TTMON402-Хичээл-2

1. Газарчин дээд сургууль
Цахим зайны онлайн сургалт
Н. Цэдэвсүрэн /Ph.D Дэд профессор
2018

2. Сургалтын үйл явцыг онолын түвшинд
ерөнхийд нь судалдаг ухааныг
дидактик гэнэ. Дидактик гэдэг нь
сургалтын арга хэлбэр зохион
байгуулалтын шинжлэх ухааны
үндэслэл,түүний тухай сурган
хүмүүжүүлэх онол юм.Иймд
дидактик нь суралцагчийг юунд
сургах вэ? Яаж сургах вэ? Гэсэн
асуултад хариулахад оршино.

3. Энэ асуудалтай уялдаад сургалт хэрхэн
явагдаг вэ? Сургалтын ямар зүй тогтол
байна? Хэнийг юуны тулд яаж сургаж байна
гэх мэт асуултууд гарч ирнэ. Орчин үед
дидактик түүний объектуудын тухай янз
бүрийн тодорхойлолт байна. Үүнээс бид
дидактик нь сургалт боловсролын асуудлыг
тодорхойлдог гэж үзэж болно.
Дидактикийн тухай мэдлэг бол багш
болгонд хэрэгтэй мэдлэг байдаг. Энэ
мэдлэгт тулгуурлахгүйгээр сургалтын
практик асуудлуудыг шийдвэрлэх
боломжгүй юм.

4. Одоо цагт сургалтын арга хэлбэр зохион
байгуулалтын аль нь илүү сайн гэдгийг
шууд хараад л хэлэхэд бэрхшээлтэй. Танин
мэдэхүйн процесс бол зах хязгааргүй.
Шинжлэх ухаан бүр бэрхшээл сөрөг үзэл
бодлуудыг давж хөгждөг. Багш үйл
ажиллагаандаа сургалтын сурган
хүмүүжүүлэх онолыг хэрэглэхэд хязгаар
байхгүй. “Сурган хүмүүжүүлэх практик”
гэдэг нэр томъёо бол өргөн хүрээтэй
нийгмийн амьдралын олон талт үйл
ажиллагааг хамардаг.

5. Орчин үед улс төрийн бодлогын хүрээнд
боловсролын стратегийг боловсруулж
гаргадаг болсон нь сурган хүмүүжүүлэх
процессын төслийг боловсруулж, түүнд
үндэслэн сургалтын материалыг бэлтгэж
байна. Онолын зорилго нь эдгээр
материалыг практикт ашиглах асуудал дээр
үндэслэгдэж байх ёстой. Ийм учраас
практик үйл ажиллагааны онол хэрэгтэй.
Манай тохиолдолд энэ нь сургалтын үйл
ажиллагааны онол буюу дидактик юм.

6. Дидактикийн судлахуун ба судлах зүйл:
Дидактикийн судалгааны объект буюу
судлахуун гэдэг нь сургалтын агуулга,
сургалтын үйл явц/арга зохион
байгуулалтын хэлбэрүүд/-ийг хэлнэ.
Дидактикийн судлах зүйл нь сургалтын
зарчим ба зүй тогтол, түүний зрилго
боловсролын агуулгын шинжлэх ухааны
үндэслэл, арга хэлбэр сургалтын
хэрэглэгдэхүүн, багшлах ба суралцахуйн
харилцан үйлчлэлцэл, тэдгээрийн нэгдэл
зэрэг маш олон янз байна.

7. Мөн ерөнхий дидактикийн судлах зүйл нь
зөвхөн багшлах суралцах үйл явц ороод
зогсохгүй, түүнийг явуулах нөхцлүүд бас
орно. Өөрөөр хэлбэл сургалтын агуулга,
зохион байгуулалт, арга хэрэглүүр бас
орно. Иймд дидактик нь Сургалтын
зорилго, зүйтогтол, агуулга, арга зарчмыг
судалж,энэ хүрээнд дидактикийн
шинжилгээ судалгаа явагддаг. Ер нь
сургалтын үйл явцад зөвхөн дидактик зүй
тогтол үйлчлээд байдаггүй, психологи,
физиологи, удирдлагын зүй тогтолууд
үйлчилнэ.

8. Ер нь сургалтын зарчмуудыг тогтоохдоо
сургалтын үйл явцыг олон шинжлэх
ухаантай уялдуулан тогтоодог.
Дидактикийн судлах зүйлийг тогтоохын
тулд дидактикийн орчин үеийн шинжлэх
ухааны түвшин үүрэг, багшийн практик үйл
ажиллагаа, гэх мэт СХУ-д хуримтлагдсан
сургалтын тухай мэдлэгийг мэдэж байх
ёстой. Ингэснээр судалгааны ажил нь СХУ-
ыг баяжуулж, практик дээр ажлыг зөв
зохион байгуулахад тусална.

9. Сургалт нь дидактикчийн объект байхаас
гадна арга зүйч, сэтгэлзүйч, мэдээлэл ба
удирдлагын онолын мэргэжилтнүүдийн
судалгааны объект байна. Судлаач бүр
сургалтыг өөрийн судалгааны өнцгөөс
судалж, янз бүрийн зорилго тавьж, үр дүн ч
мөн өөр өөр байна. Сургалтаар нийгмийн
туршлагыг хүмүүс эзэмшинэ. Үүний үр дүнд
хүүхэд залуучуудыг нийгмийн амьдрал
хөдөлмөрт бэлтгэнэ. Дидактик нь онолын
судлагдахуун учир шинжлэх ухааны танин
мэдэхүйн хэрэглүүр болж, ш/у-ыг
хөгжүүлдэг.

10. Дидактикийн судалгаанд загварчлал онолын
судалгааны аргуудыг хэрэглэнэ. Системийн
хандлагаар боловсрол сургалтын
процессыг нэгдмэл гэж авч үзээд Иймд
дидактикийн онолын түвшинг
дээшлүүлснээр практикт үр дүнтэй гээр
үйлчилж, практик асуудлыг боловсронгуй
болгож, түүнийг өөрчилдөг. Сургалтын
сурган хүмүүжүүлэх мөн чанарыг илрүүлэх
нь дидактикийн судлах зүйл мөн.
Дидактикийн онолын судлах зүйл нь
сургалтын харьцаануудын өвөрмөц
талуудыг нээхэд чиглэгдэнэ.

11. Сургалтын үйл ажиллагаанд үүсч байгаа
харьцаанууд олон талтай. Багш-сурагч,
сурагч сургалтын материал, сурагч бусад
сурагч гэх мэт. Хамгийн гол сурагч
сургалтын материалтай хэрхэн харьцаж
байгаа харьцаа нь танин мэдэхүйн харьцаа
болдог. Учир нь сургалтын танин мэдэхүй
нь сургалтын үйл явцын салшгүй хэсэг.
Хэрэв сургалтыг сэтгэл судлалын өнцгөөс
харвалсурагч сургалтын материалыг яаж
хүлээж авч эзэмшиж байгаа, зэрэг үйл явцын
мөн чанарыг авч үзнэ.

12. Сургалтыг сурган хүмүүжүүлэх үзлийн
үүднээс үзвэл нийгмийн туршлагыг
эзэмшүүлэх зорилго чиглэлтэй үйл
ажиллагааг илрүүлэх, энэ үйл ажиллагааны
өвөрмөц онцлог болох сурахуй ба
багшлахуй гэсэн хоёр үйл ажиллагааны
харьцааг харах юм. Багшлахуй гэдэг нь
сургаж байгаа үйл ажиллагаа, сурахуй нь
суралцаж байгаа үйлийн эзэн юм. Хүний
танин мэдэх үйл явц нь сургалтын гадаацур
ч хэрэгжиж болно. Багшлахуй ба
суралцахуй гэсэн өөр хоорондоо харилцан
холбоо уялдаатай үйл явц нь сургалтад л
илэрдэг.

13. Эдгээрийн нэгдэл нь бүхий л танин мэдэхүйн
системийн дидактикийн харьцааг
тодорхойлно. Энэ нь дидактикийн судлах
зүйл юм. Өөр нэг судлах зүйлийн хэсэг нь
сургалт хүмүүжил хоёрыг нэгдэлд нь авч
үзнэ. Сургалтын хүмүүжүүлэх үүрэг нь
сурагч зөвхөн мэдлэг эзэмшээд зогсохгүй,
сургалтын явцад бие хүн болон төлөвшиж,
ёс суртахууны нандин чанаруудыг эзэмших
ёстой. Сургалтын явцад хүмүүжүүлэх зарчим
сургалтын агуулгад тусч түүнийг агуулгын
дидактик анализын үед тооцох ёстой.

