ગાંધી જીવન દર્શન M.R.S.

1. શાાંતિ અને અહ િંસાની સાંકલ્પના
• ઐતિ ાતસક સાંદર્ભથી શાાંતિ અને અહ િંસાની પ્રસ્થાપનાના પ્રયત્નો

2. •હ િંસાની સાંકલ્પના
•હ િંસાના પ્રકારો
•હ િંસાથી સર્જભિી સ્સ્થતિ અને િેની ર્યાનકિા

3. વૈતિક સમસ્યાઓ
• ગરીબી, બેકારી, અસમાનિા, ભૂખમરો,
પયાભવરણીય અસમતુલા, કૌમી િનાવ, યદ્ધ, હુલ્લડ,
યદ્ધ સામગ્રીમાાં હરફાઈ, આિાંકવાદ, પ્રાદેતશકિાવાદ.
•માળખાગિ હ િંસાથી સર્જભિી ર્યની પહરસ્સ્થતિ

4. The Universal Declaration of Human Rights (UDHR) was adopted by the
United Nations General Assembly in 1948, partly in response to the
atrocities of World War II. It is generally viewed as the preeminent
statement of international rights and has been identified as being a
culmination of centuries of thinking along both secular and religious
lines. Although the UDHR is a non-binding resolution, it is now considered
by some to have acquired the force of international customary law which
may be invoked in appropriate circumstances by national and
other tribunals. The UDHR urges member nations to promote a number of
human, civil, economic and social rights, asserting these rights as part of
the "foundation of freedom, justice and peace in the world." The declaration
was the first international legal effort to limit the behavior of states and
press upon them duties to their citizens.
The UDHR was framed by members of the Human Rights Commission,
with former First Lady Eleanor Roosevelt as Chair, who began to discuss

5. • Our Fundamental Rights
•Right to self-determination
•Right to liberty
•Right to due process of law
•Right to freedom of movement
•Right to freedom of thought
•Right to freedom of religion
•Right to freedom of expression
•Right to peaceful assembly
•Right to freedom of association

6. There are seven main fundamental rights of India:
•Right to equality
•Right to freedom which includes freedom of
speech and expression.
•Right to assemble peacefully, freedom to form
associations or unions
•Right to move freely throughout the territory of India
•Right to reside or settle in any part of the territory of India
•Right to practice any profession or to carry on any
occupation.
•Right to freedom of religion

7. •Right against exploitation cultural and educational rights
•Right to constitutional remedies
•Newly implemented 7th Fundamental right in India is
right to education
It was added in the constitution after the 86th
amendment in the year 2002 under article 21A. It is the
most recently implemented fundamental right. RTE Act
enabled this right in the year 2010.

8. ક્યા ક્યા માનવ અતિકારો છે ?
• જીવન જીવવાનો અતિકાર
• સિામણીમાાંથી મુસ્તિનો અતિકાર
• ગુલામીમાાંથી મુસ્તિનો અતિકાર
• ન્યાય યુતિ સુનાવણીનો અતિકાર
• વાણી સ્વાિાંત્ર્યનો અતિકાર

9. • તવચાર, િમભ અને સારાસાર બુદ્ધિદ્ધનો
અતિકાર
• ચળવળ/આંદોલનનો અતિકાર
• ચચાભ-તવચારણા કરવાનો અતિકાર
• આરોગ્યનો અતિકાર
• સાંપતિ એકઠી કરવાનો અતિકાર

10. • તવિશાાંતિ અને અહ િંસા માટે માનવ અતિકારની
પ્રસ્થાપનાની અતનવાયભિા
• પયાભવરણીય બાબિો
• વાિાવરણમાાં બદલાવ
• જીવવાનો અતિકાર
• લઘુમતિનો અતિકાર
• આરોગ્યનો અતિકાર
• બાળ અતિકાર
• માહ િીનો અતિકાર
• તશક્ષણનો અતિકાર

