GGAHP annual report 2019 MON

1. НОГООН АЛТ-МАЛЫН ЭРҮҮЛ МЭНД ТӨСӨЛ
(2019 оны 1-12 сар)
Улаанбаатар хот
2019 он

2. ТОВЧИЛСОН ҮГ
АБАХ Аймгийн Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо
БАГ Бэлчээр Ашиглалтын Гэрээ
БАХ Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсэг
БНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс
ГЗБГЗЗГ Газар Зохион Байгуулалт, Геодези, Зураг Зүйн Газар
ГХБХБГ Газрын Харилцаа, Барилга, Хот Байгуулалтын Газар
ГХГЗЗГ Газрын Харилцаа, Геодези, Зураг Зүйн Газар
ДБХС Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Сан
ИТХ Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал
МАА Мал Аж Ахуй
МБАНХ Монголын Бэлчээр Ашиглагчдын Нэгдсэн Холбоо
ХААИС Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль
ХХААХҮЯ Хүнс, Хөдөө Аж Ахуй, Хөнгөн Үйлдвэрийн Яам
ЛМ Ланд Менежер
МННХ Монголын Ноос, Ноолуурын Холбоо
МАШҮХ Монголын Арьс Ширний Үйлдвэрлэлийн Холбоо
МХЕГ Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий Газар
МЭЕГ Мал Эмнэлгийн Ерөнхий Газар
МЭС Мал Эмнэлгийн Сургууль
МЭХ Мал Эмнэлгийн Холбоо
НАМЭМ Ногоон Алт Малын Эрүүл Мэнд
ОНХС Орон Нутгийн Хөгжлийн Сан
ОХУ Оросын Холбооны Улс
СБАХ Сумын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо
СХЗГ Стандарт, Хэмжил Зүйн Газар
ТББ Төрийн Бус Байгууллага
ХАА Хөдөө Аж Ахуй

3. ХЗХ Хадгаламж, Зээлийн Хоршоо
ХҮСХХ Хөнгөн үйлдвэрийн судалгаа, хөгжлийн хүрээлэн
УИХ Улсын Их Хурал
УМЭАЦТЛ Улсын Мал Эмнэлэг, Ариун Цэврийн Төв Лаборатори
УЦУОШГ Ус Цаг Уур, Орчны Шинжилгээний Газар
УЦУОСМХ Ус Цаг Уур, Орчны Судалгаа Мэдээллийн Хүрээлэн
ШХА Швейцарын Хөгжлийн Агентлаг
ЭШХ Эрдэм Шинжилгээний Хүрээлэн
МЭНС Мал эмнэлгийн нэгдсэн систем

4. ХУРААНГУЙ
Мал тооллогын урьдчилсан дүнгээр 2018 оны жилийн эцэст манай улсын мал сүргийн
нийт дүн 66 сая 463.7 мянган толгойд хүрч, 2017 оныхоос 244.7 мянгаар өссөн байна.
Сүүлийн 5 жилийн хугацаанд малын тооны өсөлт дунджаар 10 хувь байсан бол энэ онд
хамгийн бага буюу 0.4 хувийн өсөлттэй байгаа ч дотоодын махны хэрэгцээг бүрэн
хангаж байна. Гэвч энэ оны 10 сарын байдлаар мах, махан бүтээгдэхүүний үнэ
өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 32.6 хувиар өсөж үнийн хөөрөгдөл болсонтой
холбоотойгоор Засгийн газраас үхрийн махны экспортыг зогсоосон, мөн махны
экспортыг гурван төрөл дээр ирэх оны зургаан сар хүртэл зогсоож адууны махны
экспортыг тодорхой хэмжээгээр хийх болсон байна. Мах, махан бүтээгдэхүүний
экспортын хэмжээ 2019 оны эхний 10 сарын байдлаар 34,2 мян тн хүрсэн байна. Махны
экпортыг өнгөрсөн жилийн мөн үетэй харьцуулахад адууны махны экспорт 19,6%, хонь,
ямааны мах 28%, үхрийн махны экспорт 100% буурсан үзүүлэлттэй байна. Махны
экспорт буурснаас малчид мал борлуулах төлөвлөгөө гаргаж ажилласан ч хүссэн
хэмжээнд хүртэл борлуулалт хийж чадахгүй байсан, энэ нь нөгөө талаар бэлчээрийн
ачааллыг бууруулахад хүндрэл учруулах хүчин зүйл боллоо.
МБАНХ-ноос ХХААХҮЯ-нд улсын аварга малчин өрх шалгаруулах болзлыг өөрчлөх
талаар санал, хүсэлт явуулж хамтран ажилласны үр дүн гарч, улсын аварга, хошой
аварга малчин өрх, улсын аварга фермер, улсын аварга саальчин шалгаруулах журмыг
Засгийн Газраас шинэчлэн баталлаа. Энэхүү шинэчилсэн журамд малын тоо толгойг
хэт өсгөхөөс илүү малын үржил, селекцийг мэргэжлийн удирдлага дор, шинжлэх
ухааны үндэслэлтэй явуулах, бэлчээрийг зүй зохистой ашиглах, малын чанараа
сайжруулан, ашиг шимийг нь нэмэгдүүлэх, малын төрөл, сүргийн зохистой бүтэц бий
болгох, мал эмнэлгийн урьдчилан сэргийлэх үзлэгт малаа хамруулж, эрүүл, чанартай
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, ажлын байр нэмэгдүүлж, ядуурлыг бууруулахад хувь нэмрээ
оруулах зэрэг асуудал тусгагдсан байна.
Ногоон алт малын эрүүл мэнд төслийн нэгдсэн үе шатанд төсөл дууссаны дараа үйл
ажиллагаа хэвийн үргэлжлэх нөхцөл боломж, чадавхийг бий болгох, дэмжих зорилгоор
төрийн болон төрийн бус 9 байгууллагатай бэлчээрийн менежмент, малын эрүүл мэнд,
малчдын хоршооны зах зээлийг өргөжүүлэх чиглэлээр гэрээ байгуулан ажиллаж байна.
Үүнээс малчдыг БАХ-ийн зохион байгуулалтанд оруулах, БАГэрээгээр дамжуулан
бэлчээр сайжруулах, малчдын байгууллагыг хөгжүүлэх ажлыг МБАНХолбоогоор
дамжуулан хэрэгжүүлснээр төсөлд нийт 18 аймгийн 183 сум хамрагдаж байгаа нь
Монгол орны нийт сумын 51% болж байна. Эдгээр аймаг, сумдад бэлчээрийн
менежментийг боловсронгуй болгох, бэлчээрийн харилцааг хариуцлагажуулах, малын
эрүүл мэнд үүлдэр угсааг сайжруулах, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх, малын гаралтай
түүхий эд бүтээгдэхүүний үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор малчдыг зохион
байгуулалтад ороход нь мэргэжил арга зүйгээр хангаж ажилласнаар 64 БАХ, ХАА-н 5
хоршоо, 9 ХЗХ шинээр байгуулагдаж, 81,6 мянган малчин өрхийг хамарсан 1509
бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ), 157 СБАХ, 18 АБАХ, ХАА-н 75 хоршоо, 33 ХЗХоршоо
үйл ажиллагаа явуулж байна. Малчдын байгууллагын тоо өнгөрсөн онтой харьцуулахад
14-өөр нэмэгдлээ.
ХХААХҮЯамны харъяа АДОБАЗахиргаатай хийсэн гэрээний хүрээнд бэлчээр
ашиглалт, бэлчээрийн ачааллыг зохистой хэмжээнд барих, ашиглагчдыг
хариуцлагажуулах гол үндэс болох бэлчээрийн даац багтаамжийг тооцох арга
аргачлалыг ХХААХҮЯ-ны дэргэдэх салбар дундын ажлын хэсгээс шинэчлэн
боловсрууллаа. Ингэснээр биологийн болон бодит ургац тодорхойлох арга, улирлын
үргэлжлэх хугацаа, мөн малын төрлийг хонин толгойд шилжүүлэх итгэлцүүрийг нэг
болгож ХААИС-ийн эрдмийн зөвлөл, Үндэсний статистикийн газрын даргын зөвлөлөөр
хэлэлцүүлж ХХААХҮйлдвэрийн сайд, БОАЖуулчлалын сайд, Үндэсний статистикийн
хорооны даргын хамтарсан 2019 оны 8-р сарын 5-ны өдрийн А/113, А/422, А-250 дугаар
тушаалаар батлуулснаар улсын хэмжээнд нэгдсэн арга зүйтэй боллоо.

