Dialektet e shqipes

1. 𝑃𝑢𝑛𝑜𝑖 ∶ 𝐾𝑙𝑎𝑟𝑖𝑠𝑎 𝐾𝑎𝑟𝑎𝑏𝑜𝑗𝑎 𝐾𝑙𝑎𝑠𝑎 ∶ 𝑉𝐼𝐼 𝐴
Gjuha shqipe është gjuhë indoevropiane që
flitet në Shqipëri, Kosovë, Republikën e
Maqedonisë,Serbine jugore dhe nga
shqiptarët etnikë në pjesë të tjera të
Ballkanit jugor.Gjuha shqipe flitet gjithashtu
edhe përgjatë bregdetit lindor të Italisë dhe
në Sicili, në jug të Greqisë si dhe në
Gjermani, Suedi, Shtetet e Bashkuara,
Kanada, Ukrainë dhe Belgjikë. Shqipja është
një ndër gjuhët moderne që përfaqëson një
degë më vete në familjen e gjuhëve
indoevropiane.
Dialektet : Dy dialektet kryesore të gjuhës shqipe janë Gegë në veri dhe Toskë në jug, të
ndara afërsisht nga Lumi Shkumbin. Gegërishtja dhe Toskërishtja janë degëzuar për së
paku një mijëvjeçar , dhe format e tyre më pak ekstreme janë ndërsjellash të
kuptueshme. Gegërishtja ka nën-variantet më të dallueshme, prerjet të cilat janë lloje
më veriore dhe lindore, që përfshinë ato të qyteteve të Shkodrës, rajonin e Ish
Republikës Jugosllave të Maqedonisë verilindore, Kosovën, Malin e Zi, Serbinë, dhe
fshatin e izoluar Arbanasi të bregut të Kroacisë, Dalmacisë. “Arbanasi” i themeluar në
fillimin e shekullin XVIII nga refugjatët nga rajoni rreth qytetit bregdetar të Malit të Zi,
Tivarit, ka rreth 2.000 folës të gjuhës shqipe.
Të gjitha dialektet e folura shqipe në enklavat italiane dhe greke janë variantet e
toskërishtes dhe duket se janë të lidhura më së afërmi me dialektin e Çamërisë dhe te
Bregdetit në jugun e Shqipërisë. Disa dialekte të largëta dhe të izoluara të origjinës
jugore të Toskërishtes fliten në Bulgari dhe Trakinë Turke por nuk ka te dhëna të sakta.
Gjuha ende përdoret në Madritsa, Bulgari, në kufirin afër Edirnesë, dhe në përfundim të
këtij fshati që po mbijeton në Mandres, afër Kilkis në Greqi, që daton nga Lufta
Ballkanike. Një enklavë Toskërisht afër Melitopolit në Ukrainë shfaqet vendosja e
fundme nga Bullgaria.
Veçanti të gegërishtes :
Paskajorja : Paskajorja – me + pjesorja e foljes (p.sh. me punue, me kallëzue). Kjo
veçanti e gegërishtes përdoren në shumicën e gjuhës dhe zë vendin e mënyrës lidhore të
gjuhës standarde në shumicën e rasteve. Mënyra lidhore që përdoret në standard lidhet
me vetën dhe kohën e tashme dhe e pakryer , ndërsa paskajorja e gegërishtes është
gjithëpërfshirëse.Shumë gjuhëtarë sot janë ithtarë të futjes së këtij lloji të paskajores në
gjuhën standarde meqë një pjesë e madhe e shqiptarëve e përdorin në të folurën e
përditshme. Këta gjuhëtare mendojnë se shqipja standarde do të ishte më e lehtë dhe
me më shumë mundësi shprehëese e stilistike.
Fjalori i pasur : Gegërishtja ka shumë fjalë që nuk përfshihen në fjalorin e gjuhës
standarde. Disa shembuj: me nirthtë, me (i) mejt (p.sh. Më ka mejt krahu), kacurret
(plot, me spicë), ani (e ngjashme me pra por jo saktësisht), etj.

