Recomendados
Mais conteúdo relacionado
Semelhante a Czasopis №364 Студзень 2023
Semelhante a Czasopis №364 Студзень 2023 (20)
Mais de JahorViniacki
Czasopis №364 Студзень 2023
- 1. Czasopis n Беларускі грамадска-культурны штомесячнік www. czasopis.pl Nakład 600 egz. Pryhažość Padlašša (star. 21-24) Nr 1 (364). Студзень 2023 ■ Cena 6 zł (w tym 5% VAT)
- 2. У НУМАРЫ 3 АД РЭДАКТАРА Дзённік рэдактара 5 ЗАПІСЫ ЧАСУ (за XII 2022) Наша хроніка – на Падляшшы, у Польшчы, у Беларусі, у свеце ■Вечарына з калядкамі Віктара Шведа (стар. 6) ■Skłóceni Tatarzy (стар. 7) ■Wsparcie dla mniejszości ze wzrostem poniżej inflacji (стар. 9) ■Меркаванні, opinie (стар. 10) ■Раптоўная смерць міністра (стар. 11) ■Памёр вялікі дзеяч„старой” беларускай эміграцыі ў ЗША (стар. 13) 14 АПЫТАННЕ Будучыня вольнай Беларусі набліжаецца 16 НЕВЕРАГОДНАЯ ГІСТОРЫЯ Як Міхал Лукша з саветаў кепікі рабіў 20 ФІЛЬМ Народжаны пад шчаслівым мінералам 21 ФОТАКОНКУРС „Падляшша ў а’бектыве”– XVIII выпуск 25 PRAWDA I MITY „Prorok”Ilja.Historiaprawdziwa(cz. 11) 30 КАЛЕНДАРЫЮМ Гадоў таму ў студзені 31 OPOWIEŚCI BIAŁOWIESKIE Pasje życia Konstantego Kozaka 34 PAMIAĆ Płacz zwanoŭ 13. Jak zhinuŭ „Tiszka” 35 VSPOMINKI Kinoman 1. Hulkajučy na komunizm z-za šafy 38 LOSY BIAŁORUSKIE Michał Tulejko. Działacz i poeta 40 ZAPISKI Dni i myśli 42 FELIETON Sol Invictus На вокладцы – царква ў Катэрцы пад Мельнікам (вылучэнне ў мінулагоднім конкурсе „Падляшша ў аб’ектыве”) Фота Гражыны Адамчык з Любліна Падпіска – prenumerata Czasopisu na 2023 r. Zachęcamy do prenumeraty naszego pisma. Przypominamy, że wy- starczy odpowiednio do liczby zamawianych egzemplarzy i okresu prenumeraty wpłacić wielokrotność 9 zł (w cenie zawarty jest już koszt wysyłki) na rachunek wydawcy – Stowarzyszenia Dziennika- rzy Białoruskich w Banku PEKAO S.A.: 30 1240 5211 1111 0000 4928 9343 Uwaga! Można też zaprenumerować nasz miesięcznik w wersji elektronicznej (w formacie PDF). W tym przypadku koszt wyno- si jedynie 30 zł za cały rok i jest to najszybszy dostęp do kolejnych numerów, od razu pierwszego dnia miesiąca. W tytule operacji bankowej należy podać dokładny adres – poczto- wy bądź elektroniczny – na który ma być wysyłany „Cz”. (red.) INFORMACJA Pasje życia Konstantego Kozaka (стар. 31) Kinoman (стар. 35) З Калядамі ды Новым 2023 годам! Жадаем усяго, што добрае і прыемнае, шчаслівае і радаснае, міру, поспехаў і моцнага здароўя. Рэдакцыя
- 3. 3 I.2023 Czasopis n АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ 14 снежня 2022 г. Сёння атрымаў я ўзнагароду Маршалка Падляшскага ваяводства ў галіне культуры. Агулам было дзевяця- рых лаўрэатаў, сярод якіх яшчэ чатырох з нашай мен- шасці. Праўда, у сваіх прамовах апрача мяне астатнія адкрыта да гэтага не прызнаваліся. Але ўсіх я асабіста добра ведаю менавіта з беларускага руху і нашых ме- рапрыемстваў. З мастаком Уладзіславам Петрукам, які цяпер жыве ў Каралёвым Мосце, мы знаёмыя яшчэ з часоў яго працы ў рэдакцыі „Нівы” як графічнага рэдактара. Ня- даўна адзначаў ён 50-годдзе мастацкай дзейнасці. Яго дасягненні гэта 49 падшывак і два альбомы рысункаў традыцыйнай архітэктуры, прыроды, цэркваў, касцёлаў і іншых помнікаў мінулага. За гэта ў палове лістапада атрымаў ён яшчэ Ганаровую адзнаку Падляшскага ва- яводства. Ажно тры ўзнагароды трапілі ў Гайнаўку, дакладней у тамашні дом культуры. Гэта калектыў „Рэха пушчы”, які запрашаў я калісь як дырэктар Гміннага цэнтра куль- туры ў Гарадку на „Сяброўскую бяседу”, таксама мо- ладзевы танцавальны гурт „Перапёлка”. А трэцяя лаў- рэатка – інструктарка Марта Грэдэль-Іванюк, – помню, прыязджала з выканаўцамі са сваёй „Студыі песні” на „Купальночку” ў Залукі. У сваёй прамове ў Падляшскім інстытуце культуры ў „Сподках”, дзякуючы за ўзнагароду, я сказаў, што ня- гледзячы на нарастаючыя праблемы з захаваннем сваёй тоеснасці, усё ж такі мы яшчэ маем велізарны творчы і мастацкі патэнцыял. Пасля гэтыя словы падхапілі жур- налісты. І добра, бо мне пра гэта і разыходзілася. Узнагароду маршалка прызналі мне за рэдактарскую і журналісцкую працу, таксама краязнаўчую дзейнасць. У Фейсбуку атрымаў за гэта шмат лайкаў і віншаван- няў. Некаторыя, хаця ніхто з іх адкрыта гэтага не сказаў, крывіліся пэўна, што ўганаравалі мяне ўлады ваявод- ства, якія ад ПіСу і сярод нашай меншасці, вядома, не маюць вялікай падтрымкі. Я аднак не ўспрымаю ўзна- гароды ў ніякіх палітычных катэгорыях. Лічу, што на яе поўнасцю заслужыў. Каб мог я ўпэўніцца ў гэтым перакананні, адной ночы прысніўся мне нават сам Ежы Гедройц, легендарны рэдактар парыжскай „Культуры”. „Komu jak komu, ale panu ta nagroda się należała” – пачуў я ў сне яго словы. Пры папярэдняй уладзе сярод лаўрэатаў такой ўзна- гароды пераважна таксама быў хтосьці з нашага асярод- дзя. Помніцца, што ў мінулым атрымалі яе між іншым Дарафей Фіёнік, Віктар Швед, Надзея Артымовіч, Анэ- та Прымака ці шматгадовая сакратар БГКТ Валянціна Ласкевіч. Свайго часу і Лявон Тарасэвіч, яшчэ пакуль стаў прафесарам. Прыехаў ён і цяпер на ўрачыстасць з увагі на ўшанаванне маёй асобы. Праўда, паспеў на сам канец, бо ехаў ажно з Любліна, дзе афармляў нейкія свае мастацкія справы. Пасля афіцыйнай часткі мы даволі доўга пагутарылі. Задумоўваліся, чаму амаль палова лаўрэтаў якраз ад нашай меншасці. Ці таму, каб у такі спосаб паказаць шматкультурнае багацце рэгіёну, яко- га на штодзень ужо амаль не відаць? А яно ж надалей упісана ў стратэгію развіцця ваяводства перад усім як важны аргумент для атрымання еўрасаюзных грошай. З другога боку выглядае на тое, што ў ваяводстве ў галіне культуры ўжо няма за вельмі каго вылучаць. Уз- нагароды маршалка атрымоўваюць дырэктары музеяў ды іншых устаноў проста за сваю працу, без значных ► Юрка Хмялеўскі Галоўны рэдактарc Дзённік рэдактара Лічу, што такая ўзнагарода мне належыцца Фота Міры Лукшы
- 4. 4 I.2023 Czasopis n АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ заслуг і дасягненняў. Асабліва ў літаратуры няма ўжо другіх такіх выбітных постацей як Эдвард Рэдлінскі, Ян Леанчук ці Сакрат Яновіч, які, дарэчы, так і не стаў лаўрэатам гэтай узнагароды. Але тое, што цяпер амаль палова лаўрэатаў ад на- шай меншасці, мае яшчэ адно значэнне. Падчас вайны ў Украіне, у якой расійскага агрэсара адкрыта падтрым- лівае лукашэнкаўская Беларусь, такое рашэнне абазна- чае, што самаўрадавыя ўлады на Падляшшы за намі заступаюцца. Апошнім часам, праўда, не чуваць, каб хтосьці беларускую меншасць абсурдна ідэнтыфікаваў з суседняй дзяржавай, але свайго часу намёкі былі. Таму асабліва цяпер патрэбны нам такі сігнал маршалка, а не блытаніна, якая восенню з’явілася на білбордах у Беластоку. Нашыя здаровыя адносіны да краіны, у якой жывём, добра відаць хаця б у спорце. Вось у снежні падчас футбольнага чэмпіянату свету ў Катары як адзін былі заўзятарамі на раўні з палякамі зборнай Польшчы. Калі б выступала каманда Беларусі, нават як дэмакратычнай ужо дзяржавы, за ёю „балелі б” менш. 19 снежня 2022 г. Сёння даведаўся, што ў Слоніме арыштавалі нашага супрацоўніка Сяргея Чыгрына. На шчасце прысудзілі яго толькі на сем сутак зняволення. Відаць рэжым не меў падстаў для вышэйшага пакарання, як у выпадку нявыгадных уладзе шэрагу асоб, якіх саджае ў турму на некалькі, а то і больш за дзесяць гадоў. Калегі лічаць, што затрыманне Сяргея звязанае з яго ранейшай ак- тыўнасцю ў недзяржаўных медыях. Мне падаецца, што спецлужбы маглі ўзламацца ў яго электронную пошту і знайшлі там і свежую карэспандэнцыю з Радыё Рацыя, „Нівай” і таксама нашай рэдакцыяй. Нягледзячы на не- палітычны змест дасыланых ім матэрыялаў, палічылі іх „экстрэмісцкімі”. Гэта абсурд, пры тым балючы. Бо за кратамі апынуўся ніякі апазіцыйны актывіст, толькі таленавіты аўтар, шчыры беларус, вялікі патрыёт сваёй малой радзімы на Гарадзеншчыне. Сяргею 64 гады і ён яшчэ актыўны прафесійна. Да- гэтуль працаваў загадчыкам літаратурнай часткі Сло- німскага драматычнага тэатра. Ужо стала вядома, што кіраўніцтва прыняло рашэнне яго звольніць. Чакаюць яго фінансавыя праблемы. Невялікія ганарары з „Часопіса” мы пераводзім яму на рахунак у польскім банку. Нядаўна папярэдні яму зачынілі з-за санкцый. Праўда, удалося адчыніць новы ў іншым банку, але ўзяць грошы надалей складана, бо ўсё трэба рабіць у Польшчы. Або самому прыехаць, або даць некаму картачку ў банкамат, каб іх прывёз. Сяргей ад многіх гадоў дасылае ў „Часопіс” артыку- лы пра літаратуру, культурныя падзеі, размовы з пісь- меннікамі, нарысы пра лёсы людзей, што запісаліся ў беларускай гісторыі, прытым часта з новымі згадкамі. Асабліва каштоўнымі для нас ёсць тэмы звязаныя з Пад- ляшшам. Ён добра арыентуецца ў гэтым, накапіў шмат матэрыялаў і ўсё знаходзіць новыя. У 2009 г. выйшла яго кніжка „З Беластоцкай зямлі”, у якой змясціў згад- кі пра больш за пяцьдзесят асоб родам ад нас або неяк павязаных я Падляшшам, якія пакінулі след у беларус- кай гісторыі. Жылі яны недзе ў Польшчы, у эміграцыі, а шмат пераехала пасля вайны ў Беларусь. Неяк пяць гадоў таму запрапанаваў я Сяргею, каб тэмай рэпатры- яцыі заняўся шырэй, у тым ліку апісаў пасляваенныя лёсы звычайных сем’яў. Ён на гэта пагадзіўся і стаў да- сылаць такія артыкулы ў „Ніву” і „Часопіс”, а на канец напісаў кніжку. Шкада, што Беларускае гістарычнае та- варыства, якое хацела яе выдаць, пакуль не атрымала на гэта датацыі з міністэрства. Паколькі ў нашым штомесячніку пераважаюць тэксты пра мінулае, нядаўна папрасіў я Сяргея пісаць на акту- альныя тэмы, рабіць інтэрв’ю з людзмі. Адказаў мне, што цяпер у Беларусі ўсе баяцца такіх гутарак ці ка- ментароў, „ціха сядзяць і нікуды не лезуць”. Разумеючы сітуацыю я прапанаваў пісаць пад псеўданімам. У Радыё Рацыя ці на Белсаце гэта норма, там ніхто з беларускіх супрацоўнікаў пад сваім прозвішчам не выступае. Аказваецца, „неблаганадёжныя”, што з’ехалі за мяжу, і цяпер на ўліку рэжыму. Амонаўцы сочаць за імі на мяжы, калі прыязджаюць у Беларусь. Даведваюся вось, што сёння на пагранпераходзе ў Бераставіцы з аўтобу- са, які ехаў з Польшчы, знялі дзесяць чалавек. Пра гэта павядоміў праваабарончы цэнтр „Вясна”, пішучы, што „трэба быць наіўным разлічваючы на тое, што рэжым ужо забыўся, хто ўдзельнічаў у пратэстах у 2020 г.”. Сапраўды, лукашэнкаўскія службы надалей палююць на людзей з поглядамі нязгоднымі з палітыкай дыкта- тара. Дзеля гэтага дакладна правяраюць Інтэрнэт. Мой сябра з Гродна ад страху скасаваў нават свой акаўнт у Фейсбуку, дзе два і паўгода таму змяшчаў здымкі са жнівеньскіх пратэстаў. Калі ўрэшце гэты кашмар скончыцца? Юрка Хмялеўскі■ Наш супрацоўнік Сяргей Чыгрын Фота з Інтэрнэту ►
- 5. 5 I.2023 Czasopis n ЗАПІСЫ ЧАСУ (XII.2022) Наша хроніка На Падляшшы ■28 listopada radni sejmiku woje- wódzkiego podjęli decyzję, że 2023 r. będzie w województwie podla- skim Rokiem Kodeksu Supraskie- go, jednego z najstarszych i najcen- niejszych na świecie zabytków pi- śmiennictwa cyrylickiego oraz ję- zyka staro-cerkiewno-słowiańskie- go. Inicjatywa sejmiku jest odpo- wiedzią na wniosek prawosławne- go ordynariusza diecezji białostoc- ko-gdańskiej abp. Jakuba. W przy- szłym roku przypadają trzy ważne rocznice związane z tym jednym z najstarszych zabytków piśmiennic- twa słowiańskiego – 1000-lecie ist- nienia, 500-lecie przybycia do mo- nasteru supraskiego i 200-lecie od- nalezienia kodeksu w monastyrze przez Michała Bobrowskiego. ■28 listopada w Centrum Kultury Prawosławnej w ramach spotkań Wszechnicy Kultury Prawosław- nej odbyła się prelekcja prof. Elż- biety Jekatierinczuk-Rudczyk, któ- ra jest kierownikiem Katedry Eko- logii Wód, Wydziału Biologii Uni- wersytetu w Białymstoku. Rezulta- tem jej badań jest książka „Wody uznawane za święte na Nizinie Pół- nocnopodlaskiej w świetle analizy hydrologicznej”, w której liczne informacje pochodzą z badań wód, stanowiących miejsca kultu ludno- ści prawosławnej. ■Na początku grudnia Fundacja Tu- taka ogłosiła konkurs recytatorski białoruskiej poezji. Głównym wa- runkiem uczestnictwa jest recyta- cja wiersza lub fragmentu wier- sza trwająca nie dłużej niż 5 mi- nut. Utwór musi być przedstawio- ny w języku białoruskim. W pierw- szym etapie konkursu należy prze- słać film wraz z formularzem zgło- szeniowym do 31 stycznia 2023 r. na adres mailowy organizatora: konkurs@tutaka.org lub za pomo- cą serwisów takich jak WeTrans- fer, Dropbox czy Google Drive. Do 10 lutego jury konkursu wy- łonii uczestników, którzy wezmą udział w drugim etapie. Finał kon- kursu odbędzie się w Teatrze La- lek w Białymstoku 21 lutego 2023 r., czyli w dniu corocznych obcho- dów Dnia Języka Ojczystego, któ- ry został ustanowiony przez UNE- SCO w 1999 r. ■2 grudnia w Centrum Promocji Re- gionu „Czerlonka” w Hajnówce od- było się – w ramach nowego cyklu Wszechnica Puszczańska – spo- tkanie z Pauliną Siegień. Autorka książki „Miasto bajka. Wiele hi- storii Kaliningradu”, uhonorowa- nej Nagrodą Conrada, opowiada- ła na nim o polsko-rosyjskim po- graniczu, także w kontekście woj- ny w Ukrainie. ■3 grudnia otwarto w Białymstoku hub „Nowa Ziemia. Przestrzeń wol- nych Białorusinów”, przeznaczony dla białoruskiej diaspory. Powstał on z myślą imprezach twórczych i edu- kacyjnych, organizacji czasu wolne- godladzieciidorosłych.Symbolicz- na nazwa nowej placówki: „Nowa Ziemia” („Nowaja Ziamla”) nawią- zuje do tytułu poematu białoruskie- go wieszcza Jakuba Kołasa. ■10 grudnia w Galerii im. Sleńdziń- skich w Białymstoku grupa biało- stoczan oraz osoby, które przyje- chały do stolicy Podlasia z Ukra- iny i Białorusi czy Gruzji i Tadży- kistanu, rozmawiali o nowym ży- ciu migrantów w Polsce i ich sposo- bach na zwiększenie aktywności za- wodowej. 13 grudnia podobne spo- tkanie odbyło się też w białostockiej kawiarni Fama. Oba wydarzenia zo- stały zorganizowane przez Ośrodek Wspierania Organizacji Pozarzą- dowych, przy wsparciu Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci UNICEF. 26 лістапада ў зале гайнаўскага тэхнікума прайшоў першы фесты- валь гаворак Падляшша „Po swojemu”. У яго рамках адбыліся майстар- -класы, конкурс на лепшы SMS на гаворцы, а на завяршэнне выступілі „Жэмэрва” з Бельска і „Чарамшына” з Чаромхі. Ініцыятаркай і галоў- най арганізатаркай мерапрыемства была гайнавянка Ганна Нікіцюк (на здымку). Фота арганізатараў ►
- 6. 6 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ ■Prawosławny Ośrodek Miłosier- dzia ELEOS wspólnie z Prawo- sławną Diecezją Białostocko-Gdań- ską oraz Bractwem Młodzieży Pra- wosławnej w Polsce prowadził ak- cję świątecznej pomocy „ELEOS na Święta”. Przygotowano ponad 1300 paczek, które rozdane zosta- ną wśród najbardziej potrzebują- cych mieszkańców województwa podlaskiego. Przedsięwzięcie jest finansowane między innymi ze środków Województwa Podlaskie- go, które jest partnerem strategicz- nym projektu. 22 снежня ў Цэнтры праваслаўнай культуры ў Бела- стоку прайшла перадкалядная сустрэча прымеркава- ная да творчасці вядомага паэта Віктара Шведа, які памёр 22 кастрычніка 2020 г. Вечарына была зладжана па ініцыятыве ўладыкі Якава. Падрыхтавала яе жонка паэта Валянціна Швед пры фінансавай падтрымцы Маршалкоўскай управы. Сустрэчу вялі дзяўчынкі з Пачатковай шклы н-р 4 у Беластоку, якія дэкламавалі таксама вершы Вікта- ра Шведа. Сышлося шмат народу. Дарафей Фіёнік з Музея Малой айчыны ў Студзіводах расказаў як ка- лісь рыхтавалі і праводзілі каляду на Бельшчыне і ў родным старонні Віктара Шведа на Гайнаўшчыне. З сямейным гуртом з калектыву „Жэмэрва” выступіў таксама з кароткім канцэртам калядак. Жонка паэта з дапамогай сваіх сяброў падрыхтавала традыцыйнае каляднае застолле. Падчас вечарыны прагучалі калядкі на словы Віктара Шведа – аўтарскія і папулярныя ў нас у яго перакладзе са славянскай, рускай і ўкраін- скай моваў. Між іншым былі гэта творы, запісаныя на пачатку дзевяностых гадоў гуртом „Анонім”. Падчас вечарыны можна было іх пачуць у выкананні дзетак з беларускага прадшколля ў Беластоку, дуэту Ала Ка- менская і Анна Бабік, Янкі Хохі з дачкою Монікай і Мартай Драль. Фота Юркі Хмялеўскага Вечарына з калядкамі Віктара Шведа Дарафей Фіёнік з сябрамі Марта Драль і Янка Хоха Дзеткі з Самаўрадавага прадшколля н-р 14 у Беластоку ►
- 7. 7 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ ► ■12 grudnia w Narwi otwarto trzy nowe hale produkcyjne firmy Pro- nar. Znajdzie w nich pracę co naj- mniej kilkaset osób. Pronar, które- go prezesem jest Sergiusz Marty- niuk, ma swoją główną siedzibę w Narwi, posiada jednak zakłady pro- dukcyjne także w innych miejsco- wościach Podlasia. Jego sieć dealer- ska obejmuje wszystkie kraje Unii Europejskiej, Skandynawię i Rosję. Swoje produkty eksportuje do po- nad 80 krajów, m.in. na kontynent afrykański, do obuAmeryk czy No- wej Zelandii. ■14 grudnia w białostockich Spodkach marszałek wojewódz- twa podlaskiego Artur Kosicki wręczył swoje doroczne nagrody za osiągnięcia w dziedzinie twór- czości artystycznej, upowszechnia- nia i ochrony kultury. Trafiły one do dziewięciu podmiotów – twór- ców indywidualnych, zespołów ludowych i fundacji. Wśród na- grodzonych znaleźli się m.in. Je- rzy Chmielewski, redaktor naczel- ny „Czasopisu”, a także znany gra- fik, rysownik i malarz Władysław Pietruk, który od lat przenosi pod- laskie zabytki i przyrodę na papier. Podczas uroczystej gali nagrodzo- nym wręczono statuetki i dyplomy, każdy z nich otrzymał również po 10 tys. złotych. Czyt. str.4 ■21-22 grudnia w miejskich bibliote- kachwBielskuPodlaskimiHajnów- ce odbyły się spotkania autorskie z Uładzimiram Arłowem pt. „Jak na- radżajucca knihi”. Przebywający na emigracjibiałoruskipisarzprzekazał też do zbiorów bibliotecznych swoje książki, wydane przez fundację Ka- munikat.org. Takie spotkania odbę- dą się także w styczniu w Białymsto- ku w klubie Beer&history i Książni- cy Podlaskiej. ■Burmistrz Michałowa Marek Nazar- ko został nominowany do Nagrody im. Pawła Adamowicza. Jak czyta- my w opisie nagrody, jest ona „hoł- demiuznaniemdlaludziodważnych i sprawiedliwych w przeciwdziała- niu nietolerancji, radykalizacji, mo- wie nienawiści, terrorowi i ksenofo- bii”. Po raz pierwszy Nagrodę im. Pawła Adamowicza – zamordowa- nego w 2019 r. prezydenta Gdańska – wręczono w 2021 r. Ustanowili ją przedstawiciele miast i regionów zrzeszonych w Międzynarodowej Sieci Miast Schronienia (ICORN), władze Gdańska i Europejski Komi- tet Regionów. Marka Nazarkę zgło- siły do wyróżnienia władze Krako- wa, Gdańska i Wrocławia. ■Kilkadziesiąt osób dziennie – to bi- lans nielegalnych przekroczeń pol- sko-białoruskiej granicy ostatnie- go miesiąca. Ta tendencja utrzymu- je się co najmniej od września-paź- dziernika 2022 r. – miesięcznie od dwóch do dwóch i pół tysiąca mi- grantów z krajów Azji i Afryki z pomocą białoruskich służb forsuje graniczną barierę. 21 grudnia bia- łoruska straż graniczna przekazała informację o odkryciu zwłok męż- czyzny, obywatela Syrii, przy gra- nicy w miejscu, gdzie znajduje się bramka dla zwierząt, zamontowana w granicznym ogrodzeniu na tere- nie nadzorowanym przez placów- kę Straży Granicznej w Szudziało- wie. Białorusini obwinili Polaków za śmierć migranta w rezultacie tzw. pushbacku, zaś polskie służby uważają, że jest ona wynikiem pro- wokacji przygotowanej po białoru- skiej stronie. Skłóceni Tatarzy Od wielu już lat środowisko polskich Tatarów pogrążone jest w konflik- cie. To niewielka społeczność, liczy niecałe pięć tysięcy osób, mieszkających głównie na Podlasiu. Jest jednak mocno poróżniona jeśli chodzi o interpreto- wanie swojej tożsamości. Linia sporu przebiega między kultywowaną przez nich kulturą i wyznawaną religią muzułmańską. Chodzi także o pieczę spra- wowaną nad meczetami w Kruszynianach i Bohonikach. Wokół tych zabyt- kowych świątyń skupione jest życie nie tylko religijne, ale i kulturalne lokal- nej społeczności tatarskiej. Mieszkający w Białymstoku mufti Tomasz Miśkiewicz, który nauki religij- ne odbył w krajach muzułmańskich, dąży do reprezentowania całej społecz- ności tatarskiej w Polsce. Nie chce temu się podporządkować przede wszyst- kim muzułmańska gmina wyznaniowa w Kruszynianach. Jej przewodniczący Bronisław Talkowski uważa, że mufti buduje swoją pozycję na bazie muzuł- manów przybyłych w ostatnich latach do Polski. Nie uznając jego zwierzch- nictwa twierdzi, że „pan Miśkiewicz dzisiaj ma gminę kaukaską, turecką i jeszcze jakieś, a tatarskie porozwiązywał”. We wrześniu do kancelarii premiera wpłynął wniosek o rozpoczęcie prac nad nowelizacją uchwalonej w 2004 r. ustawy o stosunku Państwa do Muzuł- mańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Złożył go jako przewodniczący mufti Tomasz Miśkiewicz. Osobny projekt przesłała grupa środowisk tatarskich, domagając się swego udziału w opracowaniu nowych zapisów ustawy. Przede wszystkim regulaminu wewnętrznego związku wy- znaniowego, który porządkowałby kompetencje gmin, najwyższego kolegium oraz zakres spraw, prowadzonych przez muftiego i jego obowiązki. Sprawą tą między innymi zajmowała się sejmowa komisja do spraw mniej- szości na początku listopada. Bronisław Talkowski, zabierając głos, mówił o groźbie utraty tatarskiej toż- samości swej społeczności. – Niedługo nie będziemy istnieć, a mamy takie pomniki historii, i to polskiej historii – powiedział. – Pomóżcie tak zapisać tę ustawę, żeby nie rządził nami jeden człowiek. W dyskusji posłowie podkreślali, że problemem jest rozłam w skonfliktowa- nym środowisku, który może być rozwiązany tylko wewnątrz wspólnoty.
- 8. 8 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ У Польшчы ■29 listopada w Warszawie w siedzi- bie Caritas Polska zainaugurowano doroczną akcję Wigilijnego Dzieła Pomocy Dzieciom. Od 2000 r. ma ona charakter ekumeniczny, orga- nizowana przez Caritas, Diako- nię Kościoła Ewangelicko-Augs- burskiego oraz Prawosławny Me- tropolitalny Ośrodek Miłosierdzia ELEOS. Dochody ze sprzedaży wi- gilijnych świec przeznaczone zosta- ną na pomoc potrzebującym dzie- ciom w kraju i za granicą. ■W dniach 1-2 grudnia odbył się w Łodzi szczyt OBWE, na którym Białoruś reprezentował Andrej Dapkiunas, stały delegat Mińska przy tej instytucji. Przedstawiciele Rosji nie zostali zaproszeni przez organizatorów spotkania, czyli Pol- skę. Białoruska delegacja jako je- dyna nie potępiła agresji Rosji na Ukrainę, a Dapkiunas w tym kon- tekście skrytykował Zachód za… agresywną postawę. ■8 grudnia jedną z nagród prezyden- ta Olsztyna w dziedzinie kultury odebrała współpracująca z „Cza- sopisem” Tamara Bołdak-Janow- ska. Pisarkę wyróżniono za „wy- jątkowy tomik poetycki „Szczę- ście”, który potwierdza wysoki po- ziom artystyczny autorki w słowie poetyckim i ekspresji ilustracyjnej”. Winszujem! ■8 grudnia w Pałacu Prezydenckim w Warszawie odbyło się spotka- nie prezydenta Andrzeja Dudy ze Swiatłaną Cichanouską oraz przed- stawicielami społeczności białoru- skiej. – Chcemy mieć granicę z wol- ną, suwerenną, niepodległą Biało- rusią, której społeczeństwo, bratni naród, decyduje sam o sobie – pod- kreślił prezydent w swym przemó- wieniu. ■9 grudnia na Uniwersytecie War- szawskim odbyła się uroczystość wręczenia Nagrody Literackiej im. Jerzego Giedroycia. Jej laureatem został mieszkający w Pradze biało- ruski historyk i dziennikarz Siarhiej Abłamiejka, autor książki „Niezna- ny Mińsk”, pierwszego naukowego opracowania, omawiającego znisz- czenia Starego Miasta w Mińsku. Nagroda Literacka im. Jerzego Gie- droycia, ustanowiona w 2011 r., jest najbardziej prestiżowym wyróżnie- niem przyznawanym za książkę prozatorską opublikowaną w języ- ku białoruskim. ■10 grudnia w Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku wręczono Medale Wdzięczności. Honorowa- ne nimi są osoby, które „w duchu ideałów Solidarności stają w obro- nie uniwersalnych praw człowieka, angażują się na rzecz promocji idei solidarności jako podstawy europej- skiego porządku, działają na rzecz porozumienia między narodami, a ład społeczny i moralny budują na dialogu”. W tym roku wyróżnienia otrzymali Andrej Chadanowicz – białoruski poeta, tłumacz i literatu- roznawca, zaangażowany w obronę praw człowieka i walkę o niepod- ległość Białorusi, Borys Łewyćkyj (pośmiertnie) – ukraiński publicy- sta i aktywista polityczny, Bohdan Osadczuk (pośmiertnie) – ukraiń- ski dziennikarz, publicysta, histo- ryk, Martin Pollack – austriacki pi- sarz, dziennikarz, tłumacz i pro- motor literatury polskiej oraz Jo- sef Zissels – ukraiński fizyk, dysy- dent, działacz na rzecz praw czło- wieka, lider społeczności żydow- skiej w Ukrainie. ■13 grudnia podczas posiedzenia sej- mowej komisji mniejszości narodo- wych i etnicznych przedstawiciele Głównego Urzędu Statystyczne- go zaprezentowali częściowe wy- niki ostatniego spisu ludności, je- śli chodzi o strukturę narodowo-et- niczną Polski. Podane dane nie za- wierały jednak szczegółowych in- formacji, gdyż brakuje ich od po- nad 10 proc. spisanych. Ze wstęp- nych podsumowań wynika, że w Polsce dominuje ludność o „jed- norodnej polskiej tożsamości”. To ponad 33 mln osób (prawie 87 proc. ogółu ludności). Niespełna 2,2 proc. mieszkańców zadeklaro- wało zarówno polską, jak i niepo- lską tożsamość narodowo-etnicz- ną, a wyłącznie niepolską – oko- ło 1 proc. Jeśli chodzi o język w kontaktach domowych, 86 proc. objętych spisem zadeklarowało, że posługuje się polskim jako je- dynym. Językiem innym niż pol- ski w kontaktach domowych posłu- guje się około 4 proc. Pełne dane dotyczące struktury narodowo-et- nicznej mają pojawić się w kwiet- niu 2023 r. ■14 grudnia w Centrum Solidarno- ści Białoruskiej w Warszawie odby- ła się konferencja „Problemy i roz- wiązania dla białoruskiego bizne- su w Polsce”, zorganizowana przez Прэзідэнт Ольштына Пётр Гжымовіч уручае Тамары Болдак-Яноўскай уз- нагароду ў галіне культуры ►
- 9. 9 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ Podstawą działalności naszych organizacji, podobnie jak większości stowarzyszeń i fundacji innych mniejszo- ści, są dotacje Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ad- ministracji. Z tych środków finansowane jest wydawa- nie prasy i publikacji książkowych, audycji radiowych w stacjach niepublicznych, projekty internetowe, festi- wale, koncerty, festyny, przeglądy i konkursy literackie, piosenkarskie, funkcjonowanie amatorskich zespołów ar- tystycznych. 13 grudnia sekretarz stanu Błażej Poboży, odpowiedzial- ny w resorcie za sprawy mniejszości narodowych, podjął decyzję w sprawie podziału dotacji na 2023 r. Łączna pula środków na ten cel wynosi 19 242 000 zł, czyli tyle, ile w minionym roku. Uprawnione podmioty złożyły 624 wnio- ski na łączną kwotę 31 mln zł, z czego blisko osiemdzie- siąt, na prawie 4 mln zł, organizacje białoruskie. Wnio- skodawcy musieli zatem skorygować kosztorysy zadań, a niektóre z nich zostały odrzucone. Na początku listopada informacja o planowanym po- dziale dotacji była jednym z punktów posiedzenia sej- mowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Obecny na nim przedstawiciel MSWiAtłumaczył, że łącz- na pula środków pozostała na tym samym poziomie, po- nieważ w ubiegłym roku podniesiono ją o blisko 2 mln zł, nastąpił wzrost o około 11,5 proc. Reprezentujący mniejszość niemiecką poseł Ryszard Galla (niezrzeszony) zauważył, że wtedy nie było takiej drożyzny jak teraz. Zapowiedział interwencję na forum komisji finansów. Poseł Eugeniusz Czykwin (Koalicja Obywatelska) stwierdził, że pozostawienie puli środków na dotych- czasowym poziomie spowoduje ograniczenie działalno- ści organizacji. – Jest to kwota wyjątkowo skromna – po- wiedział. – Organizacje, jeśli zatrudniają w jakiejś czę- ści pracowników, płacą honoraria, to wynagrodzenie jest przeważnie na poziomie płacy minimalnej, a ta przecież wzrośnie – zauważył Czykwin. Obecny na posiedzeniu komisji przedstawiciel mniej- szości słowackiej podał przykład z własnego podwórka, alarmując że jego stowarzyszeniu dwa miesiące przed koń- cem roku skończyły się już środki na ogrzewanie i media. – Jeśli opał zdrożał dwu- czy trzykrotnie, to kwota dota- cji na ogrzewanie świetlic nie może zostać na dotychcza- sowym poziomie – przekonywał. Puli dotacji na 2023 r. jednak już nie zwiększono. Ich podziału dokonano wyjątkowo tym razem bez wyraże- nia opinii przez Komisję Wspólną Rządu i Mniejszości Narodowych ze względu na zawieszenie wiosną udzia- łu w jej pracach przedstawicieli strony mniejszościo- wej. Ostatecznie pod koniec listopada zdecydowali oni o zakończeniu takiego stanu, „mając na uwadze dobro mniejszości i potrzebę artykułowania na forum komisji swego stanowiska”. Mimo że roczna pula środków pozostała na tym samym poziomie, w głównym grudniowym rozdaniu kwotę nie- znacznie zwiększono. Dotacje zostały podwyższone prze- ważnie symbolicznie o 2-5 proc. W przypadku Czasopi- su to tylko 1,7 proc., co nie pozwoli zrekompensować wzrostu kosztów samej usługi poligraficznej, nie mówiąc o pozostałych wydatkach. To spowodowało, że musieli- śmy podnieść cenę sprzedaży naszego miesięcznika, któ- ra od lat pozostawała na niezmienionym poziomie. Ale i tak bez cięć budżetu zamknąć się nie da. Inne nasze organizacje też będą miały takie problemy. Chociaż są wyjątki. Czykwin, który na posiedzeniu ko- misji utyskiwał na skromne finansowanie z budżetu pań- stwa przedsięwzięć mniejszości, osobiście w tym roku może mieć powody do zadowolenia. Dotacja na wydawa- nie mniejszościowego dodatku w jego „Przeglądzie Pra- wosławnym” – będąca podstawą utrzymania miesięczni- ka – wzrosła o 15 proc., z 40 do 60 tys. zł. Dotychczas formalnie było to zadanie na rzecz mniejszości białoru- skiej, choć z tych środków wydawane są też kolumny w języku ukraińskim i rosyjskim. Dlatego zmieniono kate- gorię na promocję „zamieszkujących w Polsce mniejszo- ści narodowych i etnicznych”. Lista dotowanych ze środków MSWiA przedsięwzięć w większości jest ta sama od lat (imprezy cykliczne oraz wydawanie periodyków). W naszym środowisku pojawiło się jednak kilka nowych inicjatyw, którym przyznano do- finansowanie. Np. Fundacja Tutaka uzyskała dotację na działalność powstałego przy niej męskiego chóru „Zhra- ja”. Dzięki ministerialnym środkom ukaże się też jak zwy- kle kilka nowych publikacji książkowych. Gminny Ośro- dek Kultury w Michałowie, któremu o 10 tys. zł zwięk- szono dotację na „Prymacką Biasiedę”, otrzyma również 20 tys. zł na cykl audycji radiowych w Internecie „Sion- nia u nas” i tyle samo na wydanie tomiku wierszy piszą- cych po białorusku miejscowych poetów. Generalnie przyznane w grudniu dotacje wobec ga- lopującej inflacji realnie będą niższe. Argument, że „w ubiegłym roku miało miejsce najwyższe od kilkunastu lat zwiększenie środków budżetowych dla mniejszości” wy- daje się być nietrafiony. Dotacje dla mniejszości nigdy bo- wiem nie nadążały za wskaźnikami makroekonomicznymi w kraju. Zwiększenie rok temu puli o 11,5 proc. tę tenden- cję wprawdzie zahamowało, ale jej nie odwróciło. Jerzy Chmielewski Wsparcie dla mniejszości ze wzrostem poniżej inflacji
- 10. 10 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ Białoruskie Stowarzyszenie Bizne- su i Centrum Białoruskiej Solidar- ności. Konferencja była skierowa- na do tych białoruskich biznesme- nów, którzy musieli opuścić swój kraj. W konferencji wzięła udział przedstawicielka Europejskie- go Banku Odbudowy i Rozwoju, która mówiła o dostosowaniu pro- gramów wsparcia dla białoruskich przedsiębiorstw, które przeniosły się do Polski i UE. ■17 grudnia w Białoruskim Młodzie- żowym Hubie w Warszawie odby- ła się premiera strony internetowej godzinastadnawschod.pl, platformy za pomocą której szkoły, klasy, po- jedynczy uczniowie, ale także do- rośli mogą wejść w rolę pary mło- dych mieszkańców Mińska w prze- łomowym dla ich narodu momen- cie. Lekcja, gra i dyskusja o wyda- rzeniach 2020 r. w Białorusi jest te- raz dostępna dla wszystkich za dar- mo w Internecie. Projekt „Godzina stąd na Wschód” jest finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Nor- wegię z Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny i zrealizowa- ny przez Fundację Sustainable Stra- tegies Network. Partnerami akcji są FundacjaTutaka oraz Centrum Roz- woju i Środowiska (SUM) na Uni- wersytecie w Oslo. ■Telewizja Biełsat ma 15 lat. 10 grud- nia 2007 r., w Dniu Praw Człowie- ka, wyemitowano pierwszy serwis informacyjny Biełsatu. Kanał jest częścią Telewizji Polskiej i od po- czątku współfinansuje go polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych przy wsparciu międzynarodowych donatorów. Stacją kieruje Agniesz- ka Romaszewska-Guzy. Z okazji ju- bileuszu 9 grudnia w Stałym Przed- stawicielstwie RPw Brukseli odby- ło się specjalne seminarium poświę- cone Biełsatowi. ■Jak poinformował serwis catho- lic.by w Polsce obserwuje się roz- wój duszpasterstwa wśród katoli- ków pochodzenia białoruskiego. To głównie osoby przybyłe zza wschodniej granicy. Organizowa- ne dla nich są spotkania religij- ne i nabożeństwa w języku biało- ruskim. 