5. Аймаг дундын отрын бүс нутагт бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөө боловсруулах,
мэргэжилтнүүд болон малчдын санал авч, бэлчээрийн төлөвлөлтийн зураглал гарган,
аймаг дундын отрын бэлчээрийг зохистой ашиглах талаар аймаг, сумдын хооронд гэрээ
байгуулан ажилласнаар отрын бэлчээрт зөвшөөрөлгүй ордог явдал буурч, аймаг
дундын отрын бэлчээр ашиглалтын төлөвлөгөөний хэрэгжилт сайжирч, бэлчээрийн
маргаан буурч байна. Улсын тусгай хэрэгцээний аймаг дундын отрын бүс нутагт
зөвшөөрөлгүй орсон малчин өрхөд холбогдох хууль, журмын дагуу арга хэмжээ
авснаар отрын бүсэд зөвшөөрөлгүй мал оруулдаг, тогтоосон хугацаанд отрын
бэлчээрийг чөлөөлдөггүй зөрчил буурч байна.
ХААИС-тай байгуулсан гэрээний хүрээнд тус сургуулийн багш, судлаачдын багаас мал
сүргийн тоо төрлийг тухайн орон нутгийн онцлог, даацанд нь тохируулахад чиглэсэн
сүргийн эргэлтийг 5-10 жилээр боловсруулж загвар сумдын хэмжээнд БАХ-аар болон
малчин өрхийн малын тооны шатлалаар туршиж, сүргийн эргэлтийн төлөвлөгөөг
хэрэгжүүлэх талаар холбогдох мэргэжилтнүүд болон малчдад зориулсан сургалт
зохион байгуулж нэвтрүүлж эхэллээ. Энэхүү сүргийн эргэлтийн схемийг боловсруулах
зарчим, мөн түүнд зориулан хөгжүүлсэн программ хангамжийг ХААИС-ийн эрдмийн
зөвлөл, ХХААХҮЯ-ны дэргэдэх шинжлэх ухааны зөвлөлөөс сайшааж, улсын хэмжээнд
ашиглах нэгдсэн арга зүйгээр баталлаа.
НАМЭМ төслийн дэмжлэгтэйгээр бэлчээрийн мониторингийн арга зүйг шинэчлэн улсын
хэмжээнд нэгтгэн сайжруулсан УЦУОСШГ болон ГЗБГЗЗГ дээрх бэлчээрийн
экосистемийн төлөв байдлын өөрчлөлт, мөн бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг тус тусад
нь хянах мониторингийн 2 том сүлжээний дэргэдэх үндэсний хэмжээний сан нь МАА-н
үйлдвэрлэлийг хариуцлагажуулах, түүний тогтвортой байдлыг хангах үндсэн суурь
болж байна.
Монгол орны бэлчээрийн үндэсний мониторингийн улсын сүлжээний арга зүйг
стандартчилах, мэргэжилтнүүдийг чадавхижуулах, багаж тоног төхөөрөмжөөр хангах,
тайлан мэдээ гаргах, олон нийтэд түгээх чиглэлээр УЦУОСМХ-тай хамтран ажиллаж
бэлчээрийн төлөв байдлын үндэсний хэмжээний мэдээллийн санг байгуулснаас хойш
эдүгээ 2011 оноос хойших 8 жилийн мэдээг хадгалаад байна. Ус цаг уурын улсын
сүлжээн дээрх бэлчээрийн төлөв байдлын мониторингийн хөтөлбөр нь улсын хэмжээнд
эдүгээ 1516 цэгийг хамарч бэлчээрийн экосистемийн төлөв байдал, бүтээмж, өвөл
хаврын бэлчээрийн даац багтаамж зэрэг мэдээллээр үйлчлэн ажиллаж байна.
УЦУОСМХүрээлэн дээрх Бэлчээрийн экосистемийн төлөв байдлын үндэсний
хэмжээний санг шинэчлэн хөгжүүлэх, тогтвортой ажиллуулах, мэдээллийн чанар
үнэмшлийг дээшлүүлэх, тоон мэдээллийг боловсруулж хэрэглэгчдэд хүргэх, олон
улсын хэмжээний мониторингийн сүлжээнд холбогдох чиглэлээр чадавхи бэхжүүлэх
зорилгоор мэргэжилтнүүдийг холбогдох урт богино хугацааны сургалтанд хамруулахын
зэрэгцээ сангийн программын шинэчлэл өөрчлөлтийн хувьд АНУ-ын ХААЯ-ны
Хорнадагийн ЭШ төвийн мэргэжилтэн Эрика Коуртрайт зөвлөн ажиллаж байна.
УЦУОСМХ дээрх бэлчээрийн төлөв байдлын мониторинг үнэлгээний улсын сүлжээний
дэргэд инженер техникийн ажилтнуудыг чадавхижуулах давтан сургалтуудыг жил бүр
зохион байгуулснаар мониторингийн эх мэдээг дахин шалгах, мэдээллийн санд зөв
оруулсан эсэхийг тулгаж мэдээллийн сангийн баяжилтыг жил бүр хийж байна. Мөн
бэлчээрийн төлөв байдлын тайлан, сэргэх чадавхийн зураглал, өвөл хаврын
бэлчээрийн даац багтаамжийг аймгийн түвшинд гаргаж орон нутгийн шийдвэр
гаргагчид болон малчдадаа танилцуулж байна. Энэ нь мэдээлэл үйлчилгээг
хэрэглэгчдэд ойртуулах, орон нутаг дахь оролцогч талуудын үйл ажиллагааны уялдаа
болон хамтын ажиллагааг сайжруулахад чухал үүрэгтэй. Ус цаг уурын улсын сүлжээний
нэг гол бүтээгдхүүн үйлчилгээ болох “Бэлчээрийн сэргэх чадавхийн цэгэн зураглал”-ыг
растер зурагт хувиргаснаар зүүн бүсийн 4 аймаг (Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар,
Дорноговь), төвийн бүсийн 7 аймгийн (Улаанбаатар хот, Архангай, Булган, Дархан-уул,
Дундговь, Өвөрхангай, Сэлэнгэ, Төв аймаг) бэлчээрийн 1:1000000 хэмжээст зургийг

6. шинэчлэн зохиолоо. Ийнхүү растер зурагт хувиргаснаар бэлчээрийн төлөв байдлын
мониторинг, үнэлгээний системийн төлөөлөх байдал, мэдээлэл боловсруулалтын
чанарыг нэмэгдүүлэх боломж нэмэгдэж байна.
ГХБХБГазар дахь газрын харилцааны ЛМ програмын бэлчээр ашиглалтын гэрээний
мэдээлэл, гэрээт бэлчээрийн фото мониторингийн дүн мэдээллийн хэрэглээ нэмэгдэж,
бэлчээр ашиглалтын гэрээний хэрэгжилтийг хянах, хариуцлагатай малчид,
хариуцлагатай бүтээгдхүүнийг тодорхойлох гол шалгуур болж байгаа тул орон нутаг
дахь газрын харилцааны мэргэжилтнүүдийн чадавхийг бэхжүүлэх давтан сургалтыг 12
аймагт зохион байгууллаа. Мөн ЛМ программын бэлчээр ашиглалтын гэрээг бүртгэх,
фото мониторингийн мэдээлэл боловсруулалтын хэсэгт нэмэлт сайжруулалт хийснээр
фотомониторингийн цэгүүд сэргэх чадавхиар ангилагдан өөр өөр өнгөөр харагдах,
сонирхсон жилээр харьцуулалт хийх, холбогдох гарын авлага материалыг ашиглахын
зэрэгцээ хавсралт мэдээллүүдийг хэвлэх цэстэй болсноор даамлын ажлыг
мэдэгдэхүйц хөнгөлж байна.
Бэлчээр ашиглалтыг хариуцлагажуулах, улмаар МАА-н үйлдвэрлэлийн тогтвортой
байдлыг хангах гол арга хэрэгсэл болох бэлчээрийн сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад
суурилсан ашиглалтын загварын дагуу бэлчээр ашиглагчдыг зохион байгуулалтанд
оруулах, ашиглалтын хил заагаа тодорхойлж зураглах, бэлчээрийн нөөцдөө
тохируулан ашиглалтыг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийн үр нөлөөг хянах,
мониторинг үнэлгээний дүнг дараа дараагийн төлөвлөлтийн суурь болгон ашиглах
гэсэн суурь алхамуудаас тогтох олон талт хамтын ажиллагаан дээр суурилсан бүтэц
бий болон ажиллаж байна. БАГэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах зорилгоор БАХ-ийн
бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөгөө гаргах, хэрэгжүүлэх, үнэлэх ажлын суурь
үндэс болсон бэлчээрийн фотомониторингийг 18 аймагт сумдын газрын даамал, СБАХ
тэргүүн, БМАХ-ийн гишүүд хамтран 320 сумын нутагт 4781 цэгт хийж мэдээллийг
боловсруулан орон нутгийн удирдлага, малчдад мэдээлж, БАХ, сумын газар зохион
байгуулалтын төлөвлөгөөний суурь, бэлчээрийн төлөв байдлыг хянах гол хэрэгсэл
болгон ашиглаж байна.
Төслийн хуучин 7 болон дунд шатны 4 аймагт Бэлчээр Ашиглалтын Гэрээний
хэрэгжилтийг сайжруулах, бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг
хэрэгжүүлэх ажлыг аймаг, сумдын АБАХ, СБАХ бэлчээрийн менежментийн ажлын
хэсгүүдтэйгээ хамтран зохион байгуулж байна. Бэлчээр ашиглалтыг хариуцлагажуулах,
ялангуяа малын тоог даацдаа тохируулах, малчид малын тоо, төрлөөсөө хамааран
бэлчээрийн хураамж төлж бэлчээр хамгаалах сан байгуулах ажлыг баталсан
Баянхонгор аймгийн Засаг Дарга, ИТХ-ын санаачилгыг Завхан, Архангай, Увс, Ховд,
Говь-Алтай, Сэлэнгэ, Өвөрхангай, Дорнод, Өмнөговь, Хөвсгөл аймагт хэлэлцүүлэн
туршиж эхлээд байна. Үүний үр дүнд Завхан аймаг ХЗДХ-ийн яамаар аймгийн журмаа
батлуулж, дээрх 12 аймгийн 42 суманд сумын ИТХ-аар бэлчээр хариуцлагажуулах
журмыг батлуулан хэрэгжүүлж байна.
Орон нутагт бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтыг хэрэгжүүлэх ажлыг
сум, аймгийн засаг даргын орлогчоор ахлуулсан бэлчээрийн менежментийн ажлын
хэсгүүд зангидан зохион байгуулж байна. Энэ жилийн хувьд сум орон нутаг дахь
бэлчээрийн харилцааны зохицуулалтыг сайжруулах, бэлчээрийн журам дүрмийг
шинэчлэн сайжруулах, холбогдох талуудыг үүрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна.
Бэлчээр ашиглалтыг хариуцлагажуулах, ялангуяа малын тоог даацдаа тохируулах,
малчид малын тоо, төрлөөсөө хамааран бэлчээрийн хураамж төлж бэлчээр хамгаалах
сан байгуулах ажлыг төсөл хэрэгжиж буй аймгуудап туршиж байна. Ховд, Завхан, Увс,
Говь-Алтай, Баян-Өлгий аймгийн 18 суманд байгуулагдсан бэлчээр хамгаалах санд
нийт 268 сая төгрөг хуримталснаас 6500 гаруй өрхийн малчид 165.2 сая, орон нутгийн
төсөв, ОНХСангаас 38.2 сая, НАМЭМ төслөөс 65 сая төгрөгийг бэлчээр сайжруулах
арга хэмжээнд зарцуулахаар төвлөрүүлсэн байна. Үүнээс Ховд, Завхан, Увс, Говь-
Алтай аймгийн 18 сум бэлчээр хариуцлагажуулах журмын хүрээнд бэлчээр

7. хамгаалах/бэлчээрийн эрсдлийн сан үүсгэсэн бөгөөд Баян-Өлгий аймгийн сумд
ХЗХоршоондоо 4 сан үүсгэсний нэг нь бэлчээрийн сан юм. Энэ оны 11 сарын байдлаар
бэлчээр хамгаалах сангаас 78.7 сая төгрөгийг малчдын олонхийн саналаар малын өвс,
тэжээл бэлтгэх, багийн өвс, тэжээлийн агуулах засах, оготно устгалын ажилд
зарцуулаад байна.
БАГэрээ нь малчдын бэлчээрээ ашиглах уламжлалт эрхийг баталгаажуулж, бэлчээрээ
зохистой ашиглах хариуцлагыг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ бэлчээр нутаг, нүүдэлчдийн
соёл уламжлалаа хадгалан, хойч үедээ шилжүүлэх, гэрээт бэлчээр дэх байгалийн
дагалт баялгаа ашиглах анхдагч эрхийг баталгаажуулах, мал, малын гаралтай
бүтээгдэхүүнээ зах зээлд өндөр үнээр борлуулах эрх зүйн гол баримт бичиг болж
байна. 2019 онд шинээр 235 БАХ СЗД-тай БАГэрээ байгуулснаар БАГэрээ байгуулсан
БАХ-ийн тоо 16 аймагт 1065-д хүрлээ. Үүний 1004 буюу 94% нь хавсралт мэдээлэл
бүрэн буюу БАХ-ийн бэлчээрийн төлөв байдлын мэдээлэл, ургац, даац, өрхийн тэргүүн,
эзэгтэйн гарын үсэг бүхий мэдээллийг хавсаргаж шинэчилсэн БАГэрээ байна. Бэлчээр
ашиглалтаа сайжруулахын тулд малчид отор нүүдэл хийх, хадлан тэжээл бэлтгэх,
худаг засварлах, малын үүлдэр угсааг сайжруулах, бодлогын бичиг баримт хэлэлцүүлж
батлуулах зэрэг ажилд хамтран оролцож, улс, орон нутаг болон малчдаас нийт 1.5
тэрбум төгрөгийг бэлчээр сайжруулахад зарцуулсан байна. 2019 оны байдлаар 5
аймгийн 14 суманд нийт 20 гаруй БАХ бэлчээр хамгаалах, мал сүргээ эрсдлээс
хамгаалах зорилгоор 80,7 сая төгрөгийн хөрөнгө бүхий бэлчээр хамгаалах/эрсдэлийн
сан байгуулан ажиллаж, 13 сая гаруй төгрөгийг хадлан, тэжээл бэлтгэлтэй холбоотой
ажилд зарцуулсан байна.
Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтын хэрэгжилтийг хангах гол арга
хэрэгсэл болох бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийг үнэлэх орон
нутаг дахь дэд бүтцийн тогтвортой байдлыг хангах үүднээс гэрээг Газрын кадастрын
мэдээллийн системд бүртгэлжүүлж, цахимжсан цогц мэдээлэл үүсгэж гэрээний эрхийг
баталгаажуулах ажлыг амжилттай эхлүүллээ. 2019 оны 11 сарын байдлаар хавсралт
мэдээлэл бүрэн БАГэрээний 45% хувь буюу нийт 455 БАГэрээ фотомониторингийн
мэдээллийн сантай холбогдсон ЛМ-2 программд бүртгэгдлээ. Ингэснээр эдгээр 455
БАХ-ийн гэрээгээр ашиглаж буй бэлчээрийн эрх баталгаажлаа.
НАМЭМ төсөл, МБАНХ, ХАС банк хамтран бэлчээрийн нөөцийн зүй зохистой
ашиглалтыг дэмжих, малчдыг бэлчээрийн даацаас хэтэрсэн малынхаа тоог
төлөвлөгөөний дагуу аажмаар бууруулах, малын эрүүл мэндийн үйлчилгээг сайжруулж,
зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн мал, мах бэлтгэж, өрхийн орлого нэмэгдүүлэх
боломжийг судлах “Ногоон бэлчээр” туршилтын төслийг Ховд аймгийн Чандмань
суманд 2020 оны 10 сар хүртэл хэрэгжүүлэх гэрээ байгуулан ажиллаж байна. “Ногоон
бэлчээр” төслийн судалгаанд сумын нийт малчин өрхийн 73,4 хувь буюу 481 малчин
өрх хамрагдснаас “Хариуцлагын гэрээ” байгуулан хамтран ажиллах, шалгуур үзүүлэлт
хангасан 97 малчин өрх 500 сая төгрөгийн зээл аван гэрээнд заасан үүрэг, хариуцлагаа
хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. 2019 оны фото мониторингийн дүнгээр зээл авсан
малчдын гэрээт бэлчээрийн төлөв байдал ерөнхийдөө тогтвортой, бэлчээр
ашиглалтын гэрээгээр хүлээсэн үүргийн дагуу улирлын сэлгээг төлөвлөсний дагуу
100% хийж, 86 хувь нь малынхаа 10-аас доошгүй хувийг зах зээлд нийлүүлж борлуулан
гэрээний үүргээ биелүүлж байна.
МБАНХ-ны дэргэдэх “Хариуцлагатай нүүдэлчид” түүхий эд нийлүүлэлтийн эргэн
мөшгөх системд “Сүүний чанар, аюулгүй байдлыг баталгаажуулах мөшгөх тогтолцооны
модуль” цахим системийг Дижитал медик, Витафит компани хамтран боловсруулж жил
орчим хугацаанд туршиж, хөгжүүлж бэлэн боллоо. Ингэснээр сүү боловсруулах
үйлдвэрүүд тухайн модулийг ашиглан малчдаас авч буй сүүний чанар, эрүүл ахуйн

8. холбоотой мэдээлэл, сүү нийлүүлэгч малчид/фермер, тэдний ашиглаж буй бэлчээр,
малын эрүүл мэнд гэх мэт олон мэдээллийг бүртгэж, хэрэглэгчдэд гарал үүсэл нь
тодорхой, хариуцлагатай малчдын нийлүүлсэн бүтээгдэхүүнээр үйлчилж буйгаа
батлах, мөшгөх боломжтой болж байна. 2019 оны 3-11 дүгээр сард Витафит компани
тус системийг ашиглан Төв аймгийн Борнуур, Батсүмбэр, Сэлэнгэ аймгийн Мандал,
Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын 300 гаруй малчид/фермерээс 304 тн сүү
худалдан авалтыг бүртгэлжүүлж, малчдад 243 сая төгрөгийн орлого орсон байна.
Цахим системийн үр дүн болох гарал үүсэл тодорхой, эрүүл малын гаралтай
бүтээгдэхүүний савлагаан дээр тавигдах QR кодыг шинээр байршуулахаар Витафит
компанитай хамтран ажиллаж байна.
Монгол Улсын мал эмнэлгийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг олон улсад хүлээн
зөвшөөрүүлэхэд дэмжлэг болох зорилгоор НАМЭМ төсөл Мал эмнэлгийн ерөнхий
газар /МЭЕГ/-тай хамтран “Малын эрүүл мэндийн мөшгөх систем”-ийг 2017 оноос
хөгжүүлж 2018 онд МЭЕГ-ын өмчлөлд албан ёсоор хүлээлгэн өгснөөр улсын хэмжээнд
нэвтрүүлэх боломжтой болсон. Малын эрүүл мэндийн мөшгөх систем нэвтрүүлэх
туршилт хийж байгаа аймаг, орон нутгийн удирдлагууд тус системийн ач холбогдол, үр
өгөөжийг ойлгон талархан дэмжиж шаардлагатай төсөв хөрөнгийг шийдвэрлэн тухайн
аймгийнхаа хэмжээнд бүрэн нэвтрүүлэх ажлыг зохион байгуулж эхлээд байна.
Тухайлбал, Завхан аймаг 2019 оны орон нутгийн төсвөөсөө 105.0 сая төгрөг
шийдвэрлэн бусад зардлыг НАМЭМ төсөл, МЭЕГ гаргаж аймгийн хэмжээнд нэвтрүүлэх
ажлыг зохион байгууллаа. Үүний үр дүнд Завхан аймгийн нутаг дэвсгэрээс гадагш гарч
байгаа мал, малын гаралтай бүх бүтээгдэхүүнд мал эмнэлгийн цахим гэрчилгээ олгож
байгаа бөгөөд 2019 оны 5-11 сард нийт 3785 гэрчилгээ бичигдсэн байна. Малын эрүүл
мэндийн мөшгөх системийн үр шимийг өөрийн аймгийн малчдад хүртээх зорилгоор
Ховд аймаг 76.8 сая, Говь-Алтай аймаг 63.2 сая, Увс аймаг 78.8 сая, Баянхонгор аймаг
115.0 сая, Дархан-уул аймаг 31,2 сая төгрөгийн санхүүжилтийг орон нутгийн төсөв,
бусад эх үүсвэрээс шийдвэрлэж, 2019 онд багтаан аймгийн хэмжээнд бүрэн
нэвтрүүлэхээр НАМЭМ төсөл, МЭЕГ-тай хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулан
ажиллаж байна. Дээрх аймгуудын жишгээр Хөвсгөл, Дорнод, Өмнөговь аймаг болон
нийслэлийн мал эмнэлгийн газар малчныхаа төлөө, мал аж ахуйн салбарын үр ашигтай
үйлдвэрлэлийн төлөө хамтран ажиллаж малын эрүүл мэндийн мөшгөх системийг ирэх
онд бүрэн нэвтрүүлэхээр сонирхлоо илэрхийлээд байна.
Хариуцлагатай үйлдвэрлэл, хариуцлагатай бүтээгдэхүүнийг үндэсний болон олон
улсын түвшинд баталгаажуулах, үйлдвэрлэгчид, бизнесийн салбарынхантай холбох
тал дээр тодорхой ахиц дэвшил гарч байна. Тухайлбал, эрүүл бэлчээр, эрүүл малаас
гаралтай, гарал үүсэл нь тодорхой ноос ноолуур, мах, сүүн бүтээгдхүүний мөшгөх
тогтолцоог нэвтрүүлэн, байгаль орчинд ээлтэй, нэмүү өртөг шингэсэн, үр ашигтай
үйлдвэрлэл эрхэлдэг компаниудаар дамжуулж хэрэглэгчдэд нийлүүлэх ажлыг
ХХААХҮЯам, МБАНХолбоо, АБАХ, 29 сумын ЗДТГазар, СБАХ, Дижитал медик ХХК,
сумдын мал эмнэлэг, малчдын төлөөлөл хамтран 29 сумыг загвар болгохоор туршин
нэвтрүүлж байна. 2019 онд МБАНХолбооны дэргэдэх Ногоон алт дундын хоршоо Мах
маркет компанитай 50000 мал нийлүүлэх гэрээ байгуулсан. Ногоон алт дундын хоршоо,
АБАХ, СБАХ, тэдгээрийн дэргэдэх хоршоодоор дамжуулан нийт 140,528 толгой мал
борлуулсан нь өнгөрсөн оныхоос 2.7 дахин нэмэгдсэн байна.
ХХААХҮЯ, Ховд аймгийн ИТХ, Ховд аймгийн ЗДТГ, НАМЭМ төсөл, МБАНХолбоо, Ховд
аймгийн бэлчээр ашиглагчдын холбоо хамтран бэлчээрийн үндэсний гурав дахь
удаагийн форумыг Монгол Улсын мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн үндэс болсон
бэлчээрийн төлөв байдал, бэлчээрийн доройтлыг хязгаарлах, зүй зохистой
ашиглалтыг нэвтрүүлэх, малчин хүний хариуцлагыг өндөржүүлэх замаар хойч үедээ
өвлүүлэн үлдээх хүндтэй үүргийг хүлээсэн орон нутгийн малчдад нэгдсэн мэдээлэл
өгөх, харилцан туршлага солилцох, цаашдын оролцоог тодорхойлох зорилгоор “Ногоон
хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай малчид” уриан дор амжилттай зохион байгууллаа.
Нийт 500 орчим оролцогчидтой энэхүү форумаар бэлчээрийн чанар бүтээмжийг
тогтвортой хадгалах, малаас авах ашиг шимийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр бусдыгаа

9. манлайлагч хариуцлагатай малчид, хариуцлагатай БАХ-уудыг алдаршуулан сайн
туршлагыг түгээн дэлгэрүүлэх боломжийг бүрдүүллээ. Дундын бэлчээрээ хамтдаа
зохистой ашиглаж буй малчид мал ахуйгаа хэрхэн хөтөлж байгаа, малын түүхий эдийн
болон хадгаламж зээлийн хоршоог хөгжүүлж буй орон нутгийн сайн туршлага,
сургамжийн талаар малчид танилцуулж туршлагаасаа хуваалцлаа.
Төслийн гэрээт байгууллага болох МБАНХ нь БАХэсэг, малчдын эрх ашиг, сонирхлыг
хамгаалах үндэсний хэмжээний дээвэр холбоо болж олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөж
байна. Үүний нэг баталгаа нь МБАНХ 2019 онд Хас Банктай хамтран Ховд аймгийн
Чандмань суманд “Ногоон зээл” төсөл, Европын холбооны SWITCH ASIA төслийн
Ядуурлыг бууруулах, Монгол улсын эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд хувь нэмэр
оруулах зорилго бүхий “Монголын нэхмэлийн салбарын тогтвортой үйлдвэрлэл, Эко
шошгожуулалт” төсөл, Олон улсын хөдөө аж ахуйн сан (IFAD)-ийн “Зах зээл ба
бэлчээрийн удирдлага” төсөл, НҮБ-ын ХХААБайгууллагын “Нүүдэлч, малчдын
мэдээллийн сан бүрдүүлэх” төсөл зэрэг 4 томоохон төслийг хамтын ажиллагааны
гэрээний дагуу хэрэгжүүлж байна. МБАНХ нь 2019 онд Улсын Их Хурал, ХХААХҮЯам,
НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага, Ховд аймгийн ЗДТГ, АБАХ-тай хамтран
“Бэлчээрийн ашиглалт, хамгаалалтын эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх нь” сэдэвт үндэсний
хэлэлцүүлэг, Бэлчээрийн үндэсний III форумыг амжилттай зохион байгуулж, 1300 гаруй
малчид хоорондоо туршлага судлах, суралцах, бэлчээрийн эрх зүйн орчныг
сайжруулах талаар төр засгийн бодлого шийдвэрт санал бодлоо тусгах боломж
олгосон.