11. ગાાંિી તવચારિારાની તવર્ાવના
ગાાંિી તવચારની મુખ્ય લાક્ષણણકિાઓ
•તનરપવાદ પારદશભકિા
•સત્યાગ્ર આિાહરિ ક્ાાંતિકારી જીવન શૈલી
•આચરણનુાં અતિ મ ત્ત્વ
•સમન્વયાત્મક દૃષ્ટટકોણ
•રચનાત્મક અણર્ગમ
•સિિ તવકાસશીલ
•જીવનનુાં અખાંડ દશભન

12. સવોદય સમાજનો ગાાંિીજીનો ખ્યાલ
•પહરવાર ર્ાવના
•સમાનિા
•વગભતવ ીનિા
•શ્રમનુાં ગૌરવ
•સ યોગ
•સાદુાં જીવન ઉચ્ચતવચાર
•તવકેષ્ન્િિ અથભવ્યવસ્થા
•તવકેષ્ન્િિ ઉત્પાદન વ્યવસ્થા

13. દેશની સમસ્યાઓ પ્રત્યેનો ગાાંિીજીનો અણર્ગમ
•અંત્યોદય
•અહ િંસા
•સામૂહ ક
•માનવકેન્િી
•સમસ્ન્વિ

14. વૈયસ્તિક તવકાસ માટે સ્વયાં તશસ્િ અને સ્વ તનયમન માટે ગાાંિી પ્રબોતિિ
“એકાદશ વ્રિ”માાં સમાતવટટ તસદ્ધાાંિો
• સત્ય, અહ િંસા, અસ્િેય, અસાંગ્ર , બ્રહ્મચયભ, શરીરશ્રમ,
અસ્પૃશ્ય ર્ાવના, અર્ય, સ્વદેશી, સ્વાદત્યાગ, સવભ િમભ
સમર્ાવ.
• સત્ય, અહ િંસા, ચોરી ન કરવી, વણ-જોઈતુાં સાંઘરવુાં,
બ્રહ્મચયભને, ર્જિે મ ેનિ, કોઈ અડે ન અર્ડાવુાં.
અર્ય, સ્વદેશી, સ્વાદ-ત્યાગને, સવભ િમભ સરખા ગણવા,
આ અણગયાર મ ાવ્રિ સમજી, નમ્રપણે તનત્ય આચરવા.

15. એકાદશ વ્રિ
• પ્રથમ પાાંચ મ ાવ્રિ છે, જે હ િંદુ સાંસ્કૃતિનાાં મ ાવ્રિ ગણાય છે.
૧. સત્ય ૨. અહ િંસા ૩. અસ્િેય ૪. અસાંગ્ર ૫. બ્રહ્મચયભ
• પછીના છ વ્રિ સમયકાણલન કે સમયાવિી છે.
(૧) અર્ય (૨) સ્વાદત્યાગ (૩) શરીરશ્રમ
(૪) અસ્પૃશ્યિા (૫) સ્વદેશી (૬) સવભિમભ સહ ટણુિા

16. આત્ત્મક ઉન્નતિની સીઢી
સત્ય
અહ િંસા
અસ્િેય
અસાંગ્ર
બ્રહ્મચયભ
અર્ય
શરીર શ્રમ
સ્વાદ ત્યાગ
સ્વદેશી
સવભિમભ સમાનત્વ
અસ્પૃશ્યિા

17. ગાાંિીજીના આતથિક તવચારો/અથભશાસ્ત્રીય તવચારો
અથભકારણના તવચારો

18. •ઉત્પાદનમાાં તવકેન્િીકરણનો તસદ્ધાાંિ
•યાંત્રના સ્થાને શ્રમ અને શ્રતમકનુાં મ ત્ત્વ
•સ્વાવલાંબનનો તસદ્ધાાંિ
•ટ્રસ્ટીશીપનો તસદ્ધાાંિ
•સ્વદેશીની સમજણ િથા સ્વદેશી
ઉત્પાદનનુાં મ ત્ત્વ

19. સમાજમાાં મહ લાઓનાાં સ્થાન અને મહ લા
કલ્યાણ અંગેનાાં ગાાંિીજીના તવચારો અને િેમનુાં
પ્રદાન

20. •यत्र नाययस्तु पूज्यंते रमंते तत्र देवता:
- मनु स्मृतत
•મહ લા અબળા નથી શસ્તિ છે.
•નારીના ગુણો...
પ્રેમ, કરુણા, સેવા, સુશ્રુષા, દયા એ બિાાં
ગાાંિીજીના મિે શસ્તિનાાં સ્વરૂપો છે.