14. Хичээлийн минут бүхэнд сурагч тодорхой
мэдлэг чадвар дадлыг эзэмшиж байдаг. Энэ
харьцаа нь боловсролын агуулгыг бүрдүүлж
байдаг.Сургалт нь дидактикийн онолыг
бүрдүүлж бүтээж байдгаас гадна судлах
объект нь болдог. Судалгаа нь сургалтын
практик асуудлыг боловсронгуй болгоно.
Судалгаагүй сургалтын онол нь үр дүн
муутай царцанги зүйл байна. СХУ-ны байр
суурьнаас багшлахуй ба суралцахуйн
харьцааг нэгдэлд нь авч үзнэ.

15. Сургалтыг үйл явц агуулга талаас нь нэгдэлд
нь авч үзвэл мэдлэг нь түүнийг эзэмшүүлэх
аргатайгаа хамт судлагдана. Энэ үүднээс
сургалт нь зөвхөн судалгааны объект биш,
шинжлэх ухааны үндэстэй мэдлэг бүтээх
асуудал юм. Дидактикийн судлах зүйл нь
багшлахуй /багшийн үйл ажиллагаа/ба
суралцахуй/ сурагчийн танин мэдэхүйн үйл
ажиллагаа/ эдгээрийн харилцан
үйлчилцлэл юм. Эдгээр нь цаашлаад
сурагчдын бүтээлч үйл ажиллагааг
хөгжүүлэх, оюун ухааныг нь хөгжүүлэх
асуудлын судалгаа юм.

16. Дидактикийн зорилго үүрэг, ухагдахууны
бүтэц:
Дидактикийн зорилт нь:
 Сургалтын үйл явц ба түүнийг хэрэгжүүлэх
нөхцлийг тайлбарлах
 Сургалтын шинэ технологи, сургалтын
шинэ систем, зэрэг сургалтыг боловсронгуй
болгох, асуудлыг боловсруулах
Дидактик нь өөрийн зорилтуудыг бусад
шинжлэх ухаантай хамтарч шийддэг.
Сургалтын зорилгыг томъёолоход хүүхдийн
насны онцлогийг тооцдог.

17.  Сурагчид сурах дадал, чадвар эзэмшихэд
нь бие дааж сэтгэх асуудал чухал
Дээрх шинжлэх ухааны тусламжтайгаар
дидактик нь сурагчид мэдлэгийг эзэмших
сэргээн санах оюун ухааныг нь хөгжүүлэх
судалгааг явуулдаг. Нас зүйн физиологи нь
сургалтаар өдөөгдөж байгаа зоригийн оюун
ухааны эмоц буюу сэтгэл хөдлөлийн үйл
явцын механизмыг ойлгоход тусалдаг.
Философи нь хүн байгаль нийгмийн
хөгжлийн зүй тогтол ерөнхий асуудлуудыг
чиглүүлж өгдөг.

18. Бүх шинжлэх ухааны ухагдахууныг
философийн буюу тухайн шинжлэх ухааны
гэж хоёр хуваадаг. Мөн ерөнхий шинжлэх
ухааны ухагдахууны бүлэг бий. Дидактик нь
дээрхи бүлэг ухагдахууныг хэрэглэдэг.
Бодит байдлын чанар талууд, год шинж
чанарыг тусгадаг философийн категорууд
нь дидактикийн хөгжилд чухал байр
суурийг эзэлдэг.Жишээ нь сургалтын
онолыг мөн чанар үзэгдэл гэдэг үггүйгээр
томъёолж болохгүй. Аль ч шинжлэх ухааны
судалгааны ажилд философийн арга
судлалын үүрэг хэрэгжиж байдаг.
-