2. 𝑃𝑢𝑛𝑜𝑖 ∶ 𝐾𝑙𝑎𝑟𝑖𝑠𝑎 𝐾𝑎𝑟𝑎𝑏𝑜𝑗𝑎 𝐾𝑙𝑎𝑠𝑎 ∶ 𝑉𝐼𝐼 𝐴
Zanoret hundore : Zanoret hundore (â, ê, î, ô, ŷ, û) e bëjnë gegërishten më të vështirë
për t'u mësuar si dialekt (për shqiptarët) ose gjuhë e dytë (për të huajt që mësojnë
shqipen gegë). Njëherësh, theksimi i tyre është dallimi kryesor në theks prej
toskërishtes, duke e bërë atë më të butë për veshin. Zanoret hundore zëvendësojnë
thuajse plotësisht tingullin e theksuar "ë" që në gegërishte figuron si shkronjë për
zgjatjen e zanores paraprijëse dhe shpesh quhet "e pa zâ" (e pa zë). Kur "ë"-ja shkon e
patheksuar në toskërisht, në gegërisht ajo zgjat zanoret paraprake.
Rotacizmi : Kjo është një teori shumë e mbështetur nga studimet. Shihet, për shembull
se rotacizmi “n” në “r” ka ndodhur e jo “r” në “n”, çka dëshmon se gegërishtja ka ruajtur
më shumë elemente të shqipes së vjetër. Këtë e zbulojmë prej fjalëve latine si psh.
“virgin-” që në gegërishte sot është “virgjin” dhe në toskërisht/standard “i/e virgjër”,
“inimicus” e gjetur në gegërishte si “anmik” dhe e transformuar në toskërisht/standard
si “armik”.
Përdorimi letrar : Dokumentet më të vjetra të shqipes janë shkruar në gegërishte. Këto
përfshijnë "Formulën e pagëzimit" të Pal Engjëllit, "Mesharin" e Gjon Buzukut, "Çetën e
profetëve" nga Pjetër Bogdani, veprat e Pjetër Budit, Frang Bardhit etj. Në gegërisht u
shkruan edhe kryevepra të letërsisë shqiptare si "Lahuta e Malcís" e Gjergj Fishtës, si
dhe u kodifikua Kanuni i Lekë Dukagjinit nga Shtjefën Gjeçovi.Përveç se flitet nga
shqiptarët gegë, gegërishtja ka qenë dialekt zyrtar në Shqipëri para Luftës së II Botërore
dhe në Kosovë deri më 1968 . Shumë mërgimtarë shqiptarë gjatë diktaturës komuniste
në Shqipëri kanë vazhduar ta përdorin gegërishten në letrat e tyre. Sot gegërishtja
përkrahet si dialekt dhe përdoret aty-këtu nga botime të ndryshme në Shqipëri e në
Kosovë. Përkrahësit e gegërishtes janë kryesisht letrarë nga Shkodra , Tirana dhe
Prishtina.
Shqipja standarde dhe gegërishtja : Shqipja standarde megjithëse mbështetet në
dialektin toskë të zonës juglindore të Shqipërisë, ka në përbërjen e saj fjalë apo formime
nga gegërishtja, pa të cilat nuk do të bëhej i mundur formimi i disa fjalëve. Disa nga
shembujt jane fjalët meqenëse, humnerë dhe folja synoj. Fjala meqenëse vjen nga
paskajorja me qenë e gegërishtes, dhe një formim i kësaj fjale duke u mbështetur vetëm
në toskërisht do të ishte përtëjemse, fjalë e cila nuk shkon në gjuhën shqipe. Fjala
humnerë vjen nga folja humb dhe fjala nder, dhe gjuha standarde e ka formuar këtë fjalë
nga format gegë hum (humb)+ nerë (nder). Edhe folja synoj vjen nga fjala syni: synoj=ia
ve synin (gegërisht) dhe jo syroj siç mund të ishte nëse do të formohej nga toskërishtja e
cila nuk e përmban këtë folje.

3. 𝑃𝑢𝑛𝑜𝑖 ∶ 𝐾𝑙𝑎𝑟𝑖𝑠𝑎 𝐾𝑎𝑟𝑎𝑏𝑜𝑗𝑎 𝐾𝑙𝑎𝑠𝑎 ∶ 𝑉𝐼𝐼 𝐴
Tabelë krahasimi
( ˆ ) shënon zanoret hundore, të cilat janë tipar i gegërishtes
Standard Toskësisht Gegërisht Standard Toskësisht Gegërisht
Shqipëri Shqipëri Shqypní nëna nëna nana
një një nji / njâ gënjej gënjej rrej
nëntë nëntë nândë qumësht qumësht tamël
është është âsht / â fshat fshat katun
bëj bëj bâj gjalpë gjalpë tlyn
emër emër êmën truri truri truni
pjekuri pjekuri pjekuni mbush mbush mush
gjendje gjëndje gjêndje ndoshta ndoshta nashta
zog zok zog vend vend ven
mbret mbret mret baltë llum lloq
përtë punuar
përtë
punuar
me punue cimbidh mashë danë
rërë rërë rânë frikë frikë tutë
qenë qënë kjênë /kânë derr derr thî
dëllinjë enjë bërshê gjel këndez knues
syri syri syni mundem mundem muj