21. • સ્વાિાંત્ર્યની લડિમાાં ગાાંિીજીએ નારીના
આ ગુણોનો યોગ્ય ઉપયોગ કયો.
• નારીની સેવા-સુશ્રુષાનો ઉપયોગ
આઝાદીની અહ િંસક લડાઈમાાં કયો.
• મહ લાઓની હ િંમિને પ્રોત્સા ન આપીને
દારૂના અડ્ડાઓમાાં મહ લાઓ દ્વારા પીકેહટિંગ
કરાવ્યુાં.

22. • તશક્ષણ, દવાખાનાઓ વગેરેમાાં મહ લાને
પ્રથમ સ્થાન મળે િેવુાં કયુું.
• મહ લાને સમાનિાનો અતિકાર આપવા
અંગે જન-ર્જગૃતિના પ્રયાસો કયાભ.
• મહ લાઓને પત્રો લખીને અધ્યાત્ત્મક,
િાતમિક, સેવાકીય, શૈક્ષણણક, રાજકીય વગેરે
માગભદશભન આપયુાં .

23. • સમાનિા
• તવિવા તવવા
• મહ લા સન્માન
• તશક્ષણ અને સ તશક્ષણ
• બાળકી જન્મ અતિકાર
• પદાભ પ્રથાને તિલાાંજણલ
• સામાત્જક કુરીવાજોને તિલાાંજણલ

26. જ્ઞાતિપ્રથા અને અશ્પૃશ્યિા તવશેના ગાાંિીજીના
તવચારો અને હરજન કલ્યાણમાાં િેમનુાં પ્રદાન

27. • િેઓ જ્ઞાતિપ્રથામાાં માનિા ન ોિા.
• િેઓ અસ્પૃશ્યિાને હ િંદુ િમભનુાં કલાંક માનિા િા.
• િેઓએ ક ેલુાં કે િેઓને બીજો જન્મ લેવો નથી પણ
લેવો જ પડે િો અસ્પૃશ્યને ત્યાાં જન્મ લેવો છે. જેથી
િેઓ િેના દુ:ખ-દદભ સમજી શકે.
• િેઓએ તનયમ રાખેલો કે એક પાત્ર અસ્પૃશ્ય ોય
િેવા લગ્નમાાં જ િેઓ ાજર ર ેશે.

28. • િેઓએ હરજન કલ્યાણનાાં અતિ મ ત્ત્વનાાં કાયો
કયાું.
• હરજનોનો માંહદરોમાાં પ્રવેશ.
• હરજનોના ઉદ્ધાર માટેની પ્રવૃતિઓ શરૂ કરી.
• હરજનોના વ્યવસાયને આધુતનક અને વૈજ્ઞાતનક
સ્વરૂપ આપયુાં.
• સવણોને હરજન કલ્યાણની પ્રવૃતિમાાં જોડાવા
ાકલ કરી. કેટલાાંયે સવણોએ હરજન ઉદ્ધાર પ્રવૃતિ
માટે જીવન અપભણ કયાું.

29. કોમી વૈમનસ્ય અને હ િંદુ-મુસ્સ્લમ એકિા(કોમી
એકિા) માટે ગાાંિીજીના પ્રયત્નો

30. • પોિાના પૂરા જીવનકાળ દરતમયાન િેઓએ હ િંદુ-મુસ્સ્લમ
એકિા માટે પ્રયત્નો કયાભ છે.
• પોિાના જીવનના જોખમે(ઉપવાસો કરીને) પણ હ િંદુ-
મુસ્સ્લમ એકિા જળવાઈ ર ે િે માટે ત્જિંદગી- ર્ર
પ્રયત્નશીલ રહ્યા છે. https://www.youtube.com/watch?v=e5FopRtpL7g
• સ્વાિાંત્ર્ય વખિે િેઓ આઝાદીના જશ્નમાાં હદલ્ ીમાાં ન ોિા,
પરાંતુ પતિમ બાંગાળના નોઆખલી નામના ગામે હ િંદુ-
મુસ્સ્લમ ઐક્ય માટે રક્ષણની કોઈ પરવા કયાું તવના,
એકલા-અટુલા ઝઝૂમિા િા.
•િેઓએ હ િંદુસ્િાન-પાહકસ્િાનના ર્ાગલાનો તવરોિ કરેલો,
નાછૂટકે જ પહરસ્સ્થતિવશ ર્ાગલા સ્વીકારેલા.

