δημήτρης Λιβιεράτος, Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα (1923-27), τόμ. β’, εκδ. Κομμούνα, Αθήνα, 1985, σελ. 27-
30.
[13] Άλκης Ρήγος, Η Β’ Ελληνική Δημοκρατία 1924-1935: Οι κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, εκδ.
Θεμέλιο,Αθήνα, 1999, σελ. 277.
[14] George Mavrogordatos, Stillborn Republic. Social coalitions and Party Strategies in Greece 1922-1936, έκδ.
University of California Press, Berkeley, 1983, σελ. 193. Μια προσφυγική μαρτυρία: «Εδώ στην Ελλάδα… τα
πράγματα ήταν ακόμα πιο δύσκολα και από την Τουρκία. Εδώ μας μισούσαν ακόμη περισσότερο και χωρίς να
τους κάνουμε τίποτα. Τουλάχιστον οι Τούρκοι μας μισούσαν και μας πολεμούσαν και μεις το ίδιο τους κάναμε.»
(Νίκος Μαραντζίδης, Γιασασίν Μιλέτ-Ζήτω το Έθνος, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2001, σελ.
89.)
ΠΗΓΗ: https://kars1918.wordpress.com/2010/03/09/refugees-1922/

14. Οι γηγενείς της υπαίθρου θα ανταγωνιστούν τους πρόσφυγες προσπαθώντας να
καταπατήσουν τα Ανταλλάξιμα κτήματα. Συνήθως οι πρόσφυγες δέχονται
οργανωμένες επιθέσεις από ομάδες γηγενών, που προσπαθούσαν να τους εκδιώξουν
από τα μέρη τους. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του κλίματος στο χωριό
Ροδολείβος της Δράμας όπου φανατισμένοι ντόπιοι απειλούσαν ότι: «θα σφάξωσι, θα
εκδιώξουσι τους πρόσφυγας δι’ όπλων, μαχαίρων, και ροπάλων».[17] Οι συγκρούσεις θα
είναι πολλές, όπως και τα ρατσιστικά συναισθήματα, τα οποία πολλές φορές θα είναι η
αιτία των επιθέσων. Χαρακτηριστική είναι η εξήγηση που δίνεται για τη δολοφονία
ενός πρόσφυγα από ένα γηγενή στη Νιγρήτα Σερρών: «Τα πραγματικά ελατήρια του
φόνου δεν είναι, ως ταύτα μας παρουσιάζονται, η κλοπή ή η ανεύρεσις ενός απωλεσθέντος
σχοινίου. Είναι το μίσος, τα πάθη τα οποία εδημιουργήθησαν μεταξύ των εντοπίων και των
προσφύγων δια την κατάληψιν των υπό των Οθωμανών καταληφθέντων κτημάτων και
γαιών».[18]
[17] Εφημερίδα Παμπροσφυγική, 16 Νοεμβρίου 1924
[18] Εφημερίδα Παμπροσφυγική, 28 Σεπτεμβρίου 1924. Το στερεότυπο που έχουν οι ντόπιοι για τους πρόσφυγες
είναι εξαιρετικά αρνητικό. Ένας ντόπιος από την Άσσηρο λέει: «Με κανένα τρόπο δε θα δεχτώ τον Καυκάσιο, τον
βρώμικο, στο σπίτι μου. Όσο με αφορά, μπορεί να πέσει νεκρός στη μέση του δρόμου και δε με νοιάζει. Μακάρι να
καούν όλοι στη φωτιά. Ο Βενιζέλος έφερε σκατά στη Μακεδονία. Όλοι τους πέθαιναν από την πείνα στην Τουρκία»
(Αναστασία Καρακασίδου, Μακεδονικές ιστορίες και πάθη 1870-1990, εκδ.Οδυσσέας,Αθήνα, 2000, σελ. 276.)
ΠΗΓΗ: https://kars1918.wordpress.com/2010/03/09/refugees-1922/