19. Тэдгээр категоруудаас дурдвал:
“холбоо”,”ерөнхий ба тусгай” , “шалтгаан ба үр
дагавар” “Боломж ба бодит байдал”, “чанар
ба тоо”, “ухамсар” практик”г.м
Дидактик нь СХУ-ны судлагдахууны нэг учир
СХУ-ны ерөнхий ухагдахуунуудыг
хэрэглэдэг. “СХУ”, “Хүмүүжил”, Сурган
хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаа” “Сурган
хүмүүжүүлэх бодит байдал”, г.м Түүнээс
гадна дидактикийн тусгай ухагдахууны
бүлэг бий. “Багшлахуй ба сурахуй”
“Сургалтын судлах зүйл” “сургалтын
материал” сургалтын нөхцөл, сургалтын
арга, багш, сурагч, хичээл г.м

20. Эдгээр ухагдахуунууд нь хоорондоо холбоо
уялдаатай, уян хатан хөдөлгөөнтэй бодит
үзэгдлүүдийг тусгаж байдаг. Энэ
ухагдахуунуудын агуулга, дидактикийн
хөгжлийн явцад өөрчлөгдөж байдаг. Орчин
үед шинжлэх ухааны судлахуун нарийсч
байгаа боловч мөн интеграцчилагдаж
байна. Үүнээс үүдэн дидактикт ерөнхий
шинжлэх ухааны ухагдахуунууд их
хэрэглэгдэх болсон юм. Ж: “бүтэц”, “систем”
“элемент” “чиг үүрэг” мөн сэтгэл судлалын
“хүртэхүй” “эзэмшихүй” “ оюун ухааны
хөгжил” “ сэргээн санах” чадвар дадал г.м

21. Дидактик нь эдгээр ухагдахууныг
судлагдахууны өвөрмөц онцлогтой
уялдуулан тодорхой системээр хэрэглэдэг.
Ж: сурах, сургах
Дидактикийн хөгжилд маш олон хүчин
зүйлүүд нөлөөлдөг. Ж: Сургалтын үйл явцыг
судалдаг боловсрол судлал, сурган
хүмүүжүүлэх ухаан бүгд л нөлөөлдөг.
Дидактикийн үндсэн үзэл баримтлалууд:
Сургалтын процесс нь сурган сэтгэл
судлалын үзэл баримтлалд үндэслэгдэнэ.

22. Үүнийг дидактикийн систем гэж нэрлэнэ.
Сургалтын зорилгод хүрэх бүхэллэг
бүтэцтэй элементүүдийн цугларалыг
дидактикийн систем гэнэ. Энэ систем нь
тухайн шатны боловсролын зорилготой
уялдсан дидактик үйл явц, сургалтын арга
хэлбэрүүд, түүний зарчмуудаар
тодорхойлогдоно. Дидактикийн 3 янзын
үзэл баримтлал бий гэж үздэг. 1-рт нь:
 Уламжлалт үзэл баримтлал
 суралцагч төвтэй үзэл баримтлал
 Орчин үеийн дидактикийн систем

23. Сургалтын уламжлалт системд
багшахлахуйн талаас буюу багшийн үйл
ажиллагаа чухал байр суурийг эзэлдэг.Энэ
системд Я.Коменский, И.Песталоцци,
И.Гербарт нарын үзэл баримтлал гол байр
суурийг эзэлдэг. Суралцагч төвтэй үзэл
баримтлалд сургалтын процесст хүүхдийн
үйл ажиллагааг чухалд үздэг. Энэ
системийн гол төвд Д.Дьюи,
Г.Кершенштейнерийн хөдөлмөрийн
сургууль,В .Лаяын 20-р зууны эхний үеийн
сурган хүмүүжүүлэх зүйн өөрчлөлтийн
онолууд бий.

24. Орчин үеийн дидактик систем нь сургалтын
үйл ажиллагааг сурах, сургах үйл явц
бүрдүүлж байдаг учир 2 талтай гэж үздэг.
Эдгээрийн дидактик харьцаа дидактикийн
судлах зүйл болдог. Орчин үеийн сургалтын
үзэл баримтлалд прораммчилсан сургалт,
асуудал дэвшүүлэх сургалт, хөгжүүлэх
сургалтын чиглэлүүд багтддаг. Дээрхи үзэл
баримтлал нь П.Гальперин, Л.Занков,
В.Давыдов, хүмүүнлэг сэтгэл судлаач,
К.Роджерс, танин мэдэхүйн сэтгэл
судлалын төлөөлөгч Дж.Брунер онолд
түшиглэдэг юм.