10. 2019 ОНЫ АЖЛЫН ГҮЙЦЭТГЭЛ, ҮР ДҮН
Үр нөлөө 1: БАХ, бэлчээр ашиглалтын гэрээг өргөжүүлэн нэвтрүүлэх замаар
бэлчээрийн МАА эрхлэх зохистой тогтолцоог төлөвшүүлэх
Үр нөлөө 2: Зах зээлд хамтран гарах, МАА-н бүтээгдэхүүний чанар сайжирсны (мал
эмнэлгийн үйлчилгээ) үр дүнд малчин өрхийн орлого нэмэгдэнэ
Үр нөлөө 3: Малын эрүүл мэндийн үр өгөөжтэй тогтолцоо, бэлчээрийн
тогтвортой менежментийн бодлогын таатай орчныг дэмжих
ҮР НӨЛӨӨ 1: БАХ, БЭЛЧЭЭР АШИГЛАЛТЫН ГЭРЭЭГ ӨРГӨЖҮҮЛЭН
НЭВТРҮҮЛЭХ ЗАМААР БЭЛЧЭЭРИЙН МАЛ АЖ АХУЙ ЭРХЛЭХ ЗОХИСТОЙ
ТОГТОЛЦООГ ТӨЛӨВШҮҮЛЭХ
НАМЭМ төслөөс 2019 оны хувьд бэлчээрийн төлөв байдлын үнэлгээ, мониторинг,
бэлчээр ашиглалтыг төлөвлөж хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтэнд хяналт тавих байгууллага
болон орон нутаг дахь холбогдох мэргэжилтнүүдийг үргэлжлүүлэн чадавхижуулах, үйл
ажиллагааг нь уялдуулж хамтын ажиллагааг сайжруулж бэлчээр ашиглалтыг
хариуцлагажуулах, Бэлчээр ашиглалтын гэрээнд заасан үүрэг хариуцлагаа
хэрэгжүүлэхэд БАХ-ийн малчдад арга зүйн зөвлөгөө дэмжлэг үзүүлэх, хариуцлагатай
үйлдвэрлэл, хариуцлагатай бүтээгдэхүүнийг баталгаажуулах замаар үнэлэмжийг нь
нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллалаа. Энэхүү зорилтод хүрэхэд нэг талаас бэлчээр
ашиглагчид болох малчид, бэлчээр ашиглагчдын хэсгүүд, нийтийн өмч болсон
бэлчээрийн газрын зохион байгуулалт, хяналт үнэлгээг хариуцдаг мэргэжлийн
байгууллага, ЭШХ, агентлагууд, мөн бодлого боловсруулагчдыг чадавхижуулах,
уялдаа холбоог сайжруулах, мөн бэлчээрийн харилцааны эрх зүйн орчныг сайжруулах
хэрэгцээ өндөр хэвээр байна.
Үр дүн 1.1 Төслийн хамтран ажиллаж буй 11 аймгийн Бэлчээр Ашиглагчдын
Хэсгүүд Бэлчээр Ашиглалтын Гэрээ байгуулж хэрэгжүүлнэ
НАМЭМ төсөл нь орон нутагт бэлчээрийн менежментийг боловсронгуй болгох,
бэлчээрийн харилцааг хариуцлагажуулах, малын эрүүл мэнд, чанарыг сайжруулах,
малын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүний үнэлэмж, малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх
зорилгоор Монголын Бэлчээр Ашиглагчдын Нэгдсэн Холбоогоор дамжуулан 2019 онд
183 суманд 1504 Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсэгтэй хамтран ажиллаж байна. Үүнээс
төслийн хуучин 7 аймаг болон дунд шатны 4 аймгийн 143 суманд нийт 1243 БАХ буюу
нийт БАХ-ийн 82% нь хамтран ажиллаж байна. Төслийн хуучин 7 аймагт бэлчээр
ашиглалтыг хариуцлагажуулах, БАХ-ийн БАГэрээний хэрэгжилтийг сайжруулах,
БАГэрээг газрын мэдээллийн нэгдсэн санд бүртгэлжүүлэхэд дэмжлэг үзүүллээ.

11. НАМЭМ төсөл, МБАНХолбооноос
БАГэрээний хэрэгжилт, хяналтыг
сайжруулах, бэлчээрийн харилцаанд
оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг
шинэ шатанд гаргах, бэлчээрийн
зохистой ашиглалтыг дэмжсэн
бодлого, эрх зүйн орчин бий болгох
чиглэлээр 18 аймгийн 157 суманд
аймаг, сумдын Засаг Даргын
захирамжаар байгуулагдан ажиллаж
буй БМАХ-тэй хамтран ажиллалаа.
Ажлын хэсэгт орон нутгийн төрийн болон ТББайгууллага, БАХ-ийн малчдын төлөөлөл
болох 1650 гаруй хүн ажиллаж байна. БМАХ нь БАХ/БАГэрээний тогтвортой байдлыг
хангах, орон нутагт бэлчээрийн тогтвортой менежментийг хэрэгжүүлэх, оролцогч
талуудын хамтын ажиллагааг уялдуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. 2018 оноос
эхлэн Баянхонгор аймгийн загвараар аймаг, сумдын БМАХ-тэй хамтран бэлчээр
ашиглалтыг хариуцлагажуулах журмыг боловсруулж, малчдаар хэлэлцүүлэх, аймаг,
сумын ИТХ-аар хэлэлцүүлж батлуулах ажилд дэмжлэг үзүүлж ажилласны үр дүнд 2019
оны 12 сарын 1-ны байдлаар дараахь 12 аймаг, 42 сум бэлчээр хариуцлагажуулах
журмаа аймаг, сумдын ИТХ, ХЗДХЯ-аар батлуулан ажиллаж байна.
№ Аймаг Сум № Аймаг Сум
1 Архангай Цахир 22 Баянхонгор Бөмбөгөр
2 Архангай Батцэнгэл 23 Баянхонгор Баянцагаан
3 Завхан Аймгийн журам 24 Баянхонгор Шинэжинст
4 Завхан Сантмаргаз 25 Өмнөговь Сэврэй
5 Завхан Шилүүстэй 26 Өмнөговь Ханхонгор
6 Завхан Цагаанхайрхан 27 Ховд Булган
7 Завхан Тэс 28 Ховд Дуут
8 Завхан Асгат 29 Ховд Мянгад
9 Говь-Алтай Баян-Уул 30 Ховд Үенч
10 Говь-Алтай Чандмана 31 Ховд Мөнххайрхан
11 Увс Давст 32 Ховд Манхан
12 Увс Бөхмөрөн 33 Ховд Ховд
13 Сэлэнгэ Цагааннуур 34 Ховд Эрдэнэбүрэн
14 Баянхонгор Аймгийн журам 35 Өвөрхангай Бат-Өлзий
15 Баянхонгор Богд 36 Өвөрхангай Уянга
16 Баянхонгор Жинст 37 Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
17 Баянхонгор Баянлиг 38 Өвөрхангай Хужирт
18 Баянхонгор Баянговь 39 Дорнод Цагаан-Овоо
19 Баянхонгор Гурванбулаг 40 Хөвсгөл Цагаан-Уул
20 Баянхонгор Заг 41 Хэнтий Норовлин
21 Баянхонгор Баацагаан 42 Төв Лүн
Хэдийгээр малын хөлийн татварыг малчдаас авахгүйгээр хуульчилсан ч малчид
бэлчээр ашигласны татвар, хураамжтай болох нь бэлчээр ашиглах, хамгаалахад эдийн
засгийн чухал хөшүүрэг болно гэж үзэж байна. Аймаг, сумдын бэлчээр
хариуцлагажуулах журмын хүрээнд улс, орон нутгийн хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн
дэмжлэгээс хамааралгүйгээр бэлчээр хамгаалах, сайжруулахад зарцуулах зорилгоор
малчид өөрсдөө сайн дурын үндсэн дээр бэлчээр хамгаалах сан байгуулан ашиглаж
байна. Аймаг, сумд өөр өөрийн онцлог, малчдын саналаас хамааран, санд төвлөрүүлэх
хураамжийг даацаас хэтэрсэн хонин толгой тутмаас, эсхүл бүх малд нь тооцож
хураамж авах байдлаар төвлөрүүлж байна. Орон нутгийн зүгээс ч бэлчээр хамгаалах
санд хөрөнгө оруулалт хийж дэмжлэг үзүүлж байна. Ховд, Завхан, Увс, Говь-Алтай,
Баян-Өлгий аймгийн 18 суманд байгуулагдсан бэлчээр хамгаалах санд нийт 268 сая
төгрөг хуримталснаас 6000 гаруй малчин өрхөөс 165.2 сая, орон нутгийн төсөв,
ОНХСангаас 38.2 сая, НАМЭМ төслөөс 65 сая төгрөгийг бэлчээр сайжруулах арга