15. Έξι χρόνια μετά θα υπάρχουν κείμενα με τα οποία επιζητούσαν τον «εξαγνισμό της
πρωτεύουσας», τον διαχωρισμό των «καθαρόαιμων Ελλήνων» από τους
«Τουρκόσπορους».[25] Παράδειγμα της αντιπροσφυγικής υστερίας που διακατείχε τους
φιλομοναρχικούς πολίτες ήταν τα συνθήματα που ακούστηκαν στις 9 Νοεμβρίου 1923
στο συλλαλητήριο των μοναρχικών στις στήλες του Ολυμπίου Διός, όπου το
χαρακτηριστικότερο ήταν: «Φωτιά στους τουρκόσπορους πρόσφυγες». Η στάση αυτή δεν
περιορίζεται μόνο στον αμαθή «αυτόχθονα» λαό που φανατίζεται από τους επιτήδειους
μοναρχικούς πολιτικούς, αλλά χαρακτηρίζει και τη διανόηση του ελλαδικού
Βασιλείου.[26]Χαρακτηριστικές είναι οι εξάρσεις του Γεωργίου Βλάχου στην εφημερίδα
«Καθημερινή», ο οποίος ακόμη και το 1928 αποκαλεί τους πρόσφυγες ως «προσφυγική
αγέλη». Ο Νίκος Κρανιωτάκης, φιλομοναρχικός εκδότης του Πρωινού Τύπου, θα
απαιτήσει το 1933, στην εφημερίδα του, να επιβληθεί στους πρόσφυγες να φορέσουν
κίτρινα περιβραχιόνια για να τους διακρίνουν και να τους αποφεύγουν οι Έλληνες.[27]
Ενώ ο βουλευτής Σπετσών Περικής Μπουρμπούλης θα πεί το 1934 στους πρόσφυγες
βουλευτές ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης «είναι πιο Ρωμιοί από σας».[28]
[25] «Καθημερινή» 16/7/1928 και 19/7/1928
[26] Περιοδικό «Κοινότης»,Αθήνα, αριθμ. φ. 48
[27] George Mavrogordatos, Stillborn Republic. Social coalitions and Party Strategies in Greece 1922-1936, ό.π., σελ.
195.
[28] Η φράση αυτή θα ειπωθεί στη συνεδρίαση της Βουλής της 24ης Ιανουαρίου 1934 και θα καταγραφεί στην
Εφημερίς των Συζητήσεων, σελ. 990. αναφ. από Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, Μελέτες και Κείμενα για την περίοδο 1909-
1940, εκδ. Σάκκουλα,Αθήνα, χ.χ., σελ. 78.
Πηγή: https://kars1918.wordpress.com/2010/03/09/refugees-1922/

16. ΓΕΝΙΚΑ
Η αντίθεση μεταξύ προσφύγων και γηγενών, σε
ελάχιστες περιπτώσεις πήρε τη μορφή ανοικτής
σύγκρουσης.
Ο όρος «πρόσφυγας», όμως, είχε στην κοινή
συνείδηση υποτιμητική σημασία, για πολλά
χρόνια.
Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ προσφύγων και
γηγενών έπαψε να υπάρχει μετά τη δεκαετία του
1940.
Αλλά και από πιο πριν οι πρόσφυγες πρώτης
γενιάς και αργότερα τα παιδιά και τα εγγόνια
τους συμμετείχαν σε όλες τις δραστηριότητες
στη νέα πατρίδα τους.

17. ΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟ Κ.Ε.Ε.

18. Αφού μελετήσετε τις πηγές και με βάση την αφήγηση του σχολικού σας βιβλίου να επισημάνετε τον
τρόπο με τον οποίο ενσωματώθηκαν στις κοινωνίες των τόπων εγκατάστασής τους οι πρόσφυγες.
ΠΗΓΗ 1
«Οι Κυδωνιάτες ήταν ικανοί για Τέχνες και Γράμματα και όχι για μεγαλοβιομήχανοι και εισαγωγείς.
Την πολιτισμική προσφορά μετρούσαν κι όχι την πολιτική των οικονομικών διεκδικήσεων. Να
φανταστείτε ότι μόλις οι συντοπίτες μας πήραν την αποζημίωση - το ένα τρίτο από εκείνη που
έπρεπε - πήγαν και αγόρασαν έπιπλα και πίνακες και βιβλιοθήκη και ηλεκτρικά είδη για να
φτιάξουν το περιβάλλον τους. Θα έλεγα ότι σε σύγκριση με τους ντόπιους αυτός ήταν πολιτισμός.
Κι ήταν πολύ πικρό να βλέπουμε στη σκηνή των αθηναϊκών επιθεωρήσεων ότι γινόμαστε στόχος
τραγικής σάτιρας για το ήθος των Μικρασιατισσών ή για τις συνήθειές μας» (μαρτυρία Π.
Βαλσαμάκη).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 176
ΠΗΓΗ 2
«Όταν πήραμε τα ψυχία της αποζημιώσεως αντί να τα χρησιμοποιήσουμε προς βελτίωσιν της
τροφής μας, τα εδαπανήσαμε σε λούσα και έπιπλα, όπερ προδίδει τον αυτοσεβασμόν μας. Έτσι
όμως εφθάρη ακόμη περισσότερον ο ήδη εξαντλημένος οργανισμός μας που είχε ανάγκη από καλή
τροφή και ξεκούραση. Αλλά δεν θεωρώ τυχαίον ότι με τις αποζημιώσεις στολίστηκαν τα σπίτια
μας. Διότι επιστεύομεν ότι η πενία μας καθιστούσε πρόσφυγας εις τα όμματα των εντοπίων»
(μαρτυρία Α. Κερεστεντζή). Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 176
ΠΗΓΗ 3
«Είμαστε Έλληνες όσο και οι εδώ. Αλλά με το ‘πρόσφυγες’ μας ξεχώρισαν, μας τοποθέτησαν στο
περιθώριο της κοινωνίας και κοντέψαμε να ξεχάσουμε τι ήμαστε. Ήταν τίτλος ανυποληψίας το
‘πρόσφυγας’, πώς να σας το πω.
ΘΕΜΑ 1

19. Μόνο όταν πιάσαμε στα χέρια μας τον κόπο μας και κάναμε δικό μας σπίτι, όταν έγιναν γνωστοί οι
Κόντογλου, Βαλσαμάκης, Βενέζης, οι επιστήμονές μας κι έτρεχαν σ’ αυτούς οι ντόπιοι να τους
συμβουλευτούν, τότε το ‘πρόσφυγας’, δεν μας ένοιαζε. Τιμή μας, που αν και μας ήθελαν
πρόσφυγες, εμείς τα είχαμε καταφέρει» (μαρτυρία Π. Καλαϊτζή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 177
ΠΗΓΗ 4 Σχέσεις προσφύγων και ντόπιων
Με όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω θέλησα να δείξω ότι η ελληνική κοινωνία βρέθηκε μπροστά σε
ζητήματα δυσεπίλυτα, σε ζητήματα που, ενώ δεν ανατρέπουν δομές, ενώ υποτάσσονται στο
κοινωνικό status quo, δημιουργούν ωστόσο παρενέργειες στην καθημερινή ζωή των γηγενών,
πολύ περισσότερες από αυτές που δημιουργούν οι άλλες μέθοδοι της στεγαστικής πολιτικής.
Επιτάξεις και συγκατοίκηση, όταν θεωρούνται στο επίπεδο της καθημερινότητας, όπου οι σχέσεις
των ανθρώπων μεταλλάσσονται σε σχέσεις φόβων, καχυποψίας, προκαταλήψεων και επιρροής
στερεοτύπων, αντεγκλίσεων και εντάσεων, φαίνεται ότι δεν τεκμηριώνουν αυτές τις στάσεις
κοινωνικής ευαισθησίας και σύμπνοιας που θέλουμε να πιστεύουμε ότι υπήρξαν και ότι οδήγησαν
στην αμοιβαία αφομοίωση των δύο κοινωνικών μορφωμάτων, προσφύγων και ντόπιων. Όταν
όμως θεωρούνται στο επίπεδο μιας γενικεύουσας προοπτικής του ευρύτερου φαινομένου,
αποδεικνύουν περίτρανα την ύπαρξη μιας κοινωνίας με ανεκτικότητα, αντοχή και βαθύ αίσθημα
κοινωνικής αλληλεγγύης, μιας κοινωνίας που στάθηκε εντέλει ικανή να αφομοιώσει 1,5 σχεδόν
εκατομμύριο πληθυσμού, πραγματοποιώντας ένα τεράστιο έργο αποκατάστασης και
παραχωρώντας, ως ένα βαθμό, ακόμα και τα σχολεία της, ακόμα και τα ενδότερα της
οικογενειακής της ζωής.
Μένει να διερευνηθεί αν η διαφορά της κοινωνικής συμπεριφοράς στα δύο αυτά επίπεδα ανάλυσης
εντάσσεται μέσα στο πλαίσιο του φυσιολογικού και του αναμενόμενου, ή μήπως υποδηλώνει ίδιες
της κοινωνίας μας εσωτερικές αντιφάσεις.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων», στο
συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 84-85

20. Οι πρόσφυγες είναι, κατά πλειοψηφία, αρχικά «βενιζελικοί»
Οι πρόσφυγες, προς έκδηλη δυσαρέσκεια των πιο συντηρητικών στοιχείων του αυτόχθονος
πληθυσμού, ήταν πολυπληθείς και συμπαγώς εγκαταστημένοι, ώστε να δρουν ως ρυθμιστές της
πολιτικής ζωής στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Μερικοί από τους μη προνομιούχους ήταν
επηρεασμένοι ιδεολογικά από τα επαναστατικά δόγματα του Κομμουνιστικού Κόμματος της
Ελλάδας (ΚΚΕ), το οποίο είχε ιδρυθεί πρόσφατα (το 1918) και ορισμένοι από τους ηγέτες του
κατάγονταν από την Ανατολία. Παρά τις μεγάλες στερήσεις όμως η απήχηση του κομμουνισμού θα
παρεμποδιζόταν σημαντικά από την εμμονή της Κομιντέρν (μεταξύ 1924 και 1935) το ελληνικό
κόμμα να υποστηρίζει την ιδέα ενός αυτόνομου Μακεδονικού κράτους, η δημιουργία του οποίου
θα είχε ως επακόλουθο την απόσπαση μιας μεγάλης περιοχής της Βόρειας Ελλάδας. Από τους
νεοεγκατεστημένους πρόσφυγες των οποίων η ζωή είχε ήδη αναστατωθεί μια φορά, λίγοι ήταν
διατεθειμένοι να ξαναζήσουν αυτή την εμπειρία.
Στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι πρόσφυγες παρέμειναν πιστοί στον Ελευθέριο Βενιζέλο, το
χαρισματικό οραματιστή μιας Μεγάλης Ελλάδας και επίδοξο ελευθερωτή τους. Το αλυτρωτικό του
όραμα είχε τώρα καταρρεύσει, αλλά αυτό ερμηνευόταν απόλυτα με την προδοσία της εσωτερικής
αντίδρασης και τις μηχανορραφίες εξωτερικών δυνάμεων. Αυτή η αφοσίωση επιβίωσε και μετά
την προσέγγιση Βενιζέλου και Κεμάλ Ατατούρκ το 1930, η οποία επιτεύχθηκε μόνο με ουσιώδεις
ελληνικές παραχωρήσεις στο ζήτημα των αποζημιώσεων για την τεράστια ακίνητη περιουσία που
άφησαν πίσω τους οι πρόσφυγες, φεύγοντας από την Τουρκία. Οι πρόσφυγες ψήφισαν σε μεγάλο
ποσοστό υπέρ της κατάργησης της μοναρχίας στο δημοψήφισμα του 1924, το οποίο έφερε
αποτέλεσμα 70% (758.472 έναντι 325.322 ψήφων) υπέρ της δημοκρατίας.
R. Clogg, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας 1770-1990, Αθήνα 1995, σσ. 111-112
ΘΕΜΑ 2
Αφού μελετήσετε την πηγή να αναφέρετε τους παράγοντες που συνέβαλαν στη
διαμόρφωση των πολιτικών πεποιθήσεων των προσφύγων. (Αρχικά ήταν βενιζελικοί
επειδή θεωρούσαν υπεύθυνους του ξεριζωμού τους αντιβενιζελικούς - Μετά το σύμφωνο
του 1930 πολλοί εντάχθηκαν στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο).

21. Αφού μελετήσετε την πηγή και με βάση τις γνώσεις σας από το σχολικό βιβλίο να αναφερθείτε:
α) στα αιτήματα των προσφύγων σε σχέση με τα ανταλλάξιμα
β) στις σχέσεις τους με τους ντόπιους.
ΠΗΓΗ
Το 1931 τα ανταλλάξιμα κτήματα παραχωρήθηκαν με συμβόλαια ιδιοκτησίας στους πρόσφυγες,
αλλά και σε ακτήμονες της Λέσβου. Οι πρόσφυγες Αϊβαλιώτες πίστευαν ότι αδικούνταν με αυτή τη
διευθέτηση κι έχοντας στο μεταξύ στείλει και Αϊβαλιώτη βουλευτή στη Βουλή, τον γιατρό Κ. Σίμο,
συγκρότησαν αμέσως Επιτροπή και ξεσηκώθηκαν για να σταματήσει η διαδικασία της
παραχώρησης των ανταλλάξιμων στους ντόπιους ακτήμονες.
Έστειλαν τηλεγραφήματα στην κυβέρνηση με την έμμεση απειλή ότι θα βρουν τρόπο να
διεκδικήσουν από μιαν επόμενη κυβέρνηση, την οποία βέβαια θα υποστήριζαν με την ψήφο τους,
τα νόμιμα δικαιώματά τους. Και για να αποδείξουν ότι στο αίτημά τους αυτό ήταν όλοι ενωμένοι
υπέγραφαν ως «Κοινότης Κυδωνιών και Μοσχονησίων», τίτλος όμως που δεν ανταποκρινόταν
στην πραγματικότητα, αφού δεν είχαν κατορθώσει να εγκατασταθούν όλοι σ’ ένα χωριό και να
αποτελέσουν μια κοινότητα μαζί με τους Μοσχονήσιους. Η απογοήτευση των προσφύγων ήταν
μεγάλη. Πίστευαν ότι είχαν χάσει την πατρίδα τους εξαιτίας της Μικρασιατικής Εκστρατείας και ότι
αντί να βρουν κατανόηση και συμπαράσταση εισέπραξαν την κακοπιστία των ντόπιων και του
Ελληνικού Δημοσίου.
«Πρόσφιγγες και πρόσφυγες, μαζώματα και ακρίδες και βενιζελόμουτρα, αλλά εμάς χαλάσανε την
πατρίδα μας, το Αϊβαλί, και φύγανε από εδώ οι Τούρκοι κι ήρθαμε εμείς κι έγιναν κι οι ντόπιοι, οι
ξεβράκωτοι, νοικοκυραίοι. Εμάς εκμεταλλεύτηκαν, αλλά και πάλι νοικοκυραίοι σαν εμάς δεν
έγιναν».
ΘΕΜΑ 3

22. Η κυβέρνηση Βενιζέλου τελικά παραχώρησε, το χειμώνα του 1930, παρά τις έντονες
αντιδράσεις των αγροτών Αϊβαλιωτών και των άλλων προσφύγων, κλήρο στους
ντόπιους ακτήμονες. Η παραχώρηση αυτή επέδρασε κατευναστικά πάνω στους
ντόπιους και έμμεσα ωφέλησε τους πρόσφυγες, αφού μειώθηκε κάπως η ένταση που
δημιουργούσαν οι συγκρουόμενες διεκδικήσεις των ανταλλάξιμων κτημάτων στα
μεικτά χωριά.
«Κλήρο δεν πήραμε μόνο εμείς, αλλά και οι ακτήμονες. Γι’ αυτό όταν λέγανε ότι:
‘Ήρθαμε πρόσφυγες για να τους φάμε το ψωμί’, εμείς τους λέγαμε ότι: ‘Εμείς είμαστε
εκείνοι που ξεσπιτωθήκαμε και γίναμε αφορμή να φύγουν οι Τούρκοι από ’δω για να
πάρουν και αυτοί κτήμα, που σ’ εμάς, στο Αϊβαλί, είχε και ο φτωχότερος’».
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 158-159

