2. Քարաքոսեր
• Քարաքոսեր, բարդ օրգանիզմներ են՝ կազմված սնկից և ֆոտոսինթեզող
օրգանիզմից, որոնք աճում են միասին։ Նրանց միջև գոյություն ունեն
սիմբիոտիկ հարաբերություններ։ Ֆոտոբիոնտը սովորաբար կանաչ ջրիմուռ է
կամ ցիանոբակտերիա ։ Քարաքոսերի մորֆոլոգիան, ֆիզիոլոգիան և
կենսաքիմիան բավականին տարբերվում են առանձին վերցրած
բաղադրիչների նույն հատկություններից։ Քարաքոսերի կարելի է հանդիպել
երկրագնդի մի շարք էքստրեմալ միջավայրերում
՝ արկտիկական տունդրաներում, չոր անապատներում, ժայռոտ ծովափերում։
Նրանք հաճախ աճում են նաև խոնավ անտառներում՝ ապրելով ծառերի
ճյուղերի և բների վրա, մերկ ժայռերի վրա, պատերի, խաչքարերի վրա,
ինչպես նաև հողի մակերեսին։ Քարաքոսերը լայնորեն տարածված են և
հավանաբար երկարակյաց են։ Բայց և այնպես շատ քարաքոսեր խոցելի են
միջավայրի պայմանների փոփոխությունների նկատմամբ, ուստի հարմար
գործիք են գիտնականների համար օդի աղտոտվածությունը, օզոնային
շերտի քայքայումը և մետաղներով աղտոտումը գնահատելու համար։
Քարաքոսերը օգտագործվել են նաև ներկերի և օծանելիքների ստացման
համար, ինչպես նաև՝ ավանդական բժշկության մեջ։
3. Ընդհանուր տեղեկություններ
• Շատ քարաքոսերի մարմինը՝ թալոմը, տարբերվում է այն կազմող և առանձին աճող սնկի կամ ջրիմուռի մարմնից։
Սունկը շրջապատում է ջրիմուռի բջիջները քարաքոսերի համակեցություններին բնորոշ բարդ սնկային հյուսվածքով։
Քարաքոսերի շատ տեսակների մոտ սունկը ներթափանցում է ջրիմուռի բջիջների բջջապատի մեջ՝ առաջացնելով
հաուստորիումներ, որոնք նման են պաթոգեն սնկերի մոտ առկա կառուցվածքներին։ Քարաքոսերը պոյկիլոհիդրիկ
օրգանիզմեր են՝ կարող են գոյատևել ջրի չափազանց ցածր պարունակության պայմաններում։ Բջջաթաղանթների
վերակազմավորումը, ինչին հաջորդում է ջրազրկման փուլը, տևում է ամենաքիչը մի քանի րոպե։ Ջրիմուռի կամ
ցիանոբակտերիայի բջիջները կատարում են ֆոտոսինթեզ և բույսերի նման վերականգնում են մթնոլորտային
ածխածնի երկօքսիդը օրգանական նյութերի և դրանով ապահովում իրենց և սնկի սնուցումը։ Քարաքոսի երկու
բաղադրիչներն էլ ջուրը և հանքային նյութերը գլխավորապես ձեռք են բերում մթնոլորտից՝ անձրևի և փոշու
միջոցով։ Սնկային բաղադրիչը պաշտպանում է ջրիմուռին ջուր կուտակելու միջոցով և ծառայում է որպես հանքային
նյութերի պահեստ՝ որոշ դեպքերում ապահովելով ջրիմուռին սուբստրատից ձեռք բերված հանքանյութերով։ Եթե
քարաքոսի կազմում առկա է ցիանոբակտերիա՝ որպես առաջնային բաղադրիչ կամ լրացուցից սիմբիոնտ, ապա
հնարավոր է մթնոլորտային ազոտի ֆիքսում։ Չնայած տարբեր ցիանոքարաքոսերում գտնված
ցիանոբակտերիաների շտամները հաճախ իրար նման են, նրանք տարբերվում են ազատ ապրող նույն շտամներից։
Քարաքոսերում տեղի ունի իսկական սիմբիոզ։ Այն մեծացնում է երկու բաղադրիչների էկոլոգիական
