Human development

1. S.Y.B.A PSYCHOLOGY
GENERAL (DSC-3)
वैकासिक मानिशास्त्र

2. जीवनकक्षा (Life Span)/ जीवन वक्र
वाढ
व
ववकास
वय
जन्म पूवव
जन्म
पूवव बाल्यावस्था
मध्य बाल्यावस्था
उत्तर बाल्यावस्था
सकशोरावस्था पूवव प्रौढवस्था
मध्य प्रौढवस्था
उत्तर प्रौढवस्था
वृद्धावस्था
मृत्यू
शैशवावस्था

3. सवकािाचे क्षेत्र (Domains of
Development)
• १. शारीररक सवकाि
• २. बोधनीक सवकाि
• ३. मनोिामासजक सवकाि

4. जीवनकक्षा सवकािातील महत्वाच्या िंकल्पना (Basic Issues
in Life Span Development)
• 1 अनुवंश सक पररवंश
• 2.अखंसित सक खंसित पररवतवन
• 3. िसक्रयता आसि सनष्कियता
• 4. ष्कस्थरता आसि पररवतवन

5. जीवनकक्षा दृसिकोन (Life Span
Prespective)
• 1. सवकाि ही ितत िुरु अििारी एक प्रसक्रया आहे
• 2. सवकाि हे बहुआयामी व बहुदशवनी स्वरूपाचा
अितो
• 3. अितो सवकािात लवसचकता अिते
• 4. सवकाि हा बहुिंदसभवय अितो

6. सवकािाचे सिद्धांत
1. वसगमंड फ्रॉइड यांचा मनोलेंवगक ववकासाचा वसद्ांत
सिगमंि फ्रॉइि, आधुसनक मानिशास्त्रचे व
मनोसवश्लेषिाचे जनक.
मनाचे स्तर ( बोध मन,अवचेतन मन,अबोध मन)
सिद्धांत
मनाची िंरचना (इदं, अहम, परम अहम)
Three Essays on the Theory of Sexuality (1905)
या पुस्तक मध्ये सिगमंि फ्रॉइि यांनी मनोलेंसगक
सवकािाचा सवकािाचे मांििी क
े ली
सिगमंि फ्रॉइि
1856-1939

7. मनाचे स्तर ( बोध मन,अवचेतन मन,अबोध मन) सिद्धांत
बोध मन
अवचेतन मन
अबोध मन

8. मनाची िंरचना (इदं, अहम, परम अहम)
(ID, EGO, SUPER EGO)
इदं (िुख प्राप्ती) वास्तसवकता नैसतकता

9. मनोलैंसगक सवकािाचा सिद्धांत
मुखावस्ता
गुदावस्था
शैशनावस्था
सुप्तावस्था
वकशोरावस्था ते प्रौढावस्था

10. मनोलैंसगक सवकािाचा सिद्धांत

11. एरीक एररक्सन चा मनोिामासजक
सवकािाचा सिद्धांत
1902-1994
•1950-1960 मनोिामासजक सवकािाचा सिद्धांताची मांििी
•स्वानुभवातून सवकािाची व्याख्या
•वसगमंड फ्रॉइड व ऐना फ्रॉइड च्या कामांतून प्रभाववत
•ऐना फ्रॉइड सोबत लहान मुलांचा मनोववश्लेषण
•सवकािामध्ये िमाजाची भूसमका महत्वाची अिते,अिे मत
•सवकाि हे जीवनभर चालू अििारी िंकल्पना
•सवकािाचे ८ महत्वपूिव टप्पे
•प्रत्येक स्तरावर दोन सवरुद्ध सवचार आसि दुसवधा
•प्रत्येक स्तरावर दुसवधा पूिव करण्याचा प्रयत्न
•दुसवधा कशी व सकती पूिवझाली यांचावर व्यष्किमत्व सनधावररत होतो

12. एरीक एररक्सन चा मनोिामासजक
सवकािाचा सिद्धांत

13. एरीक एररक्सनच्या मनोिामासजक
सवकािाचे टप्पे
वये काळ मनोसामाविक दुववधा
18 मवहने ववश्वास ववरुद् अववश्वास
18 मवहने ते 3 वषष स्वायत्ता ववरुद् लिि
3-5 वषष पुढाकार ववरुद् अपराधभाव
5-13 वषष उघमशीलता ववरुद् न्यूनत्वाभाव
13-21 वषष स्व-तदामात्यात ववरुद् भूवमका संभ्रम
21-39 वषष िवळीकता ववरुद् एकाकीभव
40-65 वषष वनणाषयक ववरुद् अवरुद्ता
65 पुळे समाधान ववरुद् नैराश्या

14. FERAL CHILDREN
GENE & Dog Girl

15. जीन सपयाजे यांचा िंबोधात्मक सवकाि
सिद्धांत
जीन सपयाजे
1896-1980
सवचार प्रसक्रयाही सवकािाची क
ें द्रस्थान
५० वषव लहान मुलांचा सनरीक्षि, २० पेक्षा असधक ग्रंथांचा
प्रकाशन
मुलांच्या खेळण्यातील वतवनाचे सनरीक्षि करत अिताना
या सिद्धांताचा जन्म
सिद्धांत अनुिार बुद्धीचे ३ घटक सदिूनयेतात १)
आशय २) िंबोधात्मक रचना ३) कायव
अश्यात मानसिक आसि शारीररक वतवनाचा िमावेश
होतो
िंबोधात्मक रचनेत आशय आसि कायव यांचा िमावेश
होतो
िंबोधात्मक सवकाि हा चार अवस्थेंमधून होतो

16. जीन सपयाजे यांचा िंबोधात्मक सवकाि
सिद्धांत
• वेदक -कारक सवचार (Sensory-Motor Stage): 0- 2 वषष
 या काळात मूल आपि स्वतः आसि इतर यांच्यात फरक करायला सशकतो.
• सक्रयापूवव (Pre-operational Stage): 02- 07 वषष
 या काळात सवचार प्रसक्रया मूळ धरू लागते, शब्द प्रतीक
े च्या आधारे नवीन बाबी
सशकले जाते व कल्पनाशिी सवकसित होते.
• मूतव सक्रयात्मक सवचार (Concrete Operational Stage):07- 11 वषष
 या काळात अमूतव कल्पना िमजून घेिे, तासक
व क सवचार क्षमता वाढिे, वास्तववादी
सवचार व कायवकारि िंबंध शोध घेऊन िमस्ांचे पुळे जािे व तक
व पूवव सनिवय घेिे
हे या अवस्तेचे वैसशष्ट्य मानले जाते.
• औपचाररक सक्रयात्मक सवचार (Formal Operational Stage): 12 वषष पुढे

17. जीन सपयाजे यांचा िंबोधात्मक सवकाि
सिद्धांत
वेदक -कारक सवचार सक्रयापूवव
मूतव सक्रयात्मक सवचार औपचाररक सक्रयात्मक

18. सवकािाची अभ्याि पद्धती
1) अलुकासलक अभयाि पद्धती (Longitudinal
Method)
या पद्धतीमध्ये िंशोधक एकाच व्यिी सक
ं वा िमूह चा
दीघवकाळापयंत व क्रमाक्रमाने होिारा सवसवध
वस्त्ांमधील सवकाि अभ्याि करतो.
उद्धरि: Lewis Terman यांनी १९२१ मध्ये बुष्कद्धमतेवर चालूक
े लेला
प्रसिद्ध अलुकासलक प्रयोग हा ७५ वषव पयंत चाला.
गट अ
२०१०
गट अ
२०१५
गट अ
२०२०

19. सवकािाची अभ्याि पद्धती
2) छे दक दृसिकोन पद्धती (Cross-Sectional Study
Method)
गट अ
वये गट २ वषष
गट ब
वये गट ५ वषष
गट क
वये गट १० वषष
अभयसाचा वषष
२०१५
या पद्धती मध्ये अनेक वयगटातील व्यिींच्या अभयाि एकाच वेळी क
े लाजातो

20. सवकािाची अभ्याि पद्धती
3) अनुक्रसमक अभ्याि पद्धती (Sequential Study
Method)
२०१० २०१५ २०२०
गट अ वये गट २ वषष वये गट ५ वषष वये गट १० वषष
गट ब xx वये गट २ वषष वये गट ५ वषष
गट क xx xx वये गट २ वषष

21. मानवी सवकाि दशवक (HDI)
HUMAN DEVELOPMENT INDEX
• मानवी सवकाि दशवक हे िंयुि रािर (United Nation) द्वारे प्रकासशत देशांची
श्रेिीवारी (Ranking) अिते. या श्रेिीवारी द्वारे जगाचे सवसवध देशां मध्ये राहिाऱ्या
नागररकांचा जीवन िमाधानाचा दजाव िमजता येतो.
• मानवी सवकाि दशवक तयार करताना ३ मुद्ांवर देशांच्या नागररकांचा सवश्लेषि
क
े ला जातो
• १.मूलभूत िुसवधा
• २. आरोग्य
• ३. सशक्षि
२०२० च्या श्रेिीवारी अनुिार एक
ू ि १५३ देशांमधून भारत हा ११२ क्रमांक वर
आहे.पसहल्या क्रमांकावर Norway तर शेवटच्या क्रमांकावर Nigeria देश येतात.