12. хэмжээнд зарцуулахаар төвлөрүүлсэн байна. Үүнээс Ховд, Завхан, Увс, Говь-Алтай
аймгийн 18 сум бэлчээр хариуцлагажуулах журмын хүрээнд бэлчээр
хамгаалах/бэлчээрийн эрсдлийн сан үүсгэсэн бөгөөд Баян-Өлгий аймгийн сумд
ХЗХоршоондоо 4 сан үүсгэсний нэг нь бэлчээрийн сан юм. Энэ оны 12 сарын байдлаар
бэлчээр хамгаалах сангаас 31.7 сая төгрөгийг малчдын олонхийн саналаар малын
тэжээл бэлтгэх, багийн өвс, тэжээлийн агуулах засах, оготно устгах ажилд зарцуулсан
байна. Аймаг, сумд жил бүр санд төвлөрөх дүнг малын тоонд үндэслэн шинэчлэн авч
байх юм.
Завхан аймгийн АБАХ, аймгийн БМАХэсгийн гишүүд болон аймгийн Засаг Дарга,
ЗДТГ, ИТХ-тай нягт хамтран ажилласны үр дүнд аймгийн удирдлагууд бэлчээрийн
менежмент, малын эрүүл мэндийн мөшгөх тогтолцооны системийг орон нутагт
бодлогоор дэмжиж, холбогдох эрхзүйн нөхцөлийг бүрдүүлэх, хамтарсан санхүүжилт
хийх, оролцогч талуудын санал авах зэрэг олон ажлыг хамтран зохион байгууллаа.
Үүний нэг тод илрэл нь аймгийн БМАХ-ийн гишүүд аймгийн бэлчээр ашиглалтыг
хариуцлагажуулах журмын төслийг боловсруулж, аймгийн ИТХ-ын ээлжит 6-р
хуралдаанаар хэлэлцүүлэн батлуулж, Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд бүртгүүлснээр
бэлчээрийн чиглэлээр аймгийн хэмжээнд баримтлах томоохон бодлогын дэмжлэг бий
болсон явдал юм. Мөн АБАХ-ноос аймгийн мал эмнэлгийн газартай хамтран малын
эрүүл мэндийн мөшгөх системийг туршилтаар хэрэгжүүлж буй ажил, түүний ач
холбогдол, үр дүнгийн тухай, системийг аймгийн бүх сумдыг хамруулан хэрэгжүүлэх,
Аймаг Сум Хураамж
төлсөн
малчин
өрх
Эх үүсвэр, төгрөг Зарцуулалт,
төг
Зориулалт
Малчид Орон
нутаг
Төсөл
Завхан Сантмаргаз 213 11,250,000 6,000,000 6,000,000
Шилүүстэй 410 9,165,850 5,000,000 5,000,000
Тэс
405 6,000,000 6,000,000 6,000,000 6,600,000 Малын тэжээл
бэлтгэл
Асгат
32 2,350,000 2,000,000 5,000,000 2,000,000 Малын тэжээл
бэлтгэл
Говь-
Алтай
Баянуул
612 18,150,000 6,000,000 18,650,000 Малын тэжээл
бэлтгэл,
оготно устгал
Увс
Давст сум,
Хандгайт баг
28 3,000,000 1,500,000 4,500,000 Багийн өвс,
тэжээлийн
агуулах засах
Давст сум,
Торхилог баг
10 900,000 1,500,000
Бөхмөрөн
сум, Гурван
жигэртэй баг
8 500,000 1,500,000
Бөхмөрөн сум,
Хар алтат баг
6 400,000 1,500,000
Баян-
Өлгий
Алтай
350 2,500,000 5,000,000 Малын тэжээл
бэлтгэл
Бугат 320 1,250,000
Булган 450 650,000
Дэлүүн 520 2,500,000
Улаанхус 650 3,800,000
Цэнгэл
2000 18,000,000 15,000,000 Малын тэжээл
бэлтгэл
АБАХ
580 5,000,000 27,000,000 Малын тэжээл
бэлтгэл
Ховд Мөнххайрхан 14,400,000 3,700,000 5,000,000
Чандмань 8,000,000 5,000,000 6,000,000
Дуут 13,800,000 3,000,000 5,000,000
Эрдэнэбүрэн 8,000,000 3,500,000 5,000,000
Манхан 35,600,000 4,000,000 10,000,000
Нийт 6594 165,215,850 38,200,000 65,000,000 78,750,000

13. хамтран ажиллах талаар орон нутгийн удирдлагуудад танилцуулсны үр дүнд аймгийн
Засаг даргын 2019 оны үндсэн чиглэлд Малын эрүүл мэндийн гарал үүслийн мөшгөх
тогтолцоог НАМЭМ төслийн загвар сумдаас бусад бүх сумддаа нэвтрүүлэх ажлыг
тусгаж хөрөнгийн эх үүсвэр болох 105 сая төгрөгийг батлуулсан ба үүний эхний ажил
болгож аймгийн ЗДТГ, МЭГ, ХХААГ, АБАХ хамтран бүх сумдад “Малчдын зөвлөгөөн
2019” зохион байгуулж малчдад малын эрүүл мэндийн мөшгөх тогтолцоо болон
аймгийн бэлчээр ашиглалтыг хариуцлагажуулах журмыг танилцууллаа. Бэлчээр
хариуцлагажуулах журмыг Сантмаргац, Шилүүстэй сумд батлан хэрэгжүүлж
Сантмаргац, Шилүүстэй, Тэс сумдад бэлчээрийн эрсдлийн сан байгуулагдаж, 1028
малчин өрх санд хөрөнгө төвлөрүүлж, 60.4 сая төгрөгийн хөрөнгө бүхий сан бүрдсэн
байна. Тэс сумын малчид олонхийн саналаар сангийн хөрөнгөнөөс 6.6 сая төгрөгийг
малын тэжээл бэлтгэхэд зарцуулж бэлчээрийн санг орон нутагтаа бүрдүүлж, үр шимийг
нь хүртсэн байна.
Говь-Алтай аймгийн АБАХ, Баян-Уул сумын СБАХ нь сумын удирдлага болон
БМАХэсгийн гишүүдтэй нягт хамтран ажиллаж, сумын “Бэлчээр ашиглалтыг
хариуцлагажуулах журам” боловсруулж Багийн Иргэдийн Нийтийн Хурлаар
хэлэлцүүлэн малчдын саналыг журманд тусгаж 2018
оны 12 сард сумын ИТХ-д танилцуулж батлуулсан
байна. Журмын хүрээнд баг тус бүрт бэлчээрийн
эрсдлийн сан байгуулж малчид өөрийн малын хонин
толгой тутамд 100 төгрөгийг сандаа сайн дураар жил
болгон төвлөрүүлэх, сангийн хөрөнгө бүрдүүлэх,
захиран зарцуулах, хяналт тавихтай холбоотой
заалтуудыг баталсан. Энэ журмын дагуу тухайн жилд
бэлчээрийн эрсдлийн санд төвлөрүүлэх хөрөнгийн
хэмжээг багийн засаг дарга тооцон гаргаж малчин өрх
бүрт хүргэх, төвлөрсөн хөрөнгийн 70-80 хүртэл хувийг
БАХ, БИНХ-аар хэлэлцэж олонхийн санал авч баталсан
ажилд захиран зарцуулах, жилийн эцсийн мал
тооллогын дүнгээр дараа онд төвлөрөх сангийн
хөрөнгийн тооцоог гаргах замаар эрсдлийн сангийн
хөрөнгийг байнгын эргэлттэй тогтвортой байлгах,
банкны дансны нэгдүгээр гарын үсгийг багийн Засаг
дарга, багийн Засаг даргатай ашиг сонирхлын
зөрчилгүй нэг малчныг малчид дундаасаа сонгож
хоёрдугаар гарын үсэг зурах эрхийг олгох, хяналтын
зөвлөлийг 7 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж, 2 жил
тутам сольж байхаар тусгасан байна. 2019 оны 8 сарын
1-ний байдлаар 612 малчин өрхийн 18.6 сая төгрөг

14. эрсдлийн санд төвлөрсөн байна. Сум өөрийн
хадлангийн талбайгүй тул жил бүр өөр аймаг, сумын
нутгаас өвс бэлтгэж цаг хүндэрсэн үед 1 боодол
өвсийг 15 мянга хүртэл төгрөгөөр өндөр үнээр авч
хүндрэл бэрхшээлтэй байнга тулгардаг мөн 2019 оны
өвөл цаг хүндрэх төлөвтэй тул малчид сангийн
хөрөнгөөр энэ онд малын өвс, тэжээл худалдан авч,
оготно устгалд зарцуулах шийдвэр гарган
хэрэгжүүлжээ. Тухайлбал, Баян тал БАХ-ийн малчид хураамжаа 100% төвлөрүүлж,
сангийн хөрөнгөөр худалдан авсан 15 тонн өвсийг малчиддаа хуваарилж, мөнгөө буцаан
байршуулж дахин тэжээлийн нөөц бүрдүүлхээр шийдвэрлэсэн байна. Журам
хэрэгжүүлснээр бусад сумдын малчид дур мэдэн бэлчээрийн хил зааг зөрчиж маргаан
үүсэх явдал багассан. Тухайлбал, бэлчээр хариуцлагажуулах журмын дагуу зэргэлдээх
Халиун сумын малчид бэлчээр ашигласны хураамжаа эрсдлийн санд төлөөд тус сумын
нутагт өвөлжих зэргээр хариуцлагажуулах журам жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж эхэллээ.
Сумдын БМАХ, малчид бэлчээр хариуцлагажуулах журам хэрэгжүүлэхээр
хамтран ажиллаж байна. Ховд аймгийн Дуут сумын БМАХ-
ийн гишүүн “Шивэр” багийн Засаг дарга Соронзонболд:
“Сумын БМАХ 2018 онд бэлчээр хариуцлагажуулах журмыг
ИТХ-аар батлуулан хэрэгжүүлж байна. Манай баг 3 БАХ-тай,
тэдгээрийн нэг болох Хөшөөт БАХ-ийн нутагт зэргэлдээх
Баян-Өлгий аймгийн Буянт сумын малчид ирж зусдаг, бэлчээр
их доройтолтой. Бид малчид, цагдаа, байцаагчтайгаа явж
нүүж ирсэн айлуудыг оруулахгүй гэж хөөдөг, торгууль тавьдаг
байсан. Энэ жил БМАХ-ийн төлөвлөгөөнд тусгасны дагуу тус
зуслангийн бэлчээрт 10 хоног пост ажиллуулж зэргэлдээх
сумын малчдад шаардлага тавьж мэдэгдсэнээр, өмнөх жил
80-90 өрх, хамгийн багадаа 50 өрх зусдаг байсан бол энэ жил
20 өрх ирж зуссан. Буянт сумын “Нарийн” багийн Засаг дарга,
малчидтай нь зөвшилцсөний дагуу тэдгээр 20 өрх 7 сарын 20-25-ны хооронд бэлчээр
чөлөөлж нүүсэн бөгөөд өрх бүр 100 боодол буюу нийт 2000 боодол өвс бэлчээр
ашигласны төлбөрт өгөхөөс 11 сарын байдлаар 1500 боодлыг тус БАХ-ийн малчдад
өгсөн байна”.
Малчид БАГэрээ байгуулж бэлчээрээ зүй зохистой ашиглаж, хамгаалахаар
ажиллаж байна: 2019 онд аймаг, сумдын БМАХ-тэй хамтран хуучин долоон аймагт
өмнө байгуулсан БАГэрээг шинэчилсэн загварт шилжүүлэх, хавсралт мэдээллүүдийг
гүйцээх, улсын газрын мэдээллийн нэгдсэн санд бүртгүүлэх чиглэлээр илүүтэй
анхаарал хандуулсан бол дунд шатны 4 аймаг БАГэрээг малчид орон нутгийн засаг
захиргаанд танилцуулах, гэрээний хавсралт мэдээг бүрдүүлэх, тус бүр 18 БАГэрээ
байгуулж батлуулах, бүртгүүлэхээр ажиллажээ. Ингэснээр төслийн аймгуудын
хэмжээнд нийт 1065 БАГэрээ байгуулагдсаны 1004 нь шинэчилсэн маягт бүхий
хавсралт мэдээлэл бүрэн БАГэрээ бөгөөд нийт БАГэрээний 90%-ийг хуучин болон дунд
шатны 11 аймагт байгуулж бэлчээрээ сайжруулахаар малчид үүрэг хүлээн хамтран
ажиллаж байна.

15. Малчид БАГэрээ хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай жижиг төсөл хэрэгжүүлж байна:
Бэлчээр ашиглалтын гэрээнд заасан үүрэг хариуцлага болон тухайн жилийн бэлчээр
ашиглалтын төлөвлөгөөнд тусгасан ажлаа хэрэгжүүлэхэд нь малчдад туслах зорилгоор
бэлчээр хамгаалах, малын
тэжээл тариалах, бэлчээрийн
усан хангамж болон
ашиглалтыг сайжруулах,
нэмэгдүүлэх, оготно устгал
малын үүлдэр угсааг
сайжруулах чиглэлээр 16
аймгийн 66 сумын малчид,
малчдын байгууллагад
жижиг төсөл хэрэгжүүлэхэд
нь дэмжлэг үзүүллээ. Нийт
102 төсөл хэрэгжүүлснээс
66% нь хадлан, тэжээл
бэлтгэлийг нэмэгдүүлэхэд
зарцуулсан байна.
№ Аймаг Сум Төслийн зориулалт
1 Архангай Тариат Алтаадын модон Гүүр засвар
2 Архангай Тариат Уранмандал, Алайр БАХ-д солом тарих
3 Архангай Тариат Гичгэнэ БАХ-ийн Босгын даваа засвар
4 Архангай Тариат Суврага БАХ Бухтын хясааны зам засвар
5 Архангай Чулуут Майнт БАХ Хадлангийн талбай хаших /Бэлчээр
хамгаалах сан /6 Архангай Чулуут Өлзийт гол багт 5 модон гүүр засвар
7 Архангай Өндөр-улаан Зохиомол хээлтүүлгийн багаж, тоног төхөөрөмж авах
8 Архангай Чулуут Байгалийн хадлан бэлтгэл
9 Архангай Чулуут Нэмэгдэл гар тэжээл бэлтгэл
10 Архангай Ихтамир Нэмэгдэл гар тэжээл бэлтгэл
11 Архангай Ихтамир Өвөлжөөний бууцанд ногоон тэжээл тарих
12 Архангай Ихтамир Байгалийн хадлан бэлтгэл
13 Архангай Өндөр-улаан Байгалийн хадлан бэлтгэл
14 Архангай Жаргалант Өвөлжөөний бууцанд ногоон тэжээл тарих
15 Завхан Яруу Худаг сэргээн засварлах
16 Завхан Баянтэс Малын тэжээл бэлтгэх
17 Завхан Баянтэс Малын тэжээл бэлтгэх
18 Завхан Идэр Оготно устгах
19 Завхан Отгон Оготно устгах
20 Завхан Сантмаргаз Усан хангамж сайжруулах
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
БАГтоо,аймгаар
2017 2018 2019

16. 21 Завхан Сантмаргаз Тэжээлийн нөөц бүрдүүлэх
22 Завхан Цагаанхайрхан Хүчит тэжээл бэлтгэх
23 Завхан Цагаанчулуут Хадлангийн талбай хаших
24 Завхан Цэцэн-Уул Худаг сэргээн засварлах
25 Завхан Шилүүстэй Худаг сэргээн засварлах
26 Завхан Шилүүстэй Хадлангийн талбай хаших
27 Завхан Эрдэнэхайрхан Гар худаг засвар
28 Завхан Эрдэнэхайрхан Гар худаг засвар
29 Баян Өлгий Улаанхус Хадлан хашиж хамгаалах
30 Баян Өлгий Буянт Хадлан хашиж хамгаалах
31 Баян Өлгий Буянт Хадлан хашиж хамгаалах
32 Баян Өлгий Дэлүүн Хадлан хашиж хамгаалах
33 Баян Өлгий Сагсай Хадлан усжуулах
34 Баян Өлгий Цэнгэл Хадлан усжуулах
35 Говь-Алтай Тайшир Тариалангийн талбайг сэргээн засварлах
36 Говь-Алтай Халиун Ногоон тэжээлийн талбайн хашаа хамгаалалт
сайжруулах37 Говь-Алтай Чандмана Хадлан бэлтгэл
38 Говь-Алтай Эрдэнэ Сээрийн голд тэжээлийн ургамал тариалах
39 Говь-Алтай Эрдэнэ Уламжлалт аргаар гар тэжээл бэлтгэх
40 Говь-Алтай Дарив Тэжээлийн ургамал тариалах
41 Говь-Алтай Дарив Эмэгтэй малчид хамтарч гар тэжээл бэлтгэх
42 Говь-Алтай Төгрөг Хадлан тэжээл бэлтгэх
43 Говь-Алтай Дэлгэр Малын тэжээл тариалах
44 Баянхонгор Богд Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
45 Баянхонгор Жинст Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
46 Баянхонгор Заг Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
47 Баянхонгор Гурванбулаг Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
48 Баянхонгор Баянлиг Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
49 Баянхонгор Баянговь Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
50 Баянхонгор Баянцагаан Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
51 Баянхонгор Баацагаан Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
52 Баянхонгор Бөмбөгөр Хадлан тэжээлийн ургамал тариалах
53 Өмнөговь Булган “Төлийн нарийн өвс” төсөл
54 Өмнөговь Булган “Худаг сэргээн засах” төсөл
55 Өмнөговь Булган “Малын тэжээлийн нэмэлт дарш” төсөл
56 Өвөрхангай Уянга “Малын тэжээл, түүхий эдийн агуулах” төсөл
57 Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан “Газрын өгөөж” төсөл
58 Хөвсгөл Цэцэрлэг “Ногоон тэжээл тариалах” төсөл
59 Хөвсгөл Алаг-Эрдэнэ “Ногоон тэжээл тариалах” төсөл
60 Хөвсгөл Арбулаг “Ногоон тэжээл тариалах” төсөл
61 Хөвсгөл Арбулаг “Ногоон тэжээл тариалах” төсөл
62 Хөвсгөл Улаан-Уул “Ногоон тэжээл тариалах” төсөл
63 Сүхбаатар Түвшинширээ Гар худаг засвар
64 Сүхбаатар Халзан Булаг шандаа хашиж хамгаалъя
65 Дорноговь Улаанбадрах “Хүрэнчулууны гар худаг”-ыг сэргээн засварлах төсөл
66 Сэлэнгэ Орхон Арвин уст төсөл
67 Сэлэнгэ Сант Малын тэжээл
68 Төв Сүмбэр “Ногоон тэжээл тариалах” төсөл
69 Төв Сүмбэр Малын чанар сайжруулах
70 Төв Сүмбэр Малын чанар сайжруулах
71 Төв Сүмбэр Малын чанар сайжруулах
72 Төв Сүмбэр Малын чанар сайжруулах
73 Төв Сүмбэр Малын чанар сайжруулах
74 Төв Борнуур Арвижих
75 Төв Борнуур Малын ашиг шим
76 Төв Борнуур Эрүүл мал, эрүүл хүнс
77 Төв Борнуур Арвин тэжээл
78 Төв Борнуур Эрчимжсэн аж ахуй
79 Төв Борнуур Арвин сүү
80 Төв Борнуур Эрчимжсэн хонины аж ахуй
81 Төв Борнуур Өндөр ашиг шимт үхэр сүрэг
82 Төв Борнуур Хадлангийн талбай хашаажуулах
83 Төв Борнуур Нутгийн өгөөж- талбайг хамгаалж хашаажуулах
84 Булган Хишиг-Өндөр Цэнгэг ус цэвэр худаг

17. 85 Хэнтий Норовлин “Усны ундарга” төсөл
86 Хэнтий Өлзийт “Ундарга” төсөл
87 Хэнтий Норовлин "Энх сүрэг-Эрүүл хүнс" төсөл
88 Хэнтий Дэлгэрхаан “Баянсүрэг”
89 Увс Бөхмөрөн Бэлчээр чөлөөлөх
90 Увс Улаангом Хадлангийн талбай хаших
91 Увс Цагаанхайрхан Өвсний нөөц
92 Увс Давст Худаг засах
93 Увс Давст Хадлангийн талбай хаших
94 Увс Зүүнхангай Нүүдлийн шинэ зам гаргах болон засварлах
95 Ховд Цэцэг “Хадлангийн талбай хашиж хамгаалах” төсөл
96 Ховд Дуут Хадлангийн талбай торлох, хаших
97 Ховд Мөнххайрхан Хадлангийн талбай торлох, хаших
98 Ховд Мөнххайрхан Хадлангийн талбай торлох, хаших
99 Ховд Дөргөн Өвсний нөөц сан бий болгох
100 Ховд Үенч Хадлангийн талбай торлох, хаших
101 Ховд Алтай Тэжээлийн ургамал тариалалт
102 Ховд Чандмань Хадлангийн талбай торлох, хаших
Архангай аймгийн АБАХ, бэлчээрийн менежментийг
сайжруулах, БАГэрээний хэрэгжилтийг хангах,
бэлчээр ашиглалтыг хариуцлагажуулах, тэжээлийн
нөөц хангамжийг нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд төсөл
сонгон шалгаруулах замаар 4 сумын 6 төсөлд 10.9
сая төгрөгийн санхүүгийн дэмжлэг олгосон. Малчид
өвөлжөөний хөл бууцанд ногоон тэжээл, солом
тариалах, хадлан бэлтгэх төсөл хэрэгжүүлснээр өвөл,
хавар цаг хүндэрсэн үед малаа тэжээх 350 тн хадлан,
28 тн тэжээл бэлтгэлээ. Өвөлжөөний бууцанд солом тариалах болон байгалийн хадлан
бэлтгэх эдгээр жижиг төслийн үр дүнд бэлчээрийн даац багтаамж хэтэрсэн, малд идэх
жилийн өвс тэжээлийн хүрэлцээ хангамж дутагдалтай БАХ-ийн малчид шаардлагатай
нэмэлт тэжээлээ хямд өртгөөр бэлтгэснээр мал аж ахуй болон өрхийн амьжиргааны
хувьд эрсдэл багасах, бэлчээрийн ачааллыг хөнгөвчлөх үр дүнтэй байна гэж үр дүнг
хүртсэн 4 сумын 16 БАХ-ийн малчид баяртай байна. Өвс хадлан, гар тэжээл бэлтгэх
үйл ажиллагааг тухайн сумдын СБАХ удирдан чиглүүлж, арга зүйн зөвлөгөө өгөх,
зохион байгуулах зэргээр хамтран ажиллалаа.
Төв аймгийн Борнуур, Сүмбэр сумдын 11 БАХ нийт
60 га талбайд хошуу будаа, гурвалжин будаа, арвай,
вандуйны холимог ногоон тэжээл, 10 га талбайд олон
наст тэжээлийн ургамал болох царгас тариаллаа. Сум,
орон нутгийн удирдлагаас дэмжиж бэлчээр ашиглах
хэсгийн малчдад хүн хүч, техникийн туслалцаа үзүүлж
хамтран ажиллав. ХХААХҮЯ-ны ХААШУОНТөв
“Тайшир өргөө” компанитай хамтран ажиллах гэрээ
байгуулан гэрээний хүрээнд сайн чанарын үрээр
хангаж, тус компанийн сүүлийн үеийн дэвшилтэт
техник технологийн тусламжтайгаар үрийн нормын
тооцоолон тарилт хийв. Энэ тэжээлийн холимог нь
энгийн тэжээлийг бодвол чанар сайтай байдаг учраас
малын ашиг шимийг дээшлүүлэхэд тустай юм. Хоёр
сумын хэмжээнд нийт 114.5 тн холимог тэжээл хураан
авч 11 БАХ-ийн малчид малаа нэмэлт тэжээлээр
тэжээж бэлчээрээ тодорхой хугацаанд амраах нөхцөл бий болж байна.
ХААШУОНТөвийн зөвлөхүүд малчдад тэжээлийн нэг ба олон наст ургамал тариалах
агротехнологи сэдвийн хүрээнд үр бэлтгэх, тарих талбай сонгох, хамгаалалт хийх, хөрс
боловсруулах, тариалах хугацаа, тариалах арга, үрийн норм, үр суулгах гүн, арчилгаа,
хураалт, малын тэжээл бэлтгэх боломж болон ургамлыг зөв сонгон тариалах, газар