հնարավորությունները, բայց բնական միջավայրերում նրանց աճի և բազմացման համար պարտադիր չէ, քանի որ
ջրիմուռ-սիմբիոնտներից շատերը կարող են ապրել ազատության մեջ։ Օրինակ՝ Trentepohlia ջրիմուռը
առաջացնում է նարնջագույն պոպուլյացիաներ՝ ծառերի բների և համապատասխան ժայռերի մակերեսներին։
Քարաքոսերի համակեցություններում կարող է դիտվել մուտուալիզմ, կոմենսալիզմ և նույնիսկ մակաբուծություն՝
կախված այն կազմող տեսակներից։ Պարզվել է, որ ցիանոբակտերիաները լաբորատոր պայմաններում կարող են
աճել ավելի արագ, քան քարաքոսի կազմում լինելու ժամանակ։ 2012 թվականի ապրիլի 26-ին, գիտնականները
հաղորդեցին, որ «Մարսի սիմուլյացիայի լաբորատորիա»-ում Մարս մոլորակի պայմանների սիմուլյացիայի
ժամանակ՝ 34 օրվա ընթացքում, քարաքոսը գոյատևել է և ցույց է տվել նշանակալի արդյունքներ՝ ֆոտոսինթետիկ
ակտիվության հարմարողականության հետ կապված։
4. Բազմացումը և տարածումը
• Շատ քարաքոսեր բազմանում են անսեռ եղանակով։ Այն կատարվում է վեգետատիվ
ճանապարհով կամ դիասպորների տարածման միջոցով։ Դիասպորների տեսակներից են
սոռեդիումները, որոնք ջրիմուռների բջիջների փոքրիկ խմբեր են։ Դրանք, շրջապատվելով
սնկային ֆիլամենտներով, ձևավորում են հատուկ կառույցներ՝ սոռալիաներ, որոնց միջից
սոռեդիումները կարող են տարածվել քամու միջոցով։ Դիասպորների մեկ այլ տեսակ են
ինսիդիաները, որոնք թալոմի վրա գտնվող երկարավուն ելուստներ են և տարածվում են՝
պոկվելով թալոմից։ Այսպիսով, քարաքոսերն ունեն ինսիդիումներ, սոռեդիումներ և
ենթարկվում են ֆրագմենտացիայի։ Չնայած այդ երկու կառուցվածքներն էլ կազմված են
միևնույն բաղադրիչներից, նրանք որոշակիորեն տարբերվում են։ Ինսիդիումները քարաքոսի
արտաքին ելուստներ են։ Սոռեդիումները փոշենման պրոպագուլներ են, որոնք դուրս են
գալիս թալոմի գագաթից։ Որպեսզի առաջանա քարաքոս, պրոպագուլները պետք է
պարունակեն և´ միկոբիոնտ, և´ ֆոտոբիոնտ։ Թփանման քարաքոսերը հեշտորեն
ֆրագմենտների են բաժանվում։ Քանի որ թալոմը լավ տարբերակված չէ, դիասպորների
առաջացման և վեգետատիվ բազմացման միջև սահմանն անորոշ է։ Շատ քարաքոսեր
կոտրվում են մասերի, երբ չորանում են և տարածվում են քամու միջոցով։ Շարունակում
աճել, երբ առկա է անհրաժեշտ քանակի խոնավություն։ Շատ քարաքոսեր բազմանում են
սեռական եղանակով՝ սնկերի նման առաջացնելով սպորներ մեյոզի արդյունքում։
Տարածվելուց հետո այս սպորները պետք է հանդիպեն համատեղելի ջրիմուռների հետ,
որպեսզի առաջանա քարաքոս։ Բազմացման այս ձևը տարածված է բազիդիոլիխենների մոտ,
որոնք ձևավորում են պտղամարմիններ։ Ասկոլիխենների մոտ սպորները ձևավորվում են
հատուկ կառուցվածքներում՝ ապոտեցիումներում, պերիտեցիումներում և
պիկնիդիումներում։
