MIRZO ULUGʻBEK NOMIDAGI OʻZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI Kafedra Axborot tizimlari va texnologiyalari. S.B. Ergashev

1. OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TAʼLIM VAZIRLIGI
«MIRZO ULUGʻBEK NOMIDAGI OʻZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI»
Kafedra: «Axborot tizimlari va texnologiyalari»
Muallif – Ergashev Sirojiddin Baxtiyor o’g’li
«Axborot tizimlari va texnologiyalari»
kafedrasi – o’qtuvchisi
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TAʼLIM VAZIRLIGI
«MIRZO ULUGʻBEK NOMIDAGI OʻZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI»
Kafedra: «Axborot tizimlari va texnologiyalari»
Muallif – Ergashev Sirojiddin Baxtiyor o’g’li
«Axborot tizimlari va texnologiyalari»
kafedrasi – o’qtuvchisi
Biznes-jarayonlar diagrammalarining kategoriyalari

2. Biznes jarayonlarini modellashtirishning ahamiyati
1. Agar tashkilotlar bugungi ishbilarmonlik muhitida o'z hayotiyligini saqlab qolishni
istasa, ular o'z sanoati ehtiyojlarini qondirish uchun rivojlanish va o'sishga harakat
qilishlari kerak.
2. Bir xil bo'lib qolgan kompaniya yo'q bo'lib ketish xavfiga duch keladi.
3. Shu sababli, kompaniyalar o'zgaruvchan biznes omillariga tezda moslashish
qobiliyatiga muhtoj.

3. Biznes jarayonlarini modellashtirishning ahamiyati
• Strategiyasiz tashkilotingiz bir xil sohadagi boshqa raqobatchilarga nisbatan ko'p
imkoniyatga ega emas.
• Infratuzilmangizning murakkabligi jarayonni modellashtirishni ajralmas vositaga
aylantiradi.
• Biznes ichidagi platformalarning ko'pligi ishlarni juda xaotik qilib qo'yishi va
tashkilotingiz unumdorligini pasaytirishi mumkin.

4. Biznes jarayonlarini modellashtirishning eng yaxshi amaliyotlari
1. Biznes-jarayon modellari tashkilot ichidagi faoliyatni amalga oshirish uchun asoslarni
belgilaydi.
2. Yaxshi bazaga ega bo'lish o'rnatilgan amaliyotlarni yaxshilash yo'llarini aniqlash imkonini
beradi.
3. Siz turli funktsiyalarning tashkilotingizga turli yo'llar bilan qanday ta'sir qilishi haqida
tushunchaga ega bo'lasiz.
4. Ushbu hujjatlarga ega bo'lish unumdorlik va samaradorlikni oshirish uchun jarayonlaringizni
qayta loyihalashni osonlashtiradi.

5. Biznes jarayonlarini taqsimlang
• Vazifalar - Har bir biznes jarayoni qanday birlashishi haqida batafsil
ma'lumot bering
• Rollar - topshiriqlarni bajarish uchun kim mas'ul ekanligini belgilaydi
• Hujjatlar - jarayonni bajarish uchun zarur bo'lgan barcha hujjatlarni o'z
ichiga oladi
• Ilovalar - biznes jarayonini yakunlash uchun zarur bo'lgan ilovalarni qamrab
oladi

6. Jarayonlarni modellashtirish dasturining ahamiyati
• Biznes jarayonlarini modellashtirish uchun dasturiy ta'minotni tanlash sizni
biznes jarayonlarida samaradorlikni oshirish uchun to'g'ri yo'lga qo'yishning
kalitidir. Integrify kompaniyasining biznes jarayonlarini modellashtirish
vositalari tashkilotingizning ichki jarayonlarini osongina xaritalashda
yordam beradi.

7. Biznes jarayonlarini modellashtirish vositalari va usullari

8. 1. Biznes jarayonlarini modellashtirish belgisi (BPMN)
Biznes jarayonlarini modellashtirish yozuvi (BPMN) vazifalar va ish oqimlarining
tasviri sifatida ishlatiladigan belgilardan iborat.
Siz biznes jarayonda har qanday ramzlardan foydalanish mumkin, bu
standartlashtirilganlaridan foydalanish esa tashqi tahlilchilar bilan osonroq hamkorlik
qilish imkonini beradi va bu sizni o'zingizning vizual xar xil yo‘llar bilan izohlashni
yullarini o’ylab toppish kerak bo’lgan muammolardan xalos qiladi.
BPMN modellashtirish tilini birichi o’rinda deb hisoblayman chunki bu lyixalash
yozuvi yangi, zamonaviy imkoniyatlarga ega bo’lgan birgina BPMN standart
belgilari asosida istalgan kattalikdagi jarayonlarni izohlash mumkun.
BPMN loyihalash yozuvida deyarliy barcha jarayonlar uchun maxsus belgilar
hisobga olingan va malum standartlar asosida izohlangan xar qanday model
jarayonlarni juda aniq tushunish imkonini beradi.

9. BPMN belgilari quyidagi toifalarga bo'linadi:
 Oqim ob'ektlari . Jarayonning borishini ko'rsatadi va
quyidagicha ifodalanadi:
o Davralar. Hodisalar dumaloq shakllar ichida ko'rsatiladi.
o To'rtburchaklar . Faoliyatlar to'rtburchaklar qutilarga mos keladi.
o Olmoslar. Nazorat nuqtalari yoki shlyuzlar olmos shakllari
sifatida ifodalanadi.
 Ob'ektlarni ulash. Vazifalar qanday bog'langanligini va ular
qanday ketma-ketlikda sodir bo'lishini ko'rsatish uchun ishlatiladi
o Teks strelkali chiziqlar . Vazifalarni uzatishni ko'rsatadi
o Kesilgan stelkali chiziqlar. Xabarlarni ko'rsatadi
 Suzish yo'laklari . Ular mas'uliyatni taqsimlovchi va ularning
o'zaro ta'sirini ta'minlaydigan kichik jarayonlarni ta'minlaydi. Suzish
yo'llari - bu subprosess ta'sir qiladigan odamlar yoki bo'limlar.
 Artefaktlar . Agar ketma-ketlik oqimi yoki xabarlar oqimi
bo'lmagan qo'shimcha ma'lumotlarga ega bo'lsangiz ishlatiladi, lekin
bu jarayonni batafsilroq tushuntiradi.
o Nuqtali chiziqlar. Bular qo'shimcha ma'lumot
kengaytiriladigan oqim ob'ektiga ishora qiladi
o Nuqta va tire bilan belgilangan kvadratlar. Diagrammadagi
ushbu guruhlarga bog'liq elementlar
o Kvadrat qavs . Bu yerda matn izohlari qo'shiladi

10. 2. Birlashtirilgan modellashtirish tili diagrammalari UML
• Modellashtirish tili (UML - Unified modelling language) - jarayonlarni modellashtirish va
hujjatlashtirishga nisbatan zamonaviyroq yondashuv.
• UML dastlab dasturiy ta'minot ishlab chiquvchilari tomonidan ishlab chiqilgan, ammo 14 ta
UML diagramma turiga ob'ektga yo'naltirilgan yondashuv bilan biznes jarayonlarini
modellashtirishda muvaffaqiyatli qo'llanilgan.

11. 3. (Flow chart) Oqim sxemasi texnikasi
• Bu ishlab chiqarilgan yoki ishlab chiqarilgan narsaning grafik tasviri bo'lib, u
loyihada ishtirok etayotgan odamlarga yoki bitta mos yozuvlar nuqtasini beradi.
• Flow chart Oqim jadvallari jarayonlar, qarorlar yoki ma'lumotlar kabi
munosabatlarni aniqlash uchun asosiy shakllar va o'qlardan foydalanadi.

12. 4. (Data flow) Ma’lumotlar oqimi sxemalari
• Ma'lumotlar oqimi diagrammasi (DFD) ma'lumotlar tashqi manbalardan tizimga qanday
kirishini, ma'lumotlarning tizim ichida qanday harakatlanishini va ma'lumotlar qanday
saqlanishini ko'rsatadi. DFD belgilari biroz farq qiladi, lekin asosan bir xil printsiplarga
asoslanadi:
• Kvadratchalar (Squares). Ular ma'lumotlar manbai yoki maqsadli tashqi ob'ektlarni ko'rsatadi
• Dumaloq to'rtburchaklar (Rounded rectangles). Ular ma'lumotlarni kirish sifatida qabul
qiladigan, ular bilan o'zaro ta'sir qiladigan va keyin chiqishni ishlab chiqaradigan jarayonlarni
ifodalaydi
• O'qlar (Arrows). Ular elektron ma'lumotlar yoki jismoniy elementlar sifatida ma'lumotlar
oqimini ko'rsatadi
• Ochiq uchli to'rtburchaklar (Open-ended rectangles). Bu ma'lumotlar do'konlarini ifodalaydi va
ma'lumotlar bazalari yoki XML fayllari kabi elektron do'konlarni, shuningdek, fayl kabinetlari
yoki qog'oz varaqlari kabi jismoniy do'konlarni o'z ichiga oladi.

13. 5. (Role activity) Rol faoliyati sxemalari
• Role activity diagrammasi (RAD) kompaniya ichida kerakli bo'lgan nomoddiy rollar yoki
xatti-harakatlar g'oyalarini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu ko'pincha biznes ichidagi
funktsiyalar, IT tizimidagi tizimlar yoki mijoz va yetkazib beruvchi rollari bo'lishi mumkin.
• RAD o'qish va tushunish oson va ko'pincha jarayonga boshqa nuqtai nazarni taqdim etadi, bu
esa aloqani qo'llab-quvvatlashga yordam beradi.

14. 6. (Role interaction) Rollarning o'zaro ta'siri sxemalari
• O'zaro ta'sir diagrammalari - bu tizimdagi turli jarayonlarning bir-biri bilan o'zaro
ta'sirini grafik tarzda tasvirlaydigan biznes jarayonlari modellari. O'zaro ta'sir
diagrammalari ikki shaklda bo'ladi: ketma-ketlik diagrammasi va hamkorlik
diagrammasi. Tizimdagi o'zaro ta'sirning turli jihatlarini tasvirlash uchun odatda ikkita
turdagi o'zaro ta'sir diagrammasi qo'llaniladi:
• (Sequence) Ketma-ket diagrammalar.
Ketma-ketlik diagrammasi ob'ektlar
orasidagi o'zaro ta'sirni ular sodir bo'lgan
ketma-ketlikda ko'rsatadi. Ketma-ketlik
diagrammasi ob'ektlarning tizim ichida
qanday ishlashini va qanday tartibda
ishlashini tavsiflaydi va ko'pincha yangi va
mavjud tizimlar uchun nima talab
qilinishini hujjatlashtirish va tushunish
uchun ishlatiladi.

15. (Collaboration) Hamkorlik diagrammasi. 15 Hamkorlik diagrammasi vizual formatda
hodisalarning ma'lum oqimini amalga oshiradigan ob'ektlarning rollarini aniqlash va
aniqlashtirish uchun ishlatiladi va sinf mas'uliyati va interfeyslarini aniqlashda asosiy
ma'lumot manbai bo'lib xizmat qiladi.

16. 7. (Gantt charts) Gantt diagrammalari
• 19-asrning oxirida Gantt jadvallari oltin standart bo'lib, ko'pincha aniq vaqt
jadvallariga ega bo'lgan loyihalarga tayyorlanayotgan yoki vaqtga sezgir jarayonlarga
ega bo'lgan kompaniyalar uchun biznes-jarayon modeli hisoblanadi. Gantt
diagrammalari jarayonning turli qismlarida ishtirok etayotgan odamlarga ular qachon
ishga kirishish kerakligini va har bir topshiriq qachon bajarilishi kerakligini va barcha
kichik jarayonlarning jadvalga muvofiqligini tekshirishni osonlashtiradi.

17. 8. (IDEF - Integrated definition for function modelling) Funktsiyani
modellashtirish uchun integral ta'rif
• Funktsiyalarni modellashtirish uchun integratsiyalashgan ta'rif (IDEF) ota-onalarning
faoliyati bolalar diagrammalarini keltirib chiqarganda ko'rsatiladi. IDEF ning 15 ta
shakli mavjud va ularning har biri funksiyalar, maʼlumotlar, maʼlumotlar,
simulyatsiya modelini loyihalash, jarayon tavsifini olish va hokazolar uchun
oqimning boshqa turiga murojaat qiladi.

18. 9. (Coloured Petri nets) Rangli Petri to‘rlari
• Tizimda bir-biri bilan o'zaro ta'sir qiluvchi va sinxronlashadigan ko'plab jarayonlar mavjud
bo'lsa, rangli Petri to'rlari idealdir. Ushbu modellashtirish texnikasi tizimlarni loyihalash,
belgilash, simulyatsiya qilish va tekshirish uchun ishlatiladi.
• Petri tarmoqlari yagona diagrammada passiv, yuborilmagan yoki kutish kabi holatni va
yuborish, qabul qilish yoki uzatish kabi harakatni ifodalashi mumkinligi bilan ajralib turadi.
• Rangli to'rlar o'zlarining belgilarini farqlash uchun ranglardan foydalanadilar va yaxshi
aniqlangan sintaksis va semantikaga ega rasmiy, matematik tasvirdan foydalanadilar.

19. 10. (Object oriented methods) Ob'ektga yo'naltirilgan usullar
• Biznes-jarayonlarni modellashtirishning ob'ektga yo'naltirilgan usuli shunchaki
ob'ektlar bilan modellashtirishdan ko'proqdir: u xabarlarni uzatishni,
inkapsulyatsiyani (ichki tafsilotlar yashiringan), sinfdan kichik sinfga merosni va
polimorfizmni (bu erda bir xil protsedura turli xil ma'lumotlar turlarida ishlashi
mumkin) o'z ichiga oladi.