ЕБС-ийн сурагчидад зориулав

1. Эсийн бүтэц,
бүрэлдэхүүн хэсэг
2015 оны 1 сарын 20нд

2. Эукариот эсийн бүтэц
 Плазман мембран
 Цитозоль
 Эрхтэнцрүүд
 Оршихуун гэсэн 4н үндсэн хэсгээс тогтоно.
 Эсүүдийн дотоод бүтэц, хиймийн найрлага, үйл ажиллагаа ерөнхий төстөй боловч гүйцэтгэх
үүрэг, орчны ялгаанаас болж хэлбэр хэмжээ, өнгө дүрс өөр өөр байдаг.
Blood cells: Цусны эсүүд
Surface skin cells: Арьсны гадаргуун эсүүд
Bone cell: Ясны эсүүд
Columnar epithelial and goblet cells: Баганан эпител
ба хундаган эсүүд
Cardiac muscle cell: зүрхний булчингийн эс
Skeletal muscle cells: Хөндлөн судалт булчингийн
эсүүд
Smooth muscle cells: Гөлгөр судалт булчингын эсүүд

3. Плазман мембран
 1935 онд анх Давсон, Данниел нар эсийн мембраны бүтцийг тодорхойлохоор оролдож түүнийг
“уураг- өөх тос- уураг” гэж үзсэн.
 1972 онд Сангер, Николсон нар плазман мемраны “Шингэн мозайкын загвар ” гэж зөв
хувилбарыг тодорхойлсон.
A- Гликолипид
B- Гликопротейн (эсийн
таних тэмдэг болдог)
C- Гликолипид
D- Гидрофил
E- Гидрофоб
F- Плазман мембран
J- Интеграл уураг
H- Хагас интеграл уураг
I- Холестрол
G- Эсийн тулгуур уураг
Плазман мембарын зузаан
7-10 нм

4. Плазман мембраны үүрэг
 Плазман мембран эсийг гадаад орчноос хамгаалж, тусгаарлана.
 Плазман мембран хагас нэвтрүүлэх буюу сонгон нэвтрүүлэх чадвартай.
 Эс плазман мембранаар гадаад орчин, хөрш эстэйгээ харилцдаг.
 Плазман мембраны гадаад хэсгүүд гадны орчинд мэдрэмгий байснаар хурдан хариу үйлдэл
үзүүлдэг.
 Эдийг бүрдүүлж буй эсүүдийн хоорондын холбоог цитоплазм хангадаг.
 Эсийн хэлбэрийг тогтворжуулах, эсийн хөдөлгөөнд оролцоно.
 Плазман мембран хөнгөн гэмтлийн дараа хурдан нөхөн төлжих чадвартай
 Плазман мембранд хоол тэжээлийн бодис нэвтрэхдээ фагоцитоз (хатуу бодис нэвтрэх) ,
пиноцитозын (шингэн бодис нэвтрэх) замаар нэвтэрдэг.
 Эсийн плазман мембранаар хэрэггүй бодис гадагшилах үзэгдлийг экзоцитоз гэнэ.

5. Цитозоль
 Эсийн эрхтэнцэрүүд, оршихуунуудыг суспенз, харин энгийн бага молекулт нэгдэлүүдийг уусмл
байдлаар хадгаладаг эсийн дотоод орчинг дүүргэж байгаа шингэнийг хэлнэ.
 Өнгөгүй, тунгалаг, Суспенз- коллойд- хагас шингэн
80%
11%
5% 3%1%
Цитозолийн химийн найрлага
Ус Уураг Нүүрс ус Өөх тос Органик биш бодис
Цитоплазм гэдэг нь
цитозоль түүнд
агуулагдаж буй
эрхтэнцрүүд болон
оршихуунуудыг хэлнэ.
Протоплазм гэдэг нь
эсийн дотор агуулагдаж
буй бөөм, бүх
эрхтэнцрүүд
оршихуунуудыг хамтад
нь хэлнэ.
Гиалоплазм гэдэг нь
эсийн дотоод бүрдүүлж
буй оршихуунууд юм.
Кариоплазм гэдэг нь
бөөмийн шингэн.

6. Бөөм
Anatomy of the nucleus: Бөөмийн бүтэц (10
мкм хэмжээтэй)
Nuclear Envelope: Бөөмийн бүрхүүл ( 2
бүрхүүлийн хоорондох 20-60 нм өргөнтэй
хөндийг “перинуклеарын хөндий” гэдэг )
Chromatin: Хроматин
Nucleolus: Бөөмхөн нь 1-10 мкм хэмжээтэй ба
РНХ ба уургаас тогтсон өндөр концентрацит
нэгдэл юм.
Endoplasmic Reticulum: Эндоплазмын тор
Ribosomes: Рибосом
Nuclear Pore: Бөөмийн сүвийн голч эсийн
сүвээс 10 дахийн их тул том молекулууд
чөлөөтэй нэвтэрнэ.
Figure1: Зураг1

7. Рибосом
 Рибосом = рРНХ + Уураг (20 нм хэмжээтэй)
 Рибосом нь бүтцийн хувьд нэг нь нөгөөгийн хагастай дүйх том, жижиг 2 хэсгээс тогтох ба хэсэг
тус бүр нь бөөмхөнд үүсээд бөөмийн мембраны нүхээр гарч, цитоплазимд ирсэнээр уураг
нийлэгжихийн өмнөх хоорондоо нийлж рибосомыг үүсгэдэг.
 Үүрэг: Уураг нийлэгжүүлэх. Чөлөөт байдлаар болон бөөм, эндоплазмын мембран дээр
байрладаг.
Small subunit:Жижиг
хэсэг
Large subunit: Том
хэсэг
Ribosomes: Рибосом

8. Эндоплазмын тор
 Бүтэц: Бие биеэн дээрээ давхарласан олон салаа суваг, хөндий бүхий уутанцараас тогтсон.
 ЭТ Барзгар ЭТ ( Рибосомтой, уураг нийлэгжүүлэх үүрэгтэй)
 Гөлгөр ЭТ ( Рибосомгүй, өөх тос нүүрс ус нийлэгжүүлэх үүрэгтэй.)
 Үүрэг: Эсийн дотор шим бодис нийлэгжүүлэх, тээвэрлэх үүрэгтэй
 Гөлгөр эндоплазмын тор өөхний булчирхайн, элэгний эсүүдэд мөн ургамлын үрийн эсүүдэд их
байдаг.
Nucleus: Бөөм
Nuclear envelope: Бөөмийн
бүрхүүл
Ribosomes: Рибосом
Rough ER: Барзгар ЭТ
Smooth ER: Гөлгөр ЭТ

9. Лизосом
 Лизосом нь (лизео- уусгах, сома- бие гэсэн
утгатай грек үгнээс гаралтай) 0,2-0,5 мкм
хэмжээтэй мөхлөг бөгөөд гольджын
аппаратаас үүсдэг.
 Өөртөө 40 гаруй төрлийн ферментүүдийг
агуулдаг ба хүчиллэг орчинд илүү эрчимтэй
ажилладаг.
 Гольджын аппаратаас дөнгөж үүссэн
лизосомыг анхдагч лизосом гэх ба
фагоцитоз, пиноцитоз, эндоцитозын замаар
үүссэн цэврүүнүүдтэй нийлсэний дараа
томорч хоёрдогч лизосомыг үүсгэдэг.
 Үүрэг: Өндөр молекулт нэгдлийг бага
молекулт нэгдэл болгон задлах.
 Гольджийн аппарат
 Бүтэц: Бөөмийн ойролцоо байрладагхоёр
талаасаа хавчигар , бие бие дээрээсээ
давхарласан олон уут цистернгүүдээс
тогтсон, 5-10 мкм хэмжээтэй эрхтэнцэр.
 Эндоплазмын тор нийлэгжсэн нэгдэлүүд
гольджын аппарат дээр зөөгдөн ирнэ.
 Үүрэг: Шим тэжээлийн бодисыг ангилан
зөөвөрлөж , бүтцийн өөрчлөлт хийж,
плазман мембранд хүргэхээс гадна
лизосом, шүүрлийн мөхлөгүүдийг үүсгэх
үүрэгтэй.
Cis face: Цис гадарга
Trans face: Транс гадарга
Cisternae: Цистерн
Newly forming vesicle:
Шинээр үүсч буй мөхлөг
Secretory vesicle: Гадагшилж
буй мөхлөг
Lumen: люмен
Incoming transport vesicle:
Нэвтэрч буй мөхлөг