18. тариалангийн талбайгаа зөв зохистой ашиглах, хамгаалах, нөхөн сэргээх, хадгалах,
бусад техник хэрэгсэл ашиглах арга ажиллагааны талаар нийт 160 гаруй малчид
сургалтанд хамрагдаж, гарын авлагаар хангагдсан байна.
Сүмбэр сумын 5 БАХ-ийн малчид 28 тн тэжээл хурааж авснаас 18 тн-ыг малчдад
хуваарилж, 10 тн тэжээлээр дарш бэлтгэн борлуулж ирэх жил тэжээл тариалах үрийн
нөөц болон уринш хийх зардлаа гаргаж авахаар шийдвэрлэжээ.
Жижиг төслийн санхүүжилтээр малын үүлдэр угсааг
сайжруулж малаа чанаржуулах, нэг малаас авах ашиг
шимийг нэмэгдүүлэх, хээлтэгч, хээлтүүлэгчийн тохироо
бүрдүүлэх зорилгоор сайн үүлдрийн хээлтүүлэгчээр
хангах ажлыг сумын СБАХ, ХААТасаг, малчидтай хамтран
зохион байгуулсан байна. Энэ ажлын хүрээнд Сүмбэр
сумын 5 БАХ гарал үүслийн гэрчилгээ бүхий сүүний
чиглэлийн Сэлэнгэ үүлдрийн 5 бухан бяруу, Баянцагаан
үүлдрийн 18 өсвөр хуц, 2 ухна, Борнуур сумын 3 БАХ
Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумаас үзэмчин үүлдрийн 4
өсвөр хуц, 1 ухна, Голштен үүлдрийн 1 бяруун бух, махны
чиглэлийн Эдельбай үүлдрийн 4 хурган хуц, хар тарлан
үүлдрийн бухтай болжээ.
БАГэрээг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд малчид малын тоог бэлчээрийн даацад
тохируулахаар ажиллаж байна: Увс аймгийн Давст, Бөхмөрөн сумын БМАХ бэлчээр
сайжруулахын тулд мал чанаржуулах, малын тоог бууруулах бодлого барьж, сумын
мал зүйч, ХААИС-ийн багш нартай хамтран боловсруулсан БАХ-ийн сүргийн эргэлтийн
төлөвлөгөөг малчдад танилцуулах, хэрэгжүүлэх
ажлыг зохион байгууллаа. АБАХ-ны зүгээс “Мах
маркет” компанитай хамтран ажиллах гэрээ байгуулж,
малчдаас мал бэлтгэн нийлүүлэх ажлыг зохион
байгуулснаар Давст сумын ажлын хэсэг Давс эрдэнэ,
Тун мэнд, Бичигт хад, Мөнх цахир БАХ-ийн малчдаас
зах зээлд нийлүүлэх малын судалгаа авах ажлыг
зохион байгуулж, нийт 58 малчин өрх 8991 толгой
мал, Бөхмөрөн сумын малчид 627 мал Мах маркет
компанид нийлүүлэх боломжтойг судлан тогтоосон.
Гэрээний хүрээнд Давст сумаас 360 ямаа, 300 хонь
буюу 660 толгой бог мал, Бөхмөрөн сумын малчид
7471 толгой мал Мах маркет компанид нийлүүллээ.
Сүргийн эргэлтийн төлөвлөгөөний дагуу Давст сум
2019 онд малын тоог 22035 толгойгоор бууруулахаас

19. 11,200 толгой мал буюу 51%-ийг, Бөхмөрөн сум малын тоог 176,669 толгойгоор
бууруулахаас малчдын зах зээлд нийлүүлсэн болон хүнсэндээ хэрэглэсэн малын тоо
7471 толгой буюу 4.2 % боллоо.
Завхан аймгийн загвар сумдад БАГэрээ хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд малын тоог
бэлчээрийн даацад тохируулах, ХААИС-тай хамтран хэрэгжүүлж буй сүргийн эргэлтийн
төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд БАХ-ийн сүргийн эргэлтийн
төлөвлөгөө, түүнд суурилан малаа зах зээлийн эргэлтэнд оруулж борлуулах талаар
малчдад сургалт хийж танилцууллаа. Тус төлөвлөгөөний дагуу 4 суманд нийт 157,138
хонин толгой мал борлуулах төлөвлөгөө гарсан бөгөөд Эрдэнэхайрхан сум 3144
толгой хонийг Мах маркет компанид, Завхан хүнс компанид 1774 толгой хонь, зах зээлд
2497 мал буюу нийт 7415 толгой мал борлуулсан байна. Шилүүстэй сум 6729 толгой
мал, Баянтэс сум 17056, Сантмаргаз сум 18,209 толгой мал, нийт 49,409 мал
борлуулсан байна. Завхан аймагт нэвтрүүлж буй Малын эрүүл мэндийн гарал үүслийн
мөшгөх тогтолцооны ажлын хүрээнд 2019 оны 12 сарын 18-ны байдлаар тус аймгаас
цахим бүртгэлд хамрагдсан, гарал үүсэл тодорхой 97057 толгой мал, 730 тн махыг зах
зээлд борлуулахаар 4243 цахим гэрчилгээ авч үйлчлүүлсэн байна.
Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын улсын хошой аварга малчин Галдангийн
Лхаживынх 2018 оны тооллогоор 2378 мал тоолуулсан. Тэрээр бэлчээрийн доройтолд
нөлөөлөх гол хүчин зүйлийн нэг болох малын тоо толгойг бэлчээрийн даацад
тохируулах, эрүүл чанартай малтай, хариуцлагатай малчин болж өөрчлөлтийг өөрөөсөө
эхлүүлэхээр бусад малчдаа, ялангуяа мянгат малчдыг уриалж манлайлан ажиллахаа
илэрхийлсэн. Сумын ХААТасгийн үржлийн мэргэжилтэн Гантулга малчин Лхаживтай
хамтран өрхийн сүргийн эргэлтийг нь 3 жилээр төлөвлөж гаргасны дагуу 2019 онд
малын тоог 880 толгойгоор бууруулахаар
тооцсон бөгөөд зах зээлд 635 толгой мал
борлуулж, өөрийн хүнсний хэрэглээнд 53 мал
хэрэглэсэн байна. Мөн хүүхдээ гэр бүл болоход
нь зориулж 515 толгой мал тасдаж
шилжүүлжээ. Ингэснээр 2019 онд
бууруулахаар төлөвлөсөн малынхаа 78.1
хувийг зах зээлд борлуулж, өрх тусгаарласан
хүүдээ мал шилжүүлж өгснөөр төлөвлөгөөний
биелэлт 137% болсон байна. Аварга малчин
Лхажив 2017 онд ОНХСангаас 10 сая төгрөгийн
санхүүжилт авч ингэний ферм ажиллуулж
байна.
Малчид БАГэрээ хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүгийн эх үүсвэр бүрдүүлэн
ажиллаж байна: БАГэрээний хүрээнд БАХ-ийн малчид бэлчээрийн эрсдлийн сан
байгуулж жил бүр малын тэжээл бэлтгэл, хадлангийн хашаа барих, засах зэрэг үйл
ажиллагаанд зарцуулж байна. Ингэснээр төр засгаас санхүүгийн дэмжлэг туслалцаа
харалгүйгээр өөрсдийн нөөц боломжид тулгуурлан асуудлаа шийдвэрлэх боломжтой
болж байна. 2019 оны байдлаар 5 аймгийн 14 сумын 24 БАХ 80.7 сая төгрөгийн сан
ажиллуулж 12.8 сая төгрөгийг хадлангийн хашаа барих, ногоон тэжээл тариалах,
тэжээлийн агуулах засварлахад зарцуулсан байна.

20. Аймаг Сум БАХ Эх үүсвэр, төгрөг Зарцуулалт,
төг
Зориулалт
Малчид Орон
нутаг
Төсөл
Арханг
ай
Жаргалант Мухар элгэд 4,057,000 2,000,000 560,000 Хадлангийн
талбай хашаалах
Ихтамир Хүнүйн гол /Ар
шивэрт бүлэг/
6,000,000 2,000,000 3,000,000 Ногоон тэжээл
тариалах
Чулуут Бумбат /Хангал
бүлэг/
2,000,000 2,000,000 1,500,000 Хадлангийн
талбай хашаалах
Чулуут Нуурын овоо 2,000,000 1,500,000 3,500,000 Хадлангийн
талбай хашаалах
Завхан Идэр Жаргалант 1,000,000 1,000,000 1,000,000 2,000,000 Малын тэжээл
Увс Давст Бичигт хад 1500,000 750,000 2,250,000 Тун мэнд БАХ-
тай хамтарч
тэжээлийн
агуулах засах
Баянхо
нгор
Богд 2 БАХ 7,600,000 4,600,000
Жинст 2 БАХ 3,000,000 2,000,000
Баянлиг 4 БАХ 3,000,000 2,400,000
Ховд Мөнххайрхан 2 БАХ 3,000,000
Үенч 3 БАХ 3,000,000 2,000,000
Чандмань 1 БАХ 8,000,000 5,000,000 6,000,000
Дуут 2 БАХ 2,300,000
Эрдэнэбүрэн 2 БАХ 2,000,000
Нийт 24 48,457,000 8,000,000 24,250,000 12,810,000
БАГэрээний хүрээнд малчид бэлчээрээ сэргээн сайжруулж байна: Төсөл хэрэгжиж
буй бүх аймаг, сумдад малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ
биелүүлж бэлчээрээ сэргээж, сайжруулахын тулд улирлын нүүдэл, сэлгээний
төлөвлөгөө гарган мөрдөн ажиллаж байна.
Архангай аймгийн Ихтамир сумын Хөхнуур, Хужир улаалзай, Хөхдаваа, Алтан
сандал, Ар зуу, Ишгэнт, Бугат, Хүнүйн гол зэрэг 8 БАХ зун намрын улиралд давтан
ашиглаж ирсэн 33200 га бэлчээрийг 2019 оны 6-8 сард 2 сарын хугацаанд чөлөөлж
сэлгэн ашигласны үр дүнд бэлчээрийн ургамлын бүрхэц болон ургацын хэмжээ, малд
идэмжтэй ургамлын эзлэх хувь зэрэг үзүүлэлтүүд өссөн үр дүнтэй байна.
2017, 2019 оны фотомониторингийн үр дүнгийн үзүүлэлтээр харьцуулж үзэхэд
бэлчээрээ сэлгэж ашигласан газруудын халцгай газрын эзлэх хэмжээ тодорхой
Ишгэн толгой 2017 Ишгэн толгой 2019
Халхи 2017 Халхи 2019
Имт 2017 Имт 2019