22. UNIT-II
Prenatal Development, Birth and Toddlerhood

25. अनुवांसशकतेचा पाया (Genetic
Foundation)
• अनुवंशाची रचना (Genetic Code)
रंगिूत्र/रंगमिी (Chromosomes)

26. अनुवांसशकतेचा पाया (Genetic
Foundation)
• DNA (Deoxyriboneuclecacid)

27. अनुवांसशकतेचा पाया (Genetic
Foundation)
• DNA (Deoxyriboneuclecacid)

28. नवीन जीवनाची िुरुवात
वीयव/शुक्र
२३ रंगिूत्र (XY)
अंिपेशी
२३ रंगिूत्र (XX)

29. नवीन जीवनाची िुरुवात

30. नवीन जीवनाची िुरुवात
• जन्मपूवव सवकाि
१. बीजावस्था / अंिावस्था (Germinal Stage)
 गभवधारिेपािून ते २ आठविेपयंत
२. भ्रूिावस्था (Embryonic Stage)
 दोन आठवड्यापािून ते दोन मसहन्यापयंत
३. गभाववस्था (Fetal Stage)
 दोन मसहन्यापािून ते जन्मापयंत

31. नवीन जीवनाची िुरुवात
• जन्मपूवव सवकाि
बीजावस्था / अंिावस्था भ्रूिावस्था गभाववस्था

32. नवीन जीवनाची िुरुवात
• जन्मपूवव सवकाि

33. नवीन जीवनाची िुरुवात
• सलंगसनसिती (SEX DETERMINATION)

34. नवीन जीवनाची िुरुवात
• एकापेक्षाअसधक/ एकासधक जन्म
• जुळी मुले (Twins)
१. एकबीज जुळी (Identical Twins)
२. दीवबीज जुळे (Fraternal Twins)

36. एकबीज जुळी (Identical Twins)
दीवबीज जुळे (Fraternal Twins)

37. HOMEWORK ANSWER
1. In 1997, the McCaughey septuplets were born in Carlisle, Iowa. Multiple births of as
many as eight babies have been born alive, the first set on record goes to the Chukwu
family in Texas in 1998; one died and seven survived. In 2009, a second set, the
Suleman octuplets, were born in Bellflower, California. As of 2019, all of them were
alive and turned 10 years old.
2. Kodinhi, a remote and sleepy village in Kerala's Malappuram district.This village has
the largest number of twins in the country. According to estimates, there are at least 400
pairs of twins in the village that has a population of 2000 families. Despite several
studies being conducted, the exact cause of this phenomenon is yet to be ascertained.
Women from Kodinhi married off to far away places are also known to give birth to
twins. According to doctors this phenomenon is due to chemicals present in water in the
Kodinhi area.

38. एकत्र जुळसव जुळे (Conjoined Twins)
1. Abby and Brittany Hensel
1. Laxmi before and After Surgery

39. अनुवंशाचा वारिा

40. अनुवंशाच्या िंधभावत िमुपदेशन /
Genetic Counseling

41. बाळाचा जन्म
• नैिसगवक जन्माची प्रसक्रया
१. पसहली अवस्था (१२ ताि)
२. दुिरी अवस्था (९० समसनट)
३. सतिरी अवस्था (५ ते ३० समसनट )
४.चौथी अवस्था (जन्म)

42. जन्माचे प्रकार
१. नैिसगवक जन्म (Natural Birth)
२. पायाळू जन्म (Breech Birth)
३. आिवे मूळ जन्म (Transverse Birth)
४. िाधनिाहाय जन्म (Instrumental Birth)
५. शस्त्रसक्रया जन्म (Cesarean)

43. बाळाच्या जन्मातील गुंतागुंत
१. सवलंबीतपकवता
२. अकालपक्वता
३. इतर अिचिी

44. नवजात अवस्था (Infancy Period) जन्म ते
१५ सदवि
• शारीररक वाढ
बाळाचा वजन िरािरी ३.४ सक.ग्रा आसि लांबी ५१
िेन .मी. अिते
१५ त्वचाचे रंग स्थायी होते
नावाजताचे िोक
े शरीराच्या तुलनेत १/४ अिते
जन्म नंतर ३० min दोड्यांचे कायव प्रारंभ होते

45. नवजात अवस्था (जन्म ते १५ सदवि )
• नवजात अवस्थेतील सवकािावर प्रभाव टाकिारे घटक
१. आईचा आहार
२. स्तनपान
३. आई - विीलांचे वतवन
४. पयाववरिीय घटक
५.अनुवंश
६. िामासजक -आसथवक पररष्कस्तथी
७. आजार, अपघात, शस्त्रसक्रया

46. नवजात अवस्था (जन्म ते १५ सदवि )
• नवजात अवस्थेतील कारक सवकाि
१.िामान्य सक्रया
२. सवसशि सक्रया
 मूलभूत सक्रया
 चोक्ण्ण्याची सक्रया
 पापड्यांची उघिझाप
 बॉसबनस्की/पदतासलया
 ग्राष्कपंग
 टोसवक-नेक
 रििे

47. शौशवावस्था(१५ सदवि ते २ वषवपयंत)
• शारीररक वाढचे तत्वे
A. शीषव पुच्छ सवकाि
B. क
ें द्रीय पररिरीय

48. शौशवावस्था(१५ सदवि ते २ वषवपयंत)
• शौशवावस्थेची वैसशष्ट्ये
1. शौशवावस्था हा सवकािचा पाया आहे
2. जलद वाढ व बदल होण्याचीवय आहे
3. या अवस्थेत प्रवलंबन कमी होते
4. िामासजकरिाची िुरुवात होते
5. आकषवकतेचे वय आहे
6. धोकादायक वय आहे

49. शौशवावस्था(१५ सदवि ते २ वषवपयंत)
• शौशवावस्थातील कारक सवकाि
1. िोक्याचे भागाचे सनयंत्रि
2. हस्त कौशल्य
3. पायाचे कौशल्य

50. शौशवावस्था(१५ सदवि ते २ वषवपयंत)
• शौशवावस्थातील बोधनीक व भावसनक सवकाि

51. शौशवावस्था(१५ सदवि ते २ वषवपयंत)
• शौशवावस्थातील बोधनीक व भावसनक सवकाि

52. UNIT-III
प्रारंसभक आसि मध्य बाल्यावस्था (Early and Middle
Childhood)

53. UNIT-III
प्रारंसभक आसि मध्य बाल्यावस्था (Early and Middle Childhood)
• बाल्यावस्था (३ वषव ते १४ वषव)
1. पूवव बाल्यावस्था (Early Childhood)
३ वषव ते ६ वषव
2. मध्य बाल्यावस्था (Middle Childhood)
६ वषव ते ११ वषव
3. उत्तर बाल्यावस्था (Late Childhood)
११ वषव ते १४ वषव

54. UNIT-III
प्रारंसभक आसि मध्य बाल्यावस्था (Early and Middle Childhood)
• सजज्ञािेचा वय व िमस्ा वय
• शारीररक वाढ
१. मेंदू सवकाि
२. उंची
३. वजन
• पूवष बाल्यावस्थेतील समस्या
1. अपघात
2. अनाकषवकता
3. लठ्ठपिा
4. क
ु पोषि
5. दृिी एवं श्राविदोष

55. UNIT-III
प्रारंसभक आसि मध्य बाल्यावस्था (Early and Middle Childhood)
• भासषक सवकाि
1. शब्द िंग्रह
िामान्य शब्द िंग्रह, सवशेष शब्द िंग्रह
2. बोलिे
3. व्याकरि
4. व्यावहाररक भाषा

56. UNIT-III
प्रारंसभक आसि मध्य बाल्यावस्था (Early and Middle Childhood)
• पालकत्वाच्या पद्धती /शौली (Parenting Style)
१. हुक
ू मशाही पालकत्व (Authoritarian)
२. प्रमाि मानण्याजोगे पालकत्व (Authoritative)
३. मुि पालकत्व (Permissive)
४. सनिाळजी पालकत्व (Neglectful)

57. UNIT-III
प्रारंसभक आसि मध्य बाल्यावस्था (Early and Middle Childhood)
• अिमथवता/आक्षमता
१. शारीररक अिमथवता
२. मानसिक अिमथवता
३. दृिी दोष
४. श्रावि िमस्ा
५. वाचन अिमथवता