10. Митохондри Пластидууд
 Бүтэц: Митохондри нь гадаад, дотоод гэсэн
2 давхраатай ба гадаад давхраа нь мөлгөр,
дотоод давхраа нь атираат олон
нугалаастай ба түүнийг крист гэнэ.
Митохондрийн дотоод мембранаар
хүрээлэгдсэн төвийг матрикс гэнэ.
 Түүний матриксд ДНХ, рибосом, Mg, Ca-ийн
ионууд агуулагдана.
 Хэмжээ: Дунджаар 0,5 мкм өргөн, 7-10 мкм
урт бөгөөд эсэд 1000 орчим тоотой байна.
 Үүрэг: ГФА нийлгжүүлж эсийг энергээр
хангах.
Бүтэц: 4-6 мкм голчтой, бөөрөнхий юмуу
зээрэнцэг хэлбэрийн бие юм.Давхар мемрант
бүтэцтэй ба гран, стром, тилакойд зэргийг өөртөө
агуулдаг.Дээд ургамлын навчнэ эсэд 40-60
ширхэг байдаг.
Үүрэг:
Хлоропласт: Ногоон нөсөө агуулна, гэрэл
нийлэгжилт явуулах үүрэгтэй
Хромопласт: Улаан, улбар шар, шар өнгийн
нөсөө агуулна, шавж дуудах үүрэгтэй.
Лейкопласт: Өнгөгүй, Тэжээлийн бодис нөөшлөх
үүрэгтэй.
Inner membrane:
Дотоод мембран
Outer membrane:
Гадаад мембран

11. Эсийн төв Вакуоль
 Бүтэц: 0,3-0,5 мкм урттай, 0,2 мкм голчтой,
бие биетэйгээ харилцан перпендукляр
байрласан хос бортогонцор хэлбэртэй.
 Түүний ханыг 3,3раа хосолсон 9 багц бичил
гуурсууд үүсгэсэн байдаг. Бөөмийн
ойролцоо оршдог.
 Үүрэг: Центройль интерфазын G2 шатанд
нийлэгжиж 2 болоод, профазын шатанд
эсийн 2 туйлруу салж өөр хоорондоо
ээрүүлэнутаслагуудаар холбогдоно.
 Ургамлын эсийн нөөц тэжээлийн зүйлийг
хадгаласан, эсийн төвд байрласан нэлээд
том хэмжээтэй эрхтэнцэр.
 Вакуоль бөөм болон бусад эрхтэнцрүүдийг
эсийн хана руу шахаж байрладаг. Энэ үед
үүсэх даралтыг осмос даралт гэнэ. Харин
осмос даралтын эсрэг үйлчилэх даралтыг
тургорын даралт гэнэ.

12. Амьтны эс

13. Ургамлын эс

14. Some typical cells: Нийтлэг
тохиолддог зарим эсүүд
Animal cell: Амьтны эс
Plant cell: Ургамлын эс
Bacteria cell: Бактерын эс
Bacillus type: Савхан нянгийн
хэлбэр
Cell wall: Эсийн хана
Cell membrane: Эсийн бүрхүүл
Plasma membrane: Плазман
мембран
Pili: Пили
Flagella: Бэхлүүр
Plasmodesma: Плазмодесма
Centrioles: Эсийн төв
Vacuole: Хоос
Ribosomes: Рибосом
Chloroplast: Хлоропласт
Endoplasmic reticulum: Э.Тор
Capsule: Капсул
Mitochondrion: Митохондри
Nucleus: Бөөм
Nucleolus: Бөөмхөн
Chromosomes: Хромсом
Golgi complex: Гольджын аппарат
Cytoplasm: Цитоплазм
Mesosome: Мезосом