21. хэмжээгээр багассан, ургамлын төрөл зүйлийн тоо нэмэгдсэн, ургацын хэмжээ Хужир-
Улаалзай БАХ-ийн судалгаан дээр нэмэгдсэн зэрэг нь бэлчээрийн сэлгээ үр дүнтэй
болсныг илтгэж байна. Тухайн нутгийн малчид сэлгэсний дараа бэлчээр харагдахуйц
сайжирч байна гэдгийг мөн ярьж байсан.
Увс аймгийн Давст сумын Торхилог, Хандгайт багийн Тунд мэнд, Давс-Эрдэнэ
БАХ-ийн 50 малчин өрх Шавартын голын зуслангийн доройтсон бэлчээрийг сэргээх
төлөвлөгөө гаргаж зуслангийн бэлчээрээ зун, намрын дөрвөн сарын хугацаанд 36375
толгой малын хөлөөс 100 хувь чөлөөлж 125 км зайтай нүүдэллэж бэлчээр сэлгэлээ.
Энэ ажлыг сумын БМАХ, СБАХ, ХЗХ хамтран зохион байгуулж, малчдын нүүдэл хийхэд
шаардлагатай шатахууны дэмжлэг үзүүлж, зохион байгуулалт хийсэн байна. Малчид
бэлчээрээ чөлөөлсөн, мөн энэ зун хур тунадас сайтай байсны үр дүнд бэлчээр
тодорхой хэмжээнд сэргэж үр дүнгээ өглөө. Бэлчээр сэлгэсэн 2 БАХ-ийн бэлчээрийн
фотомониторингийн 2018-2019 оны дүнг харьцуулахад ургац нэмэгдэж, бэлчээрийн
сэргэх чадавхийн ангиллаар II-IV шатлалд хамрагдаж байсан бэлчээр I-III ангилалд
шилжсэн байна.
№ БАХ-ийн
нэр
Газрын нэр Био масс кг/га Сэргэх чадавхийн
ангилал
2018 2019 2018 2019
1 Давс эрдэнэ Зүүн сай 398,4 486,67 II II
2 Давс эрдэнэ Шаварт 84,6 168 IV III
3 Тун мэнд Хоньчдын толгой 219,5 327,33 III I
4 Тун мэнд Зүүн харгана дэл 193,5 474,67 II I
5 Тун мэнд Морь барьдаг толгой 80,4 166,67 IV I
Бэлчээрийн даац ачаалал, тэжээллэг чанар, сүргийн бүтэц, сүргийн эргэлтийг
экологийн чадавхид тохируулах чиглэлээр ХААИС-тай хамтран ажиллаж байна:
Бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилсан ашиглалтын нэг чухал хэсэг нь малчдын санал,
бэлчээрийн төлөв байдал, нөөцөд тулгуурлан боловсруулсан менежментийн
төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, өөрөөр хэлбэл, бэлчээр ашиглалтын горим ачаалал, мал
сүргийн бүтэц, эргэлтийг орон нутаг дахь бэлчээр тэжээлийн нөөц, чанарын харилцан
адилгүй түвшинд тохируулан хөтлөх явдал мөн. Малын тооны ачаалал эрс нэмэгдэж
бэлчээрийн доройтол улам бүр эрчимжиж буй өнөө үед малчдын хувьд даацандаа
тохирсон, сайн чанарын мал сүрэгтэй байх шаардлага гарч байна. Ийнхүү мал сүргийн
бүтэц, сүргийн эргэлтийг тухайн орон нутгийн нийгэм, экологи, эдийн засаг, зах зээлийн
нөхцөлд тохируулах, МАА-н үйлдвэрлэлийн орлого, зарлага, эдийн засгийн үр ашгийг
өрхийн аж ахуй, малчдын бүлэг, хэсэг, баг, сумын хэмжээнд төлөвлөж, малчдын
орлогыг бууруулахгүйгээр мал сүргийн тоо, толгойг бэлчээрийн даацад тохируулах
зорилгод нийцүүлэн бэлчээрийн мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн төлөвлөлт хийх
аргачлалын дагуу сүргийн эргэлтийг тооцоолох, төлөвлөх вебэд суурилсан программыг
(bams.digitalmedic.mn) программыг төслийн хүрээнд боловсруулж, 10 аймгийн 24
суманд ХААИС-тай хамтран туршиж хөгжүүллээ. Тус программ хангамжийг
ашигласнаар бэлчээрийн монгол малын нөхөн үржихүйн норм, норматив, ашиг шим,
бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн стандарт үзүүлэлтүүдийн дагуу мал аж ахуйн
үйлдвэрлэлийн төлөвлөлт хийх боломж бүрдэж байгаа тул "Сүргийн эргэлт
боловсруулах аргачлал, тооцоолох программын заавар"-ын гарын авлагыг 500 хувь
хэвлэж ХХААХҮЯ-тай хамтран Монгол Улсын бүх аймаг, сумдын мал аж ахуйн
мэргэжилтнүүдэд хүргүүлэв. Мөн тус төслийн ажлын хүрээнд малчид, мал аж ахуйн
мэргэжилтнүүдэд зориулан "Халгай лууль зэрэг олдоц, арви ихтэй ургамлаар дарш
бэлтгэх арга", "Бэлчээрийн мал сүргийн эргэлт тооцоолох программ" гэсэн 2 видео кино
хийж олны хүртээл болгов.
Программ хангамжид сүргийн эргэлтийг тооцохдоо бэлчээрийн одоогийн ачааллыг
хонин толгойгоор тооцож, тухайн бүс нутгийн малын төрлийн зохистой харьцааны

22. хувьд 1980-1985 оны дундаж үзүүлэлтийг удиртгал болгож, зах зээлийн одоогийн
эрэлтэд нийцүүлэн тооцсон.
№ Аймаг Сум
Малын тоо 2019 он
2018 оны
малын тоо
Бэлчээрийн
даацад тохирох
малын тоо
Даац хэтрэлт
Малын
тоо
Хувь
1 Архангай
Ихтамир 812770 350044 462726 132.19
Өндөр-Улаан 838525 346580 491945 141.94
Тариат 625243 305498 319745 104.66
2 Баянхонгор
Богд 285074 200000 85074 42.54
Жинст 227161 161710 65451 40.47
3 Баян-Өлгий
Буянт 218433 130000 88433 68.03
Улаанхус 353721 250000 103721 41.49
4 Говь-Алтай
Дэлгэр 363582 250000 113582 45.43
Чандмань 274694 225000 49694 22.09
5 Увс
Бөхмөрөн 199170 105000 94170 89.69
Давст 130511 80000 50511 63.14
6 Ховд
Дуут 196943 120000 76943 64.12
Мөнххайрхан 199943 125000 74943 59.95
Чандмань 294165 150000 144165 96.11
7 Завхан
Баянтэс 244346 178932 65414 36.56
Сантмаргац 225431 202920 22511 11.09
Шилүүстэй 196031 150000 46031 30.69
Эрдэнэхайрхан 290730 215000 75730 35.22
8 Хөвсгөл
Арбулаг 554234 350000 204234 58.35
Цагаан-Уул 721071 450000 271071 60.24
Цэцэрлэг 501050 320000 181050 56.58
9 Өвөрхангай
Бат-Өлзий 696210 300000 396210 132.07
Уянга 762046 300000 462046 154.02
10 Төв Өндөрширээт 383855 250000 133855 53.54
Дүн 9594939 5515684 4079255 68.34
Дээрх хүснэгтээс харахад загвар 24 суманд бүгдэд нь малын тоо даацаасаа 11-154
хувиар хэтрэлттэй, ялангуяа Архангай, Өвөрхангай аймгуудын хувьд хамгийн их
хэтрэлттэй, харин сүүлийн хоёр жил дараалсан ган, зудын нөлөөгөөр Завхан, Говь
Алтай аймгийн зарим сумдад нөхцөл байдал арай ялгаатай, даацаас хэтэрсэн малын
тоо 30 хүртэл хувьтай байна.
Бүс нутгийн экологийн онцлог, малын үүлдэрлэг байдал, зах зээлийн эрэлттэй
нийцүүлэн байгаль экологид сөрөг нөлөөгүй, эрсдэл даах чадвартай, тогтвортой мал
аж ахуйн үйлдвэрлэлийн загварыг бий болгох зорилгоор загвар сумдын хэмжээнд
бэлчээрийн даац, ачааллын одоогийн түвшин, хээлтэгч, хээлтүүлэгчийн тохироо,
хээлтэгчийн эзлэх хувь, зүй бус хорогдол, заазлалтын норматив үзүүлэлтүүдэд
тулгуурлан сүргийн эргэлтийн төлөвлөлтийг сумын хэмжээнд 10 жилээр тооцож, аймаг,
сумдын мал аж ахуйн мэргэжилтнүүдийн боловсруулсан 10 аймгийн 24 сумын 228 БАХ-
ийн сүргийн эргэлтийн тооцооллыг ХААИС-ийн багш нар хянаж, баталгаажуулсан.

23. Сүргийн эргэлтийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлснээр борлуулах малын тоог шинээр
нэмэгдэх төлийн хувиас гадна аажмаар буюу 8 хувиас ихгүй үргэлжлүүлэн бууруулах
нийтлэг зарчмыг баримталсан. Загвар сумдын сүргийн эргэлтийн тооцоололд үндэслэн
2019 онд 24 суманд 2,080,746 хонин толгой малыг зах зээлд борлуулахаар төлөвлөсөн
ба төлөвлөгөөний биелэлт 32.35 хувьтай байна.
№ Аймаг Сум
Даац хэтрэлт
(2018 оны
байдлаар)
2019 он
Төлөвлөгөө Гүйцэтгэл
Малын тоо Малын тоо Хувь
1 Архангай
Ихтамир 462726 183665 9970 5,43
Өндөр-Улаан 491945 219232 185155 84,46
Тариат 319745 116032 8153 7,03
Дүн 1274416 518929 203278 39,17
2 Баянхонгор
Богд 85074 52274 8627 16,50
Жинст 65451 50495 14342 28,40
Дүн 150525 102769 22968,8 22,35
3 Баян-Өлгий
Буянт 88433 35052 5729 16,34
Улаанхус 103721 83392 35773 42,90
Дүн 192154 118444 41501,4 35,04
4 Говь-Алтай
Дэлгэр 113582 103491 631 0,61
Чандмань 49694 43081 11322 26,28
Дүн 163276 146572 11952,8 8,15
5 Увс
Бөхмөрөн 94170 46507 12481 26,84
Давст 50511 28670 7693 26,83
Дүн 144681 75177 20173,8 26,84
6 Ховд
Дуут 76943 63326 2700 4,26
Мөнххайрхан 74943 59925 1500 2,50
Чандмань 144165 82536 1400 1,70
Дүн 296051 205787 5600 2,72
7 Завхан
Баянтэс 65414 35265 16567 46,98
Сантмаргац 22511 18512 12976 70,10
Шилүүстэй 46031 35513 8100 22,81
Эрдэнэхайрхан 75730 67848 27144 40,01
Дүн 209686 157138 64787 41,23
8 Хөвсгөл
Арбулаг 204234 64321 42599 66,23
Цагаан-Уул 271071 141671 63744 44,99
Цэцэрлэг 181050 85458 39428 49,85
Дүн 656355 291450 145770,6 50,02
9 Өвөрхангай
Бат-Өлзий 396210 149862 98831 65,95
Уянга 462046 214268 21506 10,04
Дүн 858256 364130 120336,6 33,05
10 Төв
Өндөрширээт 133855 100350 36783 36,65
Дүн 133855 100350 36783 36,65
Дүн 4079255 2080746 673152 32,35
Төлөвлөгөөний гүйцэтгэл нь тухайн аймаг, сумын малын төрөл хоорондын харьцаа, зах
зээлийн эрэлт зэргээс хамаарч байна.