24-25 grudnia pasterki na Boże Narodzenie odbyły się w ko- ściołach wielu miast w Polsce, m.in. w Warszawie, Białymstoku, Krako- wie, Gdańsku i we Wrocławiu. ■300 tys. zł w ciągu pięciu dni uda- ło się zebrać na popularnym por- talu crowdfundingowym Marcino- wi Strzyżewskiemu na zakup wy- posażenia dla białoruskiego pułku im. K. Kalinowskiego, walczącego przeciw Rosji w Ukrainie. Pomy- słodawca zbiórki od lat interesuje się sprawami dotyczącymi państw dawnego ZSRR, które komentuje na YouTube. ■Według raportu Głównego Urzędu Statystycznego „Wyznania religij- ne w Polsce w latach 2019-2021” Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny liczy 503 996 osób wiernych, a prawosławni są drugą co do wielkości grupą wyznaniową w naszym kraju po rzymskich ka- tolikach. Według danych z Narodo- wego Spisu Powszechnego Ludno- ści i Mieszkań z 2011 r. przynależ- ność do PAKP miało zadeklaro- wać zaledwie 156,3 tys. osób (wy- niki te jako niewiarygodne zostały wówczas skrytykowane przez licz- ne środowiska, w tym samą Cer- kiew). Obecne dane zdają się po- twierdzać rzeczywistą, a nie sza- cunkową dotychczas, liczbę wy- znawców prawosławia w Polsce. Najwięcej wiernych jest w die- cezji białostocko-gdańskiej (220 tys.). Diecezja warszawsko-biel- ska liczy 180 tys. wiernych, die- cezja wrocławsko-szczecińska 42 496, łódzko-poznańska 28 tys., przemysko-gorlicka – 20 500, a lu- belsko-chełmska – 13 tys. W pol- skiej Cerkwi posługę prowadzi 498 duchownych. У Беларусі ■26 listopada w wieku 64 lat zmarł nagle białoruski minister spraw zagranicznych Uładzimir Makiej. 29 listopada odbyła się uroczy- stość pogrzebowa o charakterze państwowym. Zmarły został po- chowany na Cmentarzu Wschod- nim w Mińsku. W pogrzebie szefa MSZ Białorusi wziął udział Alek- sander Łukaszenko, który jednak nie wygłosił żadnej mowy. Bia- łoruskie władze wciąż nie podały oficjalnej przyczyny śmierci Ma- kieja. Nie wiadomo również, czy cierpiał on na jakąkolwiek choro- bę. Uładzimir Makiej urodził się w 1958 r. w obwodzie grodzieńskim. МЕРКАВАННІ, OPINIE ...На Падляшшы беларусы жылі спакон вякоў. Свядомасць гэтага на Беларусі была і застаецца амаль нулявая. Гэта не памяняецца нават, калі чалавек будзе жыць у Беластоку дзесяць гадоў, ён і так будзе ставіцца да нас тутэйшых беларусаў, як да палякаў. Ты можаш станавіцца на галаву, хадзіць на руках па вуліцы з надпісам „Я беларус”, але ён і так не паверыць, што жывучы ў Польшчы з продкамі беларусамі лічыш сябе беларусам. Для людзей з Гародні ці Менску мы палякі. Дарафей Фіёнік, Радыё Рацыя, 2 снежня 2022 г. „Ад імя Алеся Бяляцкага, беларускіх праваабаронцаў, беларускага народу выказваю ўдзячнасць за прэмію салідарнасці. Беларусь будзе вольнай, дэмакратычнай і незалежнай, калі запануюць праўда і правы чалавека, а таксама пераможа Україна! Жыве Беларусь!” Запіс, які 9 снежня Наталля Пінчук пакінула ў гасцевой кнізе лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі ў Нарвежскім нобелеўскім інстытуце ў Осла ►
- 11. 11 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ ► W latach 1996–1999 był przedsta- wicielem Białorusi przy Radzie Eu- ropy i jednocześnie radcą ambasa- dy w Paryżu. Od 2000 do 2008 r. był asystentem prezydenta Biało- rusi. Urząd ministra spraw zagra- nicznych sprawował bez przerwy od sierpnia 2012 r. Czyt. str. 11 ■Siarhiej Alejnik zastąpił zmarłego Uładzimira Makieja na stanowi- sku ministra spraw zagranicznych. Nowy szef MSZ jest doświadczo- nym dyplomatą, dotychczas był wiceministrem spraw zagranicz- nych, wcześniej pracował w Ha- dze jako konsul, był też przedsta- wicielem Białorusi w ONZ, amba- sadorem w Watykanie, a potem w Wielkiej Brytanii. Siarhiej Alejnik ma 57 lat.3 grudnia Siergiej Szoj- gu złożył niezapowiedzianą wizy- tę w Mińsku. Minister obrony Ro- sji rozmawiał ze swoim białoru- skim odpowiednikiem Wiktarem Chreninem, a także z samym Alek- sandrem Łukaszenką. Zdaniem nie- zależnych analityków Szojgu praw- dopodobnie próbował wywrzeć pre- sję na Białoruś, aby lepiej wspierała kampanię Rosji w Ukrainie. ■7 grudnia z Cmentarza Garnizono- wego w Grodnie zniknęły pamiąt- kowe tablice, umieszczone na pły- cie przy Krzyżu Katyńskim. Wan- dale wyrwali trzy tablice w języ- kach polskim i białoruskim. Zda- niem niezależnych dziennikarzy za tymi aktami wrogości wobec waż- nych dla Polaków miejsc pamięci w Białorusi stoją władze i jest to ko- lejny przykład ich barbarzyńskiego zachowania. ■Jak poinformowały wojskowe źró- dła ukraińskie, Rosja gromadzi znaczne siły wojskowe na tery- torium Białorusi, które mogą po- służyć w przyszłości do ponow- nego ataku na Kijów. Ponadto Ro- sja przekazała Białorusi samolo- ty MiG-31K, które są nośnikami hipersonicznych pocisków rakie- towych Kindżał, a także samolot rozpoznania radarowego dalekie- go zasięgu A-50U. Zdaniem za- chodnich źródeł wywiadowczych, rosyjskie i białoruskie siły są na ra- zie daleko niewystarczające do pod- jęcia aktywnych działań ofensyw- nych z terenu Białorusi. ■13 grudnia Alaksander Łukaszen- ka wydał rozkaz przeprowadzenia kontroli gotowości bojowej w Bia- łorusi, w tym jednostek rozmiesz- czonych przy granicach Litwą i Pol- ską. W ramach ćwiczeń białoruscy żołnierze budowali przeprawy mo- stowe przez rzeki Niemen i Bere- zyna. Ukraińskie dowództwo po- informowało, iż mimo tych kro- ków, sytuacja na białorusko-ukra- ińskiej granicy jest stabilna i nie uległa zmianie. ■14 grudnia Izba Reprezentantów Zgromadzenia Narodowego Bia- łorusi uchwaliła nowelizację usta- wy o obywatelstwie, która umoż- liwia pozbawianie obywatelstwa osób, skazanych za udział w or- ganizacji ekstremistycznej lub za wyrządzenie ciężkiej szkody inte- resom państwa, a przebywających za granicą. Nowe prawo ma ude- rzyć w tych obywateli Białorusi, którzy obawiając się prześladowań za udział w protestach zdecydowa- li się na emigrację. Ustawa wpro- wadza także wymóg pisemnego lub elektronicznego powiadomie- nia władz o posiadaniu obywatel- stwa innego państwa, a także pra- wa pobytu lub innego dokumentu, który uprawnia do ulg i przywi- Раптоўная смерць міністра 26 лістапада ў чыноўніцкім пасёлку Дразды пад Мінскам нечакна па- мёр міністр замежных спраў Беларусі Уладзімір Макей. Яму было 64 гады. Адразу з’явіліся здагадкі, што смерць самага блізкага супрацоўніка Аляксандра Лукашэнкі магла быць невыпадковай. Макей на міжнароднай арэне неафіцыйна рабіў захады, каб аслабіць залежнасць Беларусі ад Расіі. У канцы верасня паінфармаваў ён пра свае сустрэчы з прадстаўнікамі заходніх дзяржаваў падчас Асамблеі ААН у Нью-Ёрку. Франак Вячорка як супрацоўнік Святланы Ціханоўскай, якая таксама там прысутнічала, у Фейсбуку гэта пацвердзіў. Удакладніў, што „суразмоўцы адмовіліся ад публічнасці сустрэч, бо для іх гэта пытанне рэпутацыі, але паслухаць Макея пагадзіліся”. Меў ён іх пераконваць, каб „ратаваць Лукашэнку ад Расіі”, інакш адбудзецца такі ж рэферэндум як ва Украіне. Таксама прасіў зняць санкцыі, праз якія церпяць людзі. Аб- яцаў за гэта павольнае вызваленне палітвязняў. Прапанаваў таксама, што Беларусь можа стаць медыятарам паміж Украінай і Расіяй. Былы дыпламат, а цяпер апанент рэжыму, Павел Латушка добра ве- даў Макея. Пасля яго смерці сказаў, што ён быў адным з нямногіх, хто не знаходзіўся пад расійскім уплывам і мог стаць патэнцыйным пера- емнікам Лукашэнкі. Макей памёр у вельмі напружаны для яго час. 27-28 лістапада ў Мінску планаваўся візіт міністра замежных спраў Расіі Сяргея Лаўрова. Неўзаба- ве, на пачатку снежня, Макей меў быць на нарадзе АБСЭ ў Лодзі. Яго за- прасілі, а Лаўрова – не. Гэта выклікала нервовую рэакцыю на Крамлі. Чуткі, што Макея маглі атруціць, бо не быў выгадны Пуціну, Латушка дэментаваў. Паводле яго нервовай, напружанай і надта стрэсуючай пра- цы не вытрымала здароўе міністра. Цырымонія развітання з міністрам замежных спраў Беларусі адбы- лася 29 лістапада ў Доме афіцэраў у Мінску. Пахавалі яго на сталічных Усходніх могілках. Новым кіраўніком МЗС Беларусі стаў намеснік Макея Сяргей Алей- нік.
- 12. 12 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ lejów w innych państwach (m.in. Karty Polaka). ■Białoruski dyktator jest zwolenni- kiem nacjonalizacji majątków firm zachodnich, które postanowiły wy- cofać się z Białorusi. Zapowiedział m.in. przejęcie McDonald’sa i sieci IKEA. Swoją decyzję uzasadnił do- sadnie, jak na „pierwszego kołchoź- nika” przystało: – Nasi ludzie są na tyle mądrzy, że potrafią przekroić bułkę na pół i włożyć do niej liście sałaty lub kawałek kiełbasy. ■19 grudnia prezydent Rosji Władi- mir Putin przybył do Mińska z ofi- cjalną wizytą (po ponad trzyletniej przerwie). Towarzyszyli mu mini- ster spraw zagranicznych Siergiej Ławrow oraz minister obrony naro- dowej Siergiej Szojgu. Rosyjskich przywódców przyjął Aleksander Łukaszenka.Woficjalnym komuni- kacie po spotkaniu podano, iż rosyj- sko-białoruskie rozmowy dotyczy- ły kwestii gospodarczych, a także współpracy wojskowej. Nie wspo- minano w ogóle o Ukrainie. Biało- ruś nieustannie wspiera Rosję w jej agresji, lecz unika bezpośredniego zaangażowania w konflikt, choć z jej terytorium starują rosyjskie sa- moloty i rakiety atakujące cele po- łudniowego sąsiada. ■Białoruś atakuje Polskę hałasem. Na granicy w kilku punktach ustawiono sprzęt nagłaśniający, z którego wy- dobywają się dźwięki naśladujące wibracje, krzyki, szczekanie psów i policyjne syreny. Na ich uciążli- wość szczególnie nocą narzekają mieszkańcy jednej z miejscowo- ści w gminie Lipsk. Polska Straż Graniczna nie odniosła się jak do- tychczas do tych skarg, tłumacząc jedynie, że są to prowokacje słu- żące odwróceniu uwagi służb od rzeczywistych prób nielegalne- go przekraczania polsko-białoru- skiej granicy. ■O 53 proc. więcej niż obecnie pla- nuje przeznaczyć w przyszłym roku na wydatki wojskowe Białoruś. In- formacje te podał kanał Białoruski Hajun, powołując się na projekt bu- dżetu na 2023 r. Na obronę Mińsk wyda 1,14 miliarda dolarów, czy- li 2,77 miliarda rubli białoruskich. Rok wcześniej była to równowar- tość 774 milionów dolarów. У свеце ■10 grudnia w Oslo odbyła się uro- czystość wręczenia tegorocznej Po- kojowej Nagrody Nobla. Otrzyma- li ją Aleś Bialacki, twórca najwięk- szej białoruskiej organizacji obro- ny praw człowieka „Wiasna”, ro- syjski Memoriał i ukraińskie Cen- trum Wolności Obywatelskich. W imieniu siedzącego w białoruskim więzieniu Bialackiego wyróżnie- nie odebrała żona Natalia Pinczuk. W swoim wystąpieniu powiedzia- ła, że dedykuje on nagrodę „milio- nom białoruskich obywateli, który powstali i podjęli działania na uli- cach i w sieci, by bronić swoich praw obywatelskich”. Аляксандр Лукашэнка сустрэў у Мінску Уладзіміра Пуціна хлебам і сол- лю 10 снежня ў Осла Наталля Пінчук атрымала Нобелеўскую прэмію міру, прыcвоенуюяемужуАлесюБяляцкаму,якізасваюправаабарончуюдзей- насць з 14 ліпеня 2021 г. знаходзіцца за кратамі ►
- 13. 13 I.2023 Czasopis n ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ ■Amerykański Komitet Olimpijski i Paraolimpijski (USOPC) opowie- dział się za przywróceniem Rosjan i Białorusinów do olimpijskiej ry- walizacji, by mogli wystąpić na igrzyskach w 2024 r. Jak powie- działa przewodnicząca USOPC Su- sanne Lyons, „zwrot jest koniecz- ny, by zachować olimpijskie ide- ały włączenia sportowców, pomi- mo czasami budzących sprzeciw, a nawet brutalnych działań ich rzą- dów”. MKOl nie podjął na razie ofi- cjalnej decyzji w tej sprawie, jednak prowadzi konsultacje z krajowymi komitetami. ■17 grudnia w wieku 55 lat zmarł na- gle przewodniczący Białoruskiego Komitetu HelsińskiegoAleh Hulak. Działał on w Komitecie od 1996 r., a od 2008 r. był jego przewodniczą- cym. Komitet został zlikwidowany przez białoruskie władze w 2021 r. na fali represji po uznanych za sfał- szowane wyborach prezydenckich. W związku z sytuacją polityczną w kraju Hułak przebywał na emigra- cji. Nie jest znana przyczyna jego śmierci. ■21 grudnia w Wilnie odsłonięto mu- ral przedstawiający laureata ubie- głorocznej Pokojowej Nagrody Nobla Alesia Bialackiego, uwię- zionego białoruskiego obrońcy praw człowieka. Wizerunek Bia- lackiego namalowano na ścianie szkoły, która znajduje się naprze- ciwko ambasady Białorusi. Po- wstanie muralu było inicjatywą li- tewskiego MSZ. Projekt wsparło Centrum Obrony Praw Człowieka Wiasna, którego założycielem jest Bialacki i które w związku z prze- śladowaniami w Białorusi zmuszo- ne zostało przenieść swą działal- ność do Wilna. ■Komisja Europejska wydzieliła 25 mln euro na finansowanie progra- mu wsparcia niezależnego społe- czeństwa białoruskiego. Będzie ono kierowane do organizacji i działaczy na rzecz przemian de- mokratycznych i praw człowieka w Białorusi. W ramach programu sfinansowanych zostanie 450 sty- pendiów dla studentów i naukow- ców, 500 wymian zawodowych oraz projekty edukacyjne. ■Transport ukraińskiego zboża może się odbywać tranzytem przez Biało- ruś do litewskich portów. Oba kra- je potwierdziły w ONZ swoje de- cyzje o zgodzie na taki sposób eks- portu ukraińskich towarów. Litwa nie zgodziła się natomiast na eks- port białoruskich soli potasowych przez port w Kłajpedzie, których wywóz został wstrzymany w lu- tym 2022 r. w ramach sankcji na- łożonych przez UE na Białoruś. ■Europol rozbił grupę przemytników ludzi. Według unijnej agencji mi- granci byli przerzucani do Białoru- si drogą lotniczą, a następnie prze- wożeni drogą lądową przez kierow- ców rekrutowanych głównie wśród Ukraińców przez granice Łotwy, Li- twy oraz Polski i dalej do Niemiec i Finlandii. Podejrzani o przemyt in- kasowali od 3 do 15 tys. euro od osoby (łącznie przestępcy przy- jęli od migrantów nawet 16 mln euro). W wyniku skoordynowanej akcji zatrzymano osiem osób (pięć w Niemczech, dwie na Litwie oraz jedną w Polsce). W tych krajach przeszukano łącznie 17 miejsc, wy- kryto 12 transferów z 13 pośredni- kami oraz 30 migrantami. Skonfi- skowano sprzęt elektroniczny, do- kumenty oraz gotówkę. ■Jak poinformowała polska Straż Graniczna od wybuchu wojny w Ukrainie do Polski przyjechało 7,5 mln Ukraińców. Jednak prawie 6 mln z nich powróciło. ■ Памёр вялікі дзеяч„старой” беларускай эміграцыі ў ЗША 3 снежня на 96-ым годзе жыцця памёр доктар Вітаўт Кіпель. Быў ён надта заслужаным дзеячом беларускай „старой” эміграцыі ў ЗША. З’яўляўся вядомым грамадскім дзеячом, даследнікам гісторыі, геолагам. У часы існавання „жалезнай заслоны” ён адыграў ключавую ролю ў пера- трыванні беларускасці ў вольным свеце. З 1982 г. з’яўляўся дырэктарам Беларускага інстытуту навукі і мастацтва ў ЗША. Вітаўт Кіпель нарадзіўся 30 траўня 1927 г. у Мінску. На радзіме пражыў толькі восем гадоў свайго жыцця. Пакідаў яе два разы. Спярша ў 1933 г. разам з маці пераехаў за Волгу да бацькі, які там быў сасланы на пяць гадоў у 1930 г. Кіпелі змаглі вярнуцца ў Мінск толькі ў 1942 г. А ў 1944 г. сям’я зноў была вымушана ехаць у выгнанне, на гэты раз на Захад. У 1945-1948 гг. Вітаўт Кіпель вучыўся ў Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы ў Рэгенсбургу ў Нямеччыне. У 1953 г. закончыў геалагічны фа- культэт Лювенскага ўніверсітэту ў Бельгіі. Праз два гады абараніў там доктарскую дысертацыю па мінералогіі. Тады сям’я пераехала ў ЗША. У 1956 г. ажаніўся з Зорай Савёнак, сяброўкай яшчэ з гімназіі. У ЗША Вітаўт Кіпель працаваў у навукова-вытворчых фірмах, у 1960- 1980 гг. супрацоўнічаў з Радыё „Свабода”. Быў лідарам беларускага рэс- публіканскага руху, заснавальнікам і дырэктарам беларускіх фестываляў у Нью-Джэрсі. 26 гадоў працаваў у навуковым аддзеле Нью-Ёркскай публічнай бібліятэкі, дзе разам з жонкай папоўніў беларускі збор у сла- вянскім аддзеле. У 1993 г. Вітаўт Кіпель атрымаў званне доктара honoris causa Гро- дзенскага ўніверсітэту. Быў ганаровым сябрам Беларускага ПЭН-Цэнт- ру, уваходіў у склад Вялікай рады Згуртавання беларусаў свету „Баць- каўшчына”. Вітаўт Кіпель пахаваны на могілках царквы Жыровіцкай Божай маці ў Іст-Брансвіку ў штаце Нью-Джэрсі. Вечная памяць вялікаму Беларусу!
- 14. 14 I.2023 Czasopis n АПЫТАННЕ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ Будучыня вольнай Беларусі набліжаецца Мікола ХАЎСТОВІЧ, доктар філалагічных навук: – Знакаў на зямлі і ў небе, якія б паказвалі, што можна спадзявацца на перамены, – не назіраецца. А таму 2023 год у Беларусі будзе не менш змрочным і страшным за па- пярэдні. 1. На поўдні будзе працягвацца вайна, у якую – хутчэй за ўсё – бу- дзе ўцягнутае (вясною 2023 года?) і беларускае войска, а г. зн. мабілі- зуюць дзясяткі тысяч грамадзян і „груз 200” будуць атрымліваць не толькі ў Расіі, але і ў Беларусі. Па- гроза ядзернай вайны ў 2023 года значна ўзрасце. Асабліва ўлічваю- чы тое, што Расія стане на парозе развалу на асобныя часткі. А гэта сур’ёзная падстава ўжыць ядзер- ную зброю супраць НАТА і ЗША. Заўважым: мала хто да 24 лютага 2022 года верыў, што пачнецца вайна, дык і сёння ядзерная вайна ўспрымаецца як нешта фантастыч- нае. Але гэта рэальнасць. Сачыце за перамяшчэннямі „беларускага губернатара”: як толькі ён са сва- ім цыганскім табарам накіруецца на Урал, дык гэта будзе азначаць, што ядзерную кнопку крамлёўскі курдупель хутка націсне. 2. Нават ад фармальнае неза- лежнасці Беларусі ў 2023 годзе амаль нічога не застанецца. (Каб не гераічнае змаганне ўкраінскага народа, дык ужо 30 снежня 2022 г. – у 100-я ўгодкі ўтварэння СССР – Масква б заявіла пра аднаўлен- не „государства рабочих и крес- тьян”). Ператрывае ў 2023 годзе, можа, адно беларускі рубель ды намінальны прэзідэнт з функцыя- мі губернатара. 3. Беларускую мову Масква, хіба, яшчэ не адважыцца забараніць афі- цыйна. (Нефармальна яна ўжо даў- но забароненая). Колькасць друка- ванай беларускамоўнай прадукцыі скароціцца да гістарычнага міні- муму: беларускамоўных газет не застанецца (нават сервелістычнага „ЛіМу”), кнігі – адно падручнікі для школаў. Бо мова і літаратура ў школах пакуль яшчэ вытрыма- юць наступ русіфікатараў (як ні як – „язык титульной нации”). Дык настаўніцам-беларусачкам („бел- кам”) асабліва нішто не пагражае, хіба, скароціцца колькасць гадзін, дык даручаць ім займацца патры- ятычным выхаваннем. Цягам года кардынальна будуць перагледжаны навучальныя праграмы па беларус- кай мове і літаратуры – як школь- ныя, так і ВНУ. Старонкі з пад- ручнікаў вырываць не будуць, але творчасць „свядомых” выкасуюць. На замену прыйдзе пісаніна чаргін- цовых, гальпяровічавых, мукавоз- ных і інш. Сама важным прадметам у школах і ВНУ стануць „Разговоры о важном” паводле расійскіх мета- дыстак. 4. Захад, праўдападобна, выку- піць пэўную частку палітычных зняволеных, але на вызваленыя ў турмах і калоніях месцы будуць пасаджаныя тыя „острокапытные”, хто хоць і не заўважаны апошнія два гады ў „шкодніцтве”, але па- кінуў калісьці ў Сеціве сляды свае апазіцыйнасці. Рэпрэсіі 2023 года – гэта жаданне „элегантна” перамаг- чы на „выбарах” 2024 г. „Выбары” гэтыя будуць нагадваць „галасаван- ні” савецкіх часоў: аніякіх незалеж- ных кандыдатаў, аніякіх незалеж- ных назіральнікаў. Колішні генсек камуністаў Беларусі добра ведае, як ладзіліся „выбары” ў СССР. 5. Санкцыі і вайна прывядуць да значнага пагаршэння жыццёвага ўз- роўню насельніцтва. Знікнуць асоб- ныя тавары. Прынамсі, увядзенне картак зноў, як у 1990-я гады, з’яві- цца на павестцы дня. 6. Літаратурнае і культурнае жыццё ў Беларусі будзе цалкам русіфікаванае. Ёсць небяспека частковага адключэння ў Беларусі і Расіі Сусветнае павуціны – заста- нецца толькі існаванне ў яго ра- сійскім сегменце. Выехаць з Бела- русі ў 2023 годзе стане яшчэ больш складана. „Железный занавес” зноў шчыльна закрые „сінявокую”. НапярэдадніНовагагодаіКалядаўнашкарэспандэнтдля Czasopisuзадаўаднопытаннепрадстаўнікамтворчайбе- ларускайінтэлігенцыізБеларусіізіншыхкраін.Пытанне былотакое:навашудумку,якімдляБеларусіібеларуска- га народа будзе 2023 год? Вось якія прагучалі адказы.
- 15. 15 I.2023 Czasopis n АПЫТАННЕ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ І апошняе. Буду шчаслівы, калі хоць 50% майго чорнага сцэнару ў 2023 годзе не ажыццявіцца. Андрэй МЕЛЬНІКАЎ, бард: – Мяркую, што ў Беларусі адбу- дзецца драматычны пералом сітуа- цыі. Жыць стане значна менш бяс- печна і прадказальна, але адкрыюц- ца многія новыя мажлівасці. Антон ТРАФІМОВІЧ, журналіст: – Я думаю, што нічога добрага ча- каць не варта, спадзявацца на хуткія змены да лепшага ўжо няма сэнсу. У 2021-м, і асабліва ў 2022-м што- месяц падавалася, што горш ужо быць проста не можа. Але мяжы зла, болю і гора, як мы бачым, няма. І цяпер нашы найбольш адважныя блізкія і сябры – у эміграцыях, тур- мах, а нямала хто ўжо ў магілах. Я нават баюся задумвацца пра блі- жэйшую будучыню для Беларусі. Да нашага часу, як ніколі, пасуе выраз „магло быць і горш”. Гучыць не надта аптымістычна і беспрасветна. Але можна на гэта глядзець іначай. У час панавання вялікага зла найбольш важнымі ста- новяцца дробныя радасці жыцця, на якія ў мітусні ніколі не звярталі ўва- гі. Як ніколі стала шанавацца шчы- рае сяброўства, атачэнне блізкіх і каханых людзей, узаемападтрымка. Без ўсяго гэтага, я так думаю, бу- дзе вельмі цяжка перажыць навалы, якім пакуль не бачна краю. Сяржук ЧАРНЯК, бард: – Чым бліжэй у Беларусі да перамогі, тым больш ахвяр. Але будучыня вольнай Беларусі на- бліжаецца, таму самае цяжкае нас чакае наперадзе. Надзея памірае апошняй! Міхась ЗІЗЮК, пісьменнік: – Мы ўсе спадзяёмся на лепшае. Чалавеку нельга жыць без веры і надзеі. Даваць прагнозы – справа няўдзячная. І, гледзячы на тое, што адбываецца, усё хмурней на душы. Але ёсць, жыве надзея, што Украі- на пераможа, што вайна скончыц- ца, што хваля той перамогі дасяг- не Беларусі, зменіць увесь свет да лепшага. І беларусы стануць іншы- мі, успомняць свае вытокі. Паліт- вязні выйдуць з-за кратаў. У гэта вельмі хочацца верыць. Таму жа- даю ўсім, каб гэта збылося. Жыве Беларусь! Іна СНАРСКАЯ, беларуская паэтка з Палтавы (Украіна): – Я слабы футуролаг, бо мае калядныя прадбачанні асабліва- га шчаслівага лёсавызначальнага 2022 году для Украіны збываюцца вось такім чынам... Што датычыцца Беларусі, то, спадзяюся, здаровы глузд пера- можа і яна не ўцягнецца ў вайну. Яшчэ адбудзецца пераасэнсаванне цэннасцяў. Кожны мусіць зрабіць свой выбар. Магчыма, у 2023 годзе адбудуцца геапалітычныя змены. У любым выпадку свет не будзе ра- нейшым. Вядома ж, вельмі хочац- ца, каб скончылася вайна. Гэта мая (і не толькі мая) мара, спадзяванне, надзея. Міру ўсім і дабра! ... Каб скончылася вайна, вядома ж, перамогай Украіны. Гутарыла Аксана Шпак ■
- 16. 16 I.2023 Czasopis n Неверагодная гісторыя Як Міхал Лукша з саветаў кепікі рабіў ІхродзімаестароннебылодалучанадаСа- вецкага Саюза, і Польшча туды не вярну- лася. Ведаючы, чаго чакаць можна ад са- ветаў, яны пакінулі бацькоўшчыну і пада- ліся ў чужы і зусім невядомы край. З двух зол выбралі невядомае. Яны адмовіліся ад усяго, што мелі ў жыцці, каб з'ехаць як магадалей.Неведалі,шточырвонаячума, у крыху іншай форме, дастане іх усюды. Людзейзасталосяняшмат,уасноўнымста- рыя і адзінокія, чакаўшыя толькі смерці, каб пахаваць іх на сваёй зямлі. А што зна- чыць быць савецкім падданым, яны за два гады спазналі спачатку пад савецкай, а потым нямецкай акупацыяй. Міхал Лукша нарадзіўся ў 1909 годзе ў ашмянскім засценку Дукойні. Скончыў школьную адукацыю на чатырох класах пачатковай школы. Яму змалку прый- шлося шмат працаваць. Жылі яны ўсяго на трох гекта- рах хутара. У 1929 годзе быў прызваны на тэрміновую вайсковую службу на два гады. Служыўшы ў 19-м палку палявой артылерыі ў Новай Вілейцы пакінуў армію ў званні старшага бамбардзіра. Неўзабаве ён ажаніўся з Бенедыктай і нарадзіўся ім першынец, а потым і дру- гое дзіцятка. Пачалася вайна, і ўвесь той свет разваліўся „Мяне прызвалі ў 19-ы полк лёгкай артылерыі. Мы ўдзельнічалі ў перадавой каля Пятркова-Трыбуналь- скага. Затым, на працягу наступных некалькіх дзён, мы працягвалі ісці назад. Так мы дабраліся да мяжы з Румыніяй”. Там іх і падабралі савецкія войскі. Згодна з нямецка-савецкай дамовай, палякі мелі выбар, па які бок дэмаркацыйнай лініі яны хочуць заставацца. Лукша абраў савецкі бок, бо яго сям'я засталася на тэрыторы- ях, якія цяпер былі ўключаны ў склад Савецкага Саюза. Праз некалькі дзён іх загналі ў таварныя вагоны. Рушыў цягнік. У Баранавічах, на здзіўленне, транспарт накіра- валі на ўсход. Такім чынам польскія ваеннапалонныя замест таго, каб вярнуцца дадому, як ім было абяцана, апынуліся ў размеркавальным лагеры Юхнава. Гэта быў адзін з васьмі лагераў такога тыпу НКУС, прызначаных для салдат і афіцэраў польскіх узброеных сіл, КОП і паліцыі. Ужо ў кастрычніку там было каля 10 тысяч чалавек польскіх жаўнераў і афіцэраў. Зня- воленых рэгістравалі і дапытвалі. У лагеры быў голад. Была восень, холадна, і з-за гэтага на іх наляцелі ўсякія хваробы. Больш за ўсё дакучалі вошы і блохі. Раніца пачыналася са зняцця кашулі і выісквання паразітаў з усіх куткоў адзення. Па савецкім звычаі допыты пра- водзіліся звычайна ноччу. Іх абудзіла ад сну каманда «пад“ём» і пытанні пра імёны і паходжанне бацькоў. Карнікі ўсімі спосабамі спрабавалі выцягнуць усё з салдат і афіцэраў. Зняволеныя павінны былі адказаць на пытанні аб вайсковай службе, паходжанні, месцы жыхарства, матэрыяльным становішчы і іншыя. Адтуль паліцыянты і жаўнеры КОП трапілі ў Асташ- каў, дзе іх забівалі стрэлам у патыліцу, а афіцэры скон- чылі жыццё ў бліжэйшых ямах катынскага лесу. Тройчы паранены Агулам Лукша правёў у юхнаўскім лагеры 10 меся- цаў. Ён апынуўся ў групе, якую, насуперак заявам аб вызваленні, праз Маскву перавезлі ў Куйбышаў. Там іх размеркавалі на працу ў бліжэйшыя калгасы. Ён не згадваў пра арганізацыю Войска Польскага генералам Уладзіславам Андэрсам. Хутчэй за ўсё, яго не вызвалілі, бо саветы ўсяляк перашкаджалі стварэнню незалежных польскіх атрадаў. – Я працаваў там да арганізацыі войска Ванды Васі- леўскай (пасля арганізацыі арміі Касцюшкі яе каман- дзірам быў Зыгмунт Берлінг). Я быў прызваны ў вой- ска і накіраваны на навучанне. Потым мяне накіравалі на фронт пад Ленінград. У першыя дні мяне засыпала зямлёй. Я апынуўся ў шпіталі. Быў там нядоўга і неў- забаве зноў апынуўся на фронце. Калегі выкапалі яго з зямлі толькі таму, што заўважы- лі, што тырчыць кавалак шынелі. Пра гэта Міхал Лукша не згадвае, ці, можа, тайняк гэтага не ўлічыў? Бамбардзір Лукша прайшоў увесь баявы шлях. Пер- шае раненне атрымаў на самым пачатку пад Смален-
- 17. 17 I.2023 Czasopis n ► скам. Нягледзячы на раненні, яму ўдалося дабрацца да ўскраіны Берліна. За ўдзел у кампаніі быў узнагароджа- ны м.ін. Крыжам на Полі Славы. За 14 км да Берліна быў паранены ў галаву аскепкамі гранаты. Яго адвезлі на аперацыю ў Маскву. «У таты была яміна ў галаве. У яго ўся парэзаная спі- на. Гэта быў шнар побач са шнарам, – успамінае дачка Ванда Тшэмілеўская. Такім чынам ён уступіў у толькі што створаны ў За- ходняй Памераніі 4-ы сельскагаспадарчы полк. Пасля капітуляцыі Германіі апынуўся ў Лішкове. Лішкова, тагачасны Стары Ляс – невялікая вёска, якая месціцца зусім побач з савецкім палігонам у Борна-Су- лінова. Там як узводны і адначасова вясковы солтыс дэмабілізаваўся. На зіму ён перабраўся ў суседні Унемін, але вясной 1946 г. вярнуўся ў Лішкаў. У 1948 годзе ён пераязджае ў Езёрна (сёння Снядова), а пасля пажару гаспадаркі завалодаў сямігектарнай гаспадаркай у Лубове. Там дарабіўся двух каней, каровы, шасці авечак і чатырох парасят. Усё гэта ён засведчыў на допыце 1 верасня 1953 г., які праводзіў следчы Павятовага аддзела грамадскай бяс- пекі ў Шчэцінку. Гэта было тады, калі яго абвінавацілі ў крадзяжы спіртнога. Жонка засталася Пасля заканчэння вайны Міхал Лукша даведаўся, што яго жонка знайшла маладога рускага, калі ён ва- яваў. Яму вельмі хацелася да яе, тым больш, што там пакінуў двух дзяцей – Крысю і Янку. Перасекчы мяжу ўжо было немагчыма. – Яго добры сябар па арміі Фурманскі сцвярджаў, што ён хацеў застрэліцца ад адчаю. Ведаючы гэта, Фурман- скі ўвесь час сачыў за ім, – кажа дачка Ванда. – Нарэш- це бацька пазнаёміўся з маёй маці. Была таксама была адзінокай, як і ён. Дома нас было сямёра: Генек, Тадэк, Чэсек, Кшысек і я. Двое памерлі. Я самая старэйшая. Аднойчы да бацькі завіталі мае зводныя сёстры Крыся і Янка... Яны з Фурманскім увесь час трымаліся разам. Гэта былі два жулікі. Праседжвалі разам у шынку. Мі- халоўскі таксама быў адным з іх – той быў спакойны і прыстойны. Сутычка з расейцамі Міхал Лукша, як вопытны і адметны франтавік, ніко- лі не хаваў сваіх палітычных поглядаў. У той час за іх прапаведванне асуджалі на працяглыя тэрміны зняво- лення або на прымусовыя работы ў сілезскіх вугальных шахтах. З-за баявых заслуг Лукшы ўвесь час цярпелі. А паколькі ён быў чалавекам надзвычай зухаватым, то для мясцовых улад ён быў сур'ёзнай праблемай. Першы службовы рапарт аб яго паводзінах датуец- ца 24 чэрвеня 1946 года, ён захаваўся ў архівах у рука- пісным выглядзе. Там нейкі паручнік Марцік дакладвае свайму начальніку, што ў ноч з 22 на 23 чэрвеня Міхал Лукша, які ў той час быў солтысам Старога Лясу (сён- няшняга Лішкава), разам з Людамірам Тычынскім быў арыштаваны... савецкімі салдатамі пад камандаван- нем кап. контрразведкі (савецкай контрразведкі) Бур- ніслава і дастаўлены ў ізалятар у Гросборне. Як сфар- мулявалі – за напад на расійскую машыну і стральбу па ёй. На той момант абодва былі п'яныя і тлумачылі, што гэта помста расійцам за тое, што яны іх абраба- валі. Харунжы Марковіч ездзіў на месца (пасля аварыі), бо пасеялі яны вялікую паніку. Невядома, пра якую паніку паведамляе паручнік Марцік. – Шафёр хацеў уцячы, таму я выхапіў у калегі кара- бін і прастрэліў шыны, – тлумачыў плютановы Лукша на допыце. Праз некалькі гадоў ён прадставіў гэты ін- цыдэнт супрацоўніку УБ крыху па-іншаму: – Каля бу- дынкаў маёнтка стаялі рускі капітан і лейтэнант, якія пад гукі стрэлаў пачалі страляць у мяне з пісталетаў. Таму я ўскочыў у кватэру і страляў праз акно. Я страляў у іх тры разы. Праз момант прыехалі саветы на двух грузавіках. Потым завялі мяне ў машыну і адвезлі ў камендатуру ў Гросборне. З матэрыялаў справы Міхала Лукшы, захаваных Інстытутам нацыянальнай памяці
- 18. 18 I.2023 Czasopis n Міхал Лукша аказаўся надзвычай характарным. Па- сля допыту і, як у іх, жорсткага збіцця, ён адмовіўся падпісваць пратакол. Падзея такая незвычайная, бо калі хто трапляў у кіпцюры саветаў, то звычайна падпісваў усё, што яму згадвалі. – Калі гэта былі чырвонаармейцы, чаму вы стралялі па іх машыне? Чаму вы не здалі іх у міліцыю, калі па- зналі, што гэта тыя самыя, хто вас абрабаваў? – ціка- віўся УБовец. – Па-першае, я сказаў лейтэнанту, што з ім былі тыя ж людзі, якія мяне калісьці абрабавалі. Я нават паве- дамляў у міліцыю, але яны хацелі ўцячы, таму давялося мне ў іх пастраляць. – Хто яшчэ, акрамя вас, страляў па машыне і па са- вецкіх салдатах? Хто ўдарыў шафёра Сцепаненку пры- кладам па галаве? – Шафёр сказаў, што Закшэўскі яго ўдарыў, але я гэ- тага не бачыў. Даманскі Юзаф даведаўся Я, сяржант паадхарунжы Даманскі Юзэф з паліцэй- скага пастарунку МО ў Шчэцінку, даведаўся,10 жніўня 1949 г. ад грам. Урублеўскага Мадэста, пражываючага ў вёсцы Лешкаў у гміне Лубова, што грам. Лукша Мі- хал, пражываючы ў Лубове ў 1946 г. у вёсцы Лешкава на вуліцы застрэліў рускага афіцэра. Пасля страляніны ён публічна заявіў, што той дабіраўся ў яго прыватную кватэру. Пасля расстрэлу таго афіцэра, афіцэры Са- вецкай Арміі шукалі грам. Лукшу Міхала, але схапіць яго не змаглі, бо грам. Лукша жыў у добрых стасунках з начальнікам пастарунку міліцыі ў Лубове, які схаваў яго ў арышце. Заўважу, што грам. Лукша, якога я асабіста ведаю, варожа ставіцца як да Савецкага Саюза, так і да ця- перашняй сістэмы. На чыгуначнай станцыі ў Лубове грам. Лукша Мі- хал публічна казаў, што хоць ён і партыец, але дажыве да таго часу, калі будзе рэзаць горлы ўсім ППРаўцам. Гэта можа пацвердзіцыь Бжыцкі Павел, які жыве ў Лубове. Як гэта было? Тую падзею ўспамінае Ванда Тшэмялеўская, дачка Міхала Лукшы. Нягледзячы на тое, што яна тады яшчэ не нарадзілася, яна ведае гэты выпадак з аповедаў баць- кі. У той час сельскагаспадарчай маёмасцю ў Лішкаве распараджаліся салдаты 4-га сельскагаспадарчага і гас- падарчага палка. Прыходзіць аднойчы савецкі ў скураным паліто і, як у сваім двары, загадвае: я хачу шэсцьдзесят кароў. – Як я табе іх маю даць, дасі распіску? Не імееш?? – Дам табе, блядзь, распіску, – савет люта пацягнуў- ся да кабуры. Не паспеў. Вопытны франтавік аказаў- ся хутчэйшым. Засунуў яму ў вантробы цэлы магазін патронаў. – Савет лёг як вяпрук – так казаў тата. Вось тады і ўцёк ад іх, схаваўшыся на... пастарунку. Тут можна выпіць і пагаварыць Тутэйшая гаспода карысталася вялікай папулярнасцю не толькі ў нядзелю пасля абеду. Цёмны інтэр’ер, на- поўнены смярдзючым цыгарэтным дымам, змрочныя сцены, некалькі столікаў і барная стойка, дзе падаюць самае жаданае – гарэлку і піва – вось галоўныя атры- буты лубоўскага шынку. Заказу доўга чакаць не прыходзіцца, магчыма, таму, што падаваныя стравы было б даволі складана адне- сці да вытанчаных. Проста каўбаса з гарчыцай, свіныя вантробы ў хадках, звараныя ўкрутую яйкі, чай – даволі традыцыйныя стравы. Па сутнасці, гэта былі толькі закускі да цёплай гарэ- лачкі ў закаркаваных літровых бутэльках і, перш за ўсё, да піва. Яно мела такую ўласцівасць, што адразу пасля напаўнення куфля траціла сваю смачную пенку. З сама- га пачатку было вядома, чаго чакаць. Для заўсёднікаў гэтага было дастаткова. Важная была атмасфера, бо толькі тут можна было свабодна размаўляць не толькі пра старых палякаў, але і пра палітыку, і нават абменьвацца навінамі са свету, пачутымі на BBC. Нават няякасныя спіртныя напоі робяць людзей больш шчырымі, таму ніколі не бракавала кепікаў з рускіх і Сталіна з грубай лексікай. Што важна, заў- сёднымі наведвальнікамі гэтай святыні, якой кіравала спадарыня Студзіньская, былі савецкія жаўнеры, якія дыслацыраваліся недалёка ад гміннай мяжы. І як не пасабачыць на расійцаў, бо ж яны самі гэта сваёй пры- сутнасцю правакавалі. Іх з'яўленне кожны раз дзейніча- ла не толькі на нервы мясцовых спажыўцоў, але нават падштурхоўвала да зачэпак. – У карчме быў патруль рускай контрразведкі, – ад- нойчы даверылася сяржанту Майхжаку з мясцовага посту МО буфетчыца Студзіньская. – Тады ўжо трохі падпіўшы Лукша меў выказвацца варожа. – Аб чым гаварыў? – А што рускія сядзяць у Польшчы і ўсё ў нас забіра- юць, і таму нам няма чаго есці. Потым пачаў лаяць іх кацапамі. Ён дастаў з кішэні савецкія папіросы і рас- таптаў іх. Сказаў, што гэта рускае барахло і што здохлі Сталін і Гітлер. Са службовай нататкі сяржанта Майхжака: За варо- жыя выказванні я забраў Лукшу з гасподы і затрымаў у арышце распараджэнні кіраўніка ПУБП. Ён іх ненавідзіць, таму што сядзеў у Катыні Са службовай запіскі капрала Людвіка Заёнца: 6 вера- сня 1953 г., праходзячы каля карчмы, падышоў да мяне Лукша Міхал і сказаў, што будзе дапамагаць нам толь- кі так, як ён захоча. Убачыўшы салдат савецкай арміі ён сказаў, што ненавідзіць іх. Ён сказаў, што яны зло- ► Неверагодная гісторыя