23. Αφού λάβετε υπόψη σας τις πηγές:
α) Να εξηγήσετε γιατί οι συγκεκριμένοι πρόσφυγες δεν θέλησαν να εγκατασταθούν σε
προσφυγικό συνοικισμό.
β) Να αναφερθείτε στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισαν οι ντόπιοι τους Μικρασιάτες
πρόσφυγες τον πρώτο καιρό της παραμονής τους στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
«Ήθελα να εργαστώ και πήγα στο Υπουργείο Πρόνοιας που ο υπουργός, ο γιατρός Ορφανίδης, ήταν
φίλος του πατέρα μου. Εργάστηκα στην Υπηρεσία Στεγάσεως Προσφύγων. Να φανταστείτε ότι ο
συνοικισμός του Αιγάλεω στα πρώτα παραχωρητήρια που έγιναν στο υπουργείο γραφόταν «Νέαι
Κυδωνίαι», αλλά οι Αϊβαλιώτες ούτε που καταδέχτηκαν να ενδιαφερθούν ούτε καν αιτήσεις δεν
έφεραν. Αν είχαν πάει στο συνοικισμό δεν θα είχαμε έτσι σκορπίσει και χαθεί. Θα είχαμε
αλληλεγγύη. Λέγανε ότι δεν πάνε, γιατί θα πλημμύριζε κάποτε το ποτάμι και αποκαλούσαν την
περιοχή «ντάμια». Η αλήθεια είναι ότι δεν ήθελαν να μείνουν σε προσφυγικό συνοικισμό. Τους
έπεφτε ντροπή. Εγώ προσπάθησα να δώσω το παράδειγμα μαζί μ’ έναν θείο μου Γονατά,
αξιωματικό της Αεροπορίας. Αυτό που καταφέραμε ήταν να έρθουν κοντά μας 50 εργατικές
οικογένειες που έφυγαν το 1937 από τη Μυτιλήνη, γιατί είχε πέσει ανεργία. Λοιπόν ξέρετε τι έγινε;
Μετά τον πρώτο χρόνο πούλησαν κι αυτές τον κλήρο τους και πήγαν σε συνοικίες που δεν υπήρχε
ίχνος πρόσφυγα. Αν βρείτε μια οικογένεια στο Αιγάλεω σήμερα αϊβαλιώτικη θα είναι κατόρθωμα»
(μαρτυρία Ο. Καλδή).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 174
ΘΕΜΑ 4

24. ΠΗΓΗ 2
Κι ενώ πολλοί Κυδωνιάτες δεν αντιμετώπιζαν άμεσο πρόβλημα στέγης, όπως άλλοι
αστοί Μικρασιάτες, το Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών με την αρμόδια Υπηρεσία
Στεγάσεως Προσφύγων αποφάσισε το 1955 ότι στην περιοχή του Αιγάλεω θα κτιζόταν
προσφυγικός συνοικισμός με την επωνυμία «Νέαι Κυδωνίαι», στον οποίο θα έπαιρναν
μικρά διαμερίσματα κατά πλειοψηφία δικαιούχοι από την περιοχή των Κυδωνιών. Η
τυπική διαδικασία που ακολουθούσε το υπουργείο, μόλις εξοικονομούσε κάποια
δημόσια κτήματα ή απαλλοτρίωνε άλλα, ήταν να τα διαθέτει στην Υπηρεσία Στεγάσεως
Προσφύγων. Η Υπηρεσία, με μειοδοτικό διαγωνισμό, ανέθετε σε κατασκευαστική
εταιρεία την οικοδόμηση των προσφυγικών πολυκατοικιών και σύμφωνα με τις
αιτήσεις που είχαν υποβληθεί για την παροχή στέγης κλήρωνε στους δικαιούχους τα
μικρά διαμερίσματα. Η απόφαση, όμως, που αφορούσε τους Κυδωνιάτες πάρθηκε
χωρίς να ερωτηθούν οι ίδιοι ή το ανεπίσημο συλλογικό όργανο που είχαν ιδρύσει, ένα
είδος παραρτήματος του Μεικτού Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της Μυτιλήνης στην
Αθήνα, για να τους παρέχει πιστοποιητικά και έγγραφα απαραίτητα για τη διεκδίκηση
της αποζημίωσης.
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σσ. 173-174

25. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ 2005
ΘΕΜΑ Β2
Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να
περιγράψετε και να αιτιολογήσετε τη διάσταση και την αντίθεση προσφύγων του 1922 και γηγενών
στην οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή.
ΚΕΙΜΕΝΟ
«Το ταξίδι κράτησε δεκαέξι μέρες. Μετά τη Ρόδο πιάσαμε Πειραιά, μετά φτάσαμε στην Κέρκυρα.
Ήταν παραμονή του Αγίου Σπυρίδωνος, 11 Δεκεμβρίου 1922. Έβρεχε. Βγήκαμε στην παραλία με
καΐκια. Λένε: “Θα σας πάμε με αραμπάδες σ’ ένα χωριό”. Μας πήγαν στο χωριό Σταυρός. κάναμε
τέσσερις ώρες ώσπου να φτάσουμε εκεί. Εμείς πηγαίναμε πεζή, τα πράγματα μόνο σε
αραμπάδες. Και να βρεχόμαστε σ’ όλο αυτό το διάστημα ...
Άλλους έβαλαν στη εκκλησία του χωριού, άλλους στο σχολείο, άλλους σε σπίτια. Δεν ρωτάει
κανένας: “Ποιοι είστε, τι θέλετε;” Μια αδιαφορία. Δεν μας έδωσαν τίποτα να φάμε. Δεν είχαν κι
αυτοί, τί να μας δώσουν; Μια “καλημέρα” μόνο μας έλεγαν. Καλή ήταν κι αυτή. Ευτυχώς είχαμε
μαζί μας ψωμί ... Μας έφεραν στην Κέρκυρα, μας έβαλαν στο φρούριο, στις εκεί παράγκες. Μεγάλο
Σάββατο ήτανε. Έρχεται ένας αέρας και τις παίρνει τις παράγκες. Τί να κάνουμε; Πήγαμε στην
εκκλησία του Άι-Γιώργη, εκεί κοντά ...
Στην αρχή δεν ταιριάζαμε με τους Κερκυραίους. Άλλες συνήθειες αυτοί, άλλες συνήθειες εμείς.
Γλώσσα δεν ξέραμε, δεν μπορούσαμε να συνεννοηθούμε μαζί τους. Μετά όμως τα φτιάξαμε.
Πολλά συνοικέσια έγιναν. Κερκυραίοι πήραν προσφυγοπούλες».
(Μαρτυρία Ελένης Μαναήλογλου από το Ικόνιο).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β΄, σσ. 348-349
Μονάδες 25

26. 2009
Κείμενο Η απομόνωση του προσφυγικού συνόλου απέναντι στην ελληνική κοινωνία αίρεται σιγά
σιγά. [...] Ολόκληρος ο ντόπιος πληθυσμός που είχε πια εξοικειωθεί με το θέαμα των εκκλησιών και
των θεάτρων κατειλημμένων από τις προσφυγικές ομάδες, που είδε τα σπίτια του να
επιτάσσονται, που απόκτησε τη συνήθεια να ενημερώνεται καθημερινά από τον τύπο για την
υπόθεση των προσφύγων, μαθαίνει τώρα να ζει και να συνεργάζεται μαζί τους στη γειτονιά, στο
σχολείο, στους τόπους δουλειάς ή στο κοινοβούλιο. [...]
Μέσα στις επερχόμενες δεκαετίες […] πρόσφυγες θα κατακτήσουν όλο το φάσμα των ελεύθερων
επαγγελμάτων. Πρόσφυγες θα πλημμυρίσουν τα πνευματικά κέντρα. Πρόσφυγες θα γεμίσουν τα
εργοστάσια −είτε ως εργάτες είτε ως εργοδότες.
Η ένταξη, όπως είναι φυσικό, δεν πραγματοποιείται μέσα στην τέλεια αρμονία ούτε χωρίς
αντίδραση από την πλευρά των αυτοχθόνων. Είναι επίσης φυσιολογικό, παράλληλα με τις
«διαπραγματεύσεις» με τους ντόπιους, να αυξάνουν οι διαφορές απόψεων. Ο αρχικός φόβος για
μια κοινωνική αναστάτωση που θα οφειλόταν στην παρουσία των χιλιάδων περιθωριακών ατόμων
αφήνει τη θέση του σε ανησυχίες σχετικές με τον ανταγωνισμό στον οικονομικό και επαγγελματικό
τομέα, ανησυχίες που αγγίζουν όλα τα ελληνικά κοινωνικά στρώματα. Η ντόπια αστική τάξη από τη
μια μεριά συνθηκολογεί κι από την άλλη αντιστέκεται και η δυσαρέσκεια παραμένει άλλοτε
σιωπηρή κι άλλοτε έκδηλη. Η αγροτική και η εργατική τάξη βλέπουν να εμπλουτίζεται το δυναμικό
τους με ικανοποίηση αλλά ταυτόχρονα και με σκεπτικισμό. Αλλά είναι βέβαιο ότι οι αντιπαραθέσεις
και οι συγκρούσεις, που υποβόσκουν ή εκδηλώνονται, δεν κάνουν άλλο παρά να επιβεβαιώνουν το
πρώτο αληθινό βήμα της κοινωνικής ανάμιξης. Βίκα Δ. Γκιζελή, Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και
προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Επικαιρότητα, Αθήνα 1984, σσ. 260-263
ΘΕΜΑ Β2 Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το
παράθεμα που σας δίνεται, να παρουσιάσετε τη διάσταση προσφύγων και
γηγενών, όπως αυτή εκφράστηκε στην οικονομική (μονάδες 6), πολιτική
(μονάδες 4) και κοινωνική ζωή (μονάδες 15) μέχρι τη δεκαετία του 1940.

27. Η ΛΕΞΗ «ΠΡΟΣΦΥΓΑΣ» ΕΙΧΕ ΑΡΝΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΚΑΙΡΟ
«Οι γονείς μου, επειδή δεν κατόρθωσαν να βγάλουν έξω από τις Κυδωνίες σχεδόν
τίποτε, αναγκάστηκαν να πάνε σε προσφυγικό σπίτι. Αλλά ο πατέρας μου, άνθρωπος
καλοζωισμένος, το έφερε βαρέως και δεν το άντεξε. Τη μια μέρα μπήκαμε μέσα, το
1928 ήταν, και την επόμενη πέθανε. Σε λίγο φύγαμε κι εμείς από εκεί. Μόλις ένας
Αϊβαλιώτης τακτοποιόταν σε εργασία, το πρώτο πράγμα που έκανε μέσα στους
πρώτους έξι μήνες, αν είχε πάει σε συνοικισμό, ήταν να βρει σπίτι και να φύγει. Οι δικοί
μας είχαν σπουδαία μόρφωση και εμπορική κατάρτιση και έτσι δεν άργησαν καθόλου
να αποκατασταθούν. Σκέφτομαι όμως καμιά φορά, αν θα ήταν καλύτερα για να
διατηρηθεί η αϊβαλιώτικη ιδέα, αν είχαμε μπει όλοι μαζί σ’ ένα συνοικισμό, που θα
μπορούσε να εξελιχθεί σε προάστιο όπως έγινε με τη Νέα Σμύρνη. Κι έπειτα λέω το ότι
σκορπίσαμε σ’ όλη την Αθήνα δεν έχει σημασία, αφού βρεθήκαμε με τον σύλλογο και
την εφημερίδα μας. Εκείνο που είχε τότε σημασία ήταν να υποφέρουμε το λιγότερο
από τις συνθήκες, ώστε να μη δημιουργηθούν τραύματα και να μπορέσουμε γρήγορα
να ενεργοποιηθούμε κοινωνικά. Το περιχαράκωμά μας σ’ έναν συνοικισμό και η
διαρκής επαφή μεταξύ μας μαζί με τα καλά της θα μπορούσε να κοστίσει στην
κοινωνική θέση και στη ζωή της δεύτερης γενιάς. Ήταν ανάγκη να εξαλειφθεί το
‘πρόσφυγας’. Η αποκατάστασή μας έγινε είτε με την αποζημίωση είτε με δάνειο είτε και
μόνο με την προσωπική μας εργασία, χωρίς να πάρουμε τις δουλειές των ντόπιων. Το
δικό μας δυναμικό αξιοποιήθηκε εκεί όπου δεν υπήρχε προσφορά των ντόπιων»
(μαρτυρία Π. Βαλσαμάκη).

28. «Είπε η μητέρα μου στον πατέρα μου: Εμείς δεν έχουμε καμιά δουλειά στα
προσφυγικά. Τα παιδιά μας πρέπει να πάρουν σωστή μόρφωση, γι’ αυτό φύγαμε από
τη Μυτιλήνη και όχι να τα δακτυλοδείχνουν σαν προσφυγάκια» (μαρτυρία Σ.
Μαυρούλια).
.................................................................................................................................
«Πολλές οικογένειες τότε προτίμησαν να στερηθούν ακόμη περισσότερο, αλλά να
στείλουν τα παιδιά τους στα ιδιωτικά σχολεία της εποχής και όχι στα δημόσια. Με
κανέναν τρόπο δεν ήθελαν να τους αποδοθεί η προσφυγική ιδιότητα. Φανταστείτε
πόσο άλλαξε η νοοτροπία μας μέσα σε λίγα χρόνια. Τώρα όλοι είμεθα υπερήφανοι
ακριβώς διότι υπήρξαμε πρόσφυγες, δηλαδή, Μικρασιάτες» (μαρτυρία Β.
Κουκουναρά).
.................................................................................................................................
«Μας ήθελαν πρόσφυγες, δηλαδή ζητιάνους. Δεν μας έλεγαν έτσι γιατί είχαμε προσ-
φύγει, καταφύγει στην Ελλάδα. Πόση ντροπή νιώθαμε! Δεν μας έλεγαν ας πούμε οι
‘διωγμένοι’ ή οι ‘Μικρασιάτες’. Είπε κανείς τους Κύπριους, που ήρθαν στην Ελλάδα
μετά την τουρκική κατοχή, ‘πρόσφυγες’; Όχι βέβαια, το ‘Κύπριοι’ ήταν αρκετό. Και
γιατί το ‘Μικρασιάτες’ δεν ήταν αρκετό για να δηλώσει τη δική μας κατάσταση; Μας
έλεγαν πρόσφυγες για να χαρακτηρίσουν την ένδειά μας» (μαρτυρία Φ. Μαστιχιάδη).
Άννα Παναγιωταρέα, ό.π., σ. 175, 177

29. ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Διαθέτουμε, επίσης, ένα ισχυρό θεωρητικό πλαίσιο, διατυπωμένο σε μελέτες για τα προβλήματα
ενσωμάτωσης προσφύγων άλλων περιοχών, μεταναστών, μειονοτικών ομάδων ή ευρύτερων
κοινωνικών κατηγοριών, για να μπορούμε να μελετήσουμε τον κόσμο των προσφύγων στη Σύρο,
για το πώς οι ίδιοι βλέπουν τον εαυτό τους, πώς συγκροτούν την ταυτότητά τους στο νέο πλαίσιο
εγκατάστασης, γιατί ενδεχομένως επιμένουν στην ταυτότητά τους αυτή κλπ. Οι σύλλογοι τους
οποίους ιδρύουν δείχνουν την ανάγκη συσπείρωσης για την υπεράσπιση αυτής της ταυτότητας,
καθώς και για τη διεκδίκηση ουσιαστικής κρατικής συνδρομής. Σε μια από τις συγκεντρώσεις που
οργάνωσαν οι σύλλογοι αυτοί, κατακρίθηκε η αστοργία των μετά το 1922 κυβερνώντων, οι οποίοι
θυμούνται τους πρόσφυγες όταν επρόκειτο να ζητήσουν την ψήφο τους. Στο σχετικό ψήφισμα
που εγκρίθηκε για να σταλεί σ’ όλες τις αρχές, σημειώνεται ότι «οι πρόσφυγες, χορτάσαντες
υποσχέσεις, δηλούν ότι δεν θα ψηφίσουν εάν δεν καταβληθή η αποζημίωσις αυτών ή, εάν
ψηφίσωσι, θα μαυρίσωσι πάντας τους από 1922 και εντεύθεν κυβερνήσαντας». Τρεις τουλάχιστον
τέτοιοι σύλλογοι / σωματεία εντοπίζονται με έδρα την Ερμούπολη: Η Ένωσις Προσφύγων Νομού
Αϊδινίου, ο Μικρασιατικός Σύλλογος Κυκλάδων και η Παμπροσφυγική Ένωσις Κυκλάδων.
Ωστόσο, θέματα όπως αυτό της ταυτότητας, δεν μπορούν να διερευνηθούν πληρέστερα χωρίς
την προσφυγή και τη μαρτυρία των ίδιων των προσφύγων. Οι συνάδελφοι που εργάζονται στα
ΓΑΚ, Αρχεία Νομού Κυκλάδων, έχουν αναλάβει τη συγκέντρωση, βάσει ειδικού
ερωτηματολογίου, αυτών των μαρτυριών από εκπροσώπους της πρώτης και της δεύτερης γενιάς
των προσφύγων.
Χ. Λούκος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ερμούπολη», στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η
άλλη πατρίδα, ό.π., σ. 210

30. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Γιατί η αποκατάσταση των προσφύγων ήταν «το σημαντικότερο επίτευγμα του
νέου ελληνικού κράτους»;
2. Να αξιολογήσετε το έργο της Ε.Α.Π. στην αποκατάσταση των προσφύγων.
3. Πώς επηρέασε η σύνθεση των προσφύγων την ενσωμάτωσή τους στην ελληνική
κοινωνία;
4. Ποια παράπονα εξέφραζαν οι πρόσφυγες για την αντιμετώπιση του κράτους αλλά
και των γηγενών;
5. Πώς εκφράστηκε η διάσταση προσφύγων –γηγενών στους διάφορους τομείς;
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
E1. Η ενσωμάτωση
των προσφύγων
1924-1928 Πραγματοποιείται το μεγαλύτερο μέρος
της αποκατάστασης των προσφύγων

31. Βάφουν κόκκινες τις πόρτες των σπιτιών που μένουν πρόσφυγες
Εκατοντάδες πρόσφυγες που έχουν καταθέσει αίτηση ασύλου στη Βρετανία, κατοικούν
σε σπίτια με τις πόρτες βαμμένες σε κόκκινο χρώμα, σύμφωνα με δημοσίευμα της
Dailymail. Στο δημοσίευμα η «τακτική» συγκρίνεται με το κίτρινο αστέρι που
ανάγκαζαν οι Ναζί να φορούν οι Εβραίοι.
ΕΥΡΩΠΗ 2016

32. ΕΥΡΩΠΗ 2016
«ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΔΑΝΙΑ». ΣΚΙΤΣΟ ΤΟΥ VASCO GARGALO
(ΠΗΓΗ:HTTP://WWW.CARTOONMOVEMENT.COM
Mε μεγάλη πλειοψηφία, το κοινοβούλιο της Δανίας ψήφισε τον νόμο L87, ο οποίος
εισάγει μια σειρά περιοριστικά μέτρα για τους αιτούντες άσυλο στη χώρα. Πιο γνωστό, η
κατάσχεση των τιμαλφών των προσφύγων που αιτούνται άσυλο, εφόσον η αξία τους
υπερβαίνει τις 10.000 κορώνες (1.200 ευρώ). Το μέτρο δέχτηκε σοβαρή κριτική, εντός
και εκτός Δανίας, και συγκρίνεται ευθέως με τις πρακτικές των ναζί, κατά τον Β΄
Παγκόσμιο Πόλεμο, συγκεκριμένα την κατάσχεση των υπαρχόντων των Εβραίων.

33. ΕΥΡΩΠΗ 2016 Πάνω από 10.000 προσφυγόπουλα
έχουν εξαφανιστεί
Εφιαλτικά είναι τα στοιχεία που αποκαλύπτονται κάτω από
το ξεδίπλωμα μιας ακόμη πτυχής της προσφυγικής
τραγωδίας, μετά και από την «ομολογία» ανώτατου
αξιωματούχου της Ευρωπαϊκής Αστυνομίας πως
περισσότερα από 10.000 μικρά παιδιά που έφτασαν χωρίς
συνοδεία από τις ζώνες του πολέμου, έχουν εξαφανιστεί.