द्वन्द्व समास expolanation for class 10 sanskrit

1. व्दन्वव्द समास
• दोनों पद प्रधान होते हैं।
• दो या दो से अधधक संज्ञाएं ‘च’ शब्द से जुड़ती हैं।
• सामाससक पद अलग-अलग विभक्तत में बनता है।
तीन भेद
एकशेषसमाहारइतरेतर

2. 1. इतरेतर व्दन्वव्द
रामलक्ष्मणौ
रामसीते
मातापितरौ
वृक्षलते
िुष्िफले
मुखनाससके
देवासुरााः
रामाः च लक्ष्मणाः च
रामाः च सीता च
माता च पिता च
वृक्षाः च लता च
िुष्िम् च फलम् च
मुखम् च नाससका च
देवाः च असुरौ च
• एकवचन और एकवचन की संज्ञा रहने िर दूसरे िद का द्पववचन हो
जाता है और िहले िद का मूल शब्द जुड़ता है।
1. एकवचन + एकवचन = द्पववचन

3. 2. एकवचन और एकवचन नह ं रहने िर अन्ततम
िद बहुवचन में बनेगा।
ग्रीष्माः च वसतताः च सशसशराः च
कतदाः च मूलं च फलानन च
हस्ताः च िादौ च
फले च िुष्िे च
सागराः च नद्यौ च
वृक्षााः च लतााः च
िशुाः च खगााः च
ग्रीष्मवसततसशसशरााः
कतदमूलफलानन
हस्तिादााः
फलिुष्िाणण
सागरनद्याः
वृक्षलतााः
िशुखगााः

4. 3. दोनों िद एकसमान रहने िर एक िद का ह समास
होता है दूसरे िद का लोि होता है।
देवाः च देवाः च
रामाः च रामाः च
बालकौ च बालकौ च
देवौ
रामौ
बालकााः
4. िदों की पवभन्तत बदलने िर पवग्रह भी उसी पवभन्तत
में होगा।
रामस्य च लक्ष्मणस्य च
पिके च काके च
िुष्िस्य च लतायााः च
रामलक्ष्मणयोाः
पिककाकयोाः
िुष्िलतयोाः

5. 5. आवश्यकतानुसार संधि ननयम से भी दोनों िद जुड़ते हैं।
िममाः च अर्माः च कामाः च मोक्षाः च
जयाः च अजयाः च
सत्याः च असत्याः च
िमामर्मकाममोक्षााः
जयाजयौ
सत्यासत्यौ

6. अन्वय उदाहरण
• ईशाः च कृ ष्णाः च
• िममाः च अर्माः च
• रामाः च सीता च
• फलम् च िुष्िाणण च
• िशुाः च िक्षक्षणाः च
• पिता च िुत्राः च
• हरराः च हराः च
• हरराः च हरराः च
• ईशकृ ष्णौ
• िमामर्ौ
• रामसीते
• फलिुष्िाणण
• िशुिक्षक्षणाः
• पितािुत्रौ
• हररहरौ
• हर

7. सुखदुुःखे1 समे कृ त्िा लाभालाभौ2 जयाजयौ3 ।
ततो युद्धाय युज्यस्ि नैिं पापमिाप्सस्यसस॥ भ.गी. 2.39
चन्वदनं शीतलं लोके चन्वदनादवप चन्वरमाुः।
चन्वरचन्वदनयोुः4 मध्ये शीतला साधुसंगततुः॥
1. सुखदुाःखे - सुखम् च दुाःखम् च
2. लाभालाभौ - लाभम् च अलाभम् च
3. जयाजयौ - जयं च अजयं च
4. चतरचतदनयोाः - चतरे च चतदने च
5. पिककाकयोाः - पिके च काके च
काकुः कृ ष्णुः वपकुः कृ ष्णुः को भेदुः वपककाकयोुः5 ।

8. २.समाहार व्दन्वव्द
• च से जुड़ी हुई संज्ञाएं जो समाहार या समूह का बोि करायें
• सामाससक िद सदा निु० एकवचन में होगा।
• पवग्रह करते समय अंत में एतद् या तद् का 6.2 या 6.3 तर्ा
समाहार जोड़ते हैं।
इनके उदाहरणों को सात पवभागों में बांटा जा सकता है -
१. जन्वमजात शत्रु (Born Enemies) -
मूषकमाजामरम ्
कु तकु रमाजामरम ्
अहहनकु लम ्
गोव्याघ्रम ्
मूषकाः च माजामराः च एतयोाः समाहाराः
कु तकु राः च माजामराः च एतयोाः समाहाराः
अहहाः च नकु लाः च एतयोाः समाहाराः
गो च व्याघ्राः च एतयोाः समाहाराः

9. २. पविर तार्मक िद - (Opposite ideas)
शीतोष्णम ्
सत्यासत्यम ्
िमामिममम्
िाणणिादम ्
हस्तिादम ्
करचरणम ्
मुखनाससकम ्
सशरचरणम्
३. शार ररक अंग (Parts of body)
शीतं च उष्णं च अनयोाः समाहाराः
सत्यम ् च असत्यम ् च एतयोाः समाहाराः
िममाः च अिममाः च एतयोाः समाहाराः
िाणी च िादौ च एतेषाम ् समाहाराः
हस्तौ च िादौ च तेषां समाहाराः
करौ च चरणौ च तेषां समाहाराः
मुखम् च नाससका च तेषााः समाहाराः
सशराः च चरणं च एतयोाः समाहाराः

10. 4. सेना के अंग - (Parts of army)
अश्वारोहिदानत
हस्त्यश्वरर्म ्
मादामन्ङिकिाणवकम ्
5. वाद्ययंत्र (musical Instruments)
6. कीड़े मकोड़े (Insects or small worms)
यूकासलक्षम ्
7. िूजन सामग्री (material of worship)
गतिमालम ्
अश्वारोहााः च िदानताः च एतेषां समाहाराः।
हन्स्ताः च अश्वाः च रर्म ् च एतेषां समाहाराः
मादंधगकम् च िाणवकम् च एतयोाः समाहाराः
यूका च सलक्षम ् च एतयोाः समाहाराः
गतिं च माला च एतयोाः समाहाराः

11. 3. एकशेष व्दन्वव्द
• जब दो या दो से अधधक पदों का समास करने पर एक शेष रह जाय
• प्रायुः सम्बन्वधिाची पद या शब्दों के जोड़े (Pairs) होते हैं।
• विग्रहपदों के िचन का योग बहुिचन होने पर सामाससक पद बहुिचन में होगा।
• माता च पिता च
• भ्राता च स्वसा च
• िुत्राः च दुहहता च
• अजाः च अजा च
• ब्राह्मणाः च ब्रह्मणी च
• शूराः च शूर च
• घटाः च कलशाः च
• बालकाः च बासलकााः
• पितरौ
• भ्रातरौ
• िुत्रौ
• अजौ
• ब्राह्मणौ
• शूरौ
• घटौ
• बालकााः

12. अतयननयमााः
1. व्दतव्द समास में ‘इ या ईकारातत’ शब्द को िहले रखते हैं।
हराः च हरर च = हररहरौ, सीतारामौ
2. न्जस शब्द में कम अक्षर हो वह िहले आता है।
के शवाः च सशवाः च = सशवके शवौ
3. वणों तर्ा भाइयों के नाम ज्येष्ठक्रमानुसार होते हैं।
• क्षत्रत्रयाः च ब्राह्मणाः च = ब्राह्मण क्षत्रत्रयौ।
• लक्ष्मणाः च रामाः च = रामलक्ष्मणौ।
• युधिन्ष्ठराः च भीमाः च = युधिन्ष्ठरभीमौ।