31. વ્યસ્તિગિ અને સામૂદાતયક આરોગ્ય અંગેના
ગાાંિીજીના તવચારો

32. • આરોગ્ય બાબિે ગાાંિીજીના મિે કુદરિ સાથે ર ેવુાં,
કુદરિ સાથે દોસ્િી રાખવી એ જ જીવન શૈલી શ્રેટઠ િી.
• આપણો દે પાંચમ ાભૂિોનો બનેલો છે િો આ પાાંચ
મ ાભૂિોની મદદથી જ આરોગ્ય સચવાય િેવુાં િેમનુાં
માનવુાં તુાં.
• પાાંચ મૂળભૂિ િત્ત્વો: પૃથ્વી, િેજ, વાયુ, અસ્ગ્ન, આકાશ.
• આયુવેદ જીવન શૈલી પણ આ ાર અને તવ ારને મ ત્ત્વ
આપે છે.
• આયુવેદ આયુતવિજ્ઞાન છે, દવાનુાં તવજ્ઞાન નથી, એલોપથી
દવાનુાં તવજ્ઞાન છે: આ મૂળભૂિ િફાવિ છે.

33. • સફાઈ એ મૂળ અને પાયાની બાબિ છે.
• સફાઈ ોય િો જ આરોગ્ય જળવાઈ ર ે.
• આપણા ગાંદા દેશ માટે િેઓ શરમ અનુર્વિા.
• સફાઈને એમણે જીવમાંત્ર બનાવ્યો િો. ર્જિે સફાઈ કરવી એ
ગુણ ખીલવવા િેમણે બહુ પ્રયત્નો કયાભ.
• આ ઉપરાાંિ કુદરિ સાથે િાદાત્્ય કેળવીને આરોગ્ય ર્જળવી
શકાય અથવા તનરોગી થઈ શકાય િે માટે “કુદરિી ઉપચાર
પદ્ધતિ” તવકસાવી અને મ ારાટટ્રમાાં ઉરલીકાાંચન ગામે આવા એક
કુદરિી ઉપચાર કેન્િની સ્થાપના કરી.
• કુદરિી ઉપચાર પદ્ધતિ એટલે માટી, પાણી, અસ્ગ્ન, સ ૂયભપ્રકાશનુાં
સેવન અને આ ાર અને તવ ારનુાં તનયમન રખાવિી જીવનશૈલી.

34. તશક્ષણ અંગેના ગાાંિીજીના તવચારો:
નઈ િાલીમ તશક્ષણ પદ્ધતિ, એમની તવિને
આગવી ર્ેટ

37. • નઈ િાલીમ તશક્ષણ પદ્ધતિ એટલે સવાુંગી તશક્ષણ
પદ્ધતિ.
• શરીરના મ ત્ત્વનાાં અંગો: મસ્સ્િટક, હૃદય અને ાથ-
પગ.
• આ ત્રણેયનો સમિોલ તવકાસ એટલે નઈ િાલીમ.
• સમાજમાાં પ્રવિભિી ાલના તશક્ષણની મુખ્ય િારા
માત્ર અને માત્ર મસ્સ્િટકના તવકાસ ઉપર આિાહરિ
છે. એથી એ એકાાંગી છે.
• માત્ર યાદ રાખવા અને ગોખવાના તશક્ષણ ઉપર એ
કેષ્ન્િિ છે.

38. • યુનેસ્કોએ થોડાાં વષો પ ેલાાં ‘એકવીશમી સદીનુાં તશક્ષણ કેવુાં ોવુાં
જોઈએ’ એનુાં ણચિંિન કરવા અને રીપોટભ આપવા તવિ કક્ષાના
ણચિંિકો-વૈજ્ઞાતનકો-સાહ ત્યકારો-નોબેલ પ્રાઈઝતવનરો-સમાજ
સુિારકોની એક સતમતિ બનાવીને આ કામ સોંપેલુાં. ડેલોર એના
પ્રમુખ િા.
• યુનેસ્કોના ડેલોર કતમહટના આ રીપોટભ મુજબ એકવીશમી સદીના
તશક્ષણ અંગે મુખ્ય ચાર સ્થાંર્ વણભવ્યા છે.
• ૧. અવનવુાં ર્જણવા માટે તશક્ષણ( Learning to Know)
• ૨. સર્જન કરવા માટે તશક્ષણ ( Learning to Do)
• ૩. સાથે ર ેવા માટે તશક્ષણ ( Learning to Live together)
• ૪. અસ્સ્િત્વની અનુભૂતિ કરવા માટે તશક્ષણ ( Learning to Be)

43. નઈ િાલીમનાાં પાયાનાાં િત્ત્વો:-
• સમૂ જીવન
• ઉત્પાદક શરીર શ્રમ દ્વારા સર્જનની પ્રહક્યાનો
આનાંદ મેળવવો
• તશક્ષણનુાં માધ્યમ માત્ર અને માત્ર માતૃર્ાષા જ
• માત્ર વગભ તશક્ષણને બદલે જુદી જુદી પદ્ધતિઓ
દ્વારા તશક્ષણ પ્રહક્યા
• પ્રાથભના દ્વારા પોિાના અસ્સ્િત્વની ઓળખ
મેળવવાનો પ્રયત્ન

44. • પરીક્ષાને માત્ર લેણખિ સ્વરૂપ જ ન ીં, પરાંતુ
મૂલ્યાાંકનની જુદી જુદી પદ્ધતિઓ.
• સિિ અને સવભગ્રા ી મૂલ્યાાંકન
• મૂલ્યાાંકનમાાં ગુણને બદલે કક્ષા
• સ તશક્ષણ અતનવાયભ
• પ્રકૃતિની સાથે િાદાત્્ય સાિવા પ્રકૃતિમય
વાિાવરણ
• તવણર્ન્ન પ્રકારની તશણબરો દ્વારા જીવન અંગેની
સમજણ અને િાલીમ

45. અહ િંસક સામાત્જક પ્રહક્યા(સત્યાગ્ર )
સત્યાગ્ર ની સાંકલ્પના
• Passive Resistance(તનષ્ટક્ય પ્રતિકાર)
• સદાગ્ર -------સદ આગ્ર ---------સત્યાગ્ર
• સત્યશસ્તિ, પ્રેમશસ્તિ, આત્મશસ્તિ
• ગાાંિીજીના નેતૃત્વમાાં ૧૯૦૬થી સત્યાગ્ર શરૂ થયો િે
છેક ૧૯૪૮ સુિી ચાલ્યો.
• સત્યાગ્ર એટલે વ્યસ્તિનો તવરોિ ન ીં વ્યવસ્થાનો
તવરોિ

46. સત્યાગ્ર ના સોપાન
• અન્યાયનુાં ર્ાન થવુાં
• અન્યાયને પ્રગટ કરવો(સાંયમપૂવભક)
• અન્યાયી પાસે જવુાં
• પોિાની વાિ સાંયમી રીિે તવતવિ રીિે
સમર્જવવી
• સામા પક્ષના તવવેકને અપીલ કરવી.
• જનિાનુાં ર્જ ેર વ્યાપક તશક્ષણ કરવુાં
• તવરોિ પ્રદશભન

47. • સ્વૈચ્ચ્છક રીિે કટટ વેઠવા, સ્વેચ્છાપૂવભક પોિાની
સાંપતિનો પોિે જ નાશ કરવો.
• સત્યાગ્ર ગમે િેટલી િીવ્ર સાંઘષભની અવસ્થામાાં
પ ોંચ્યો ોય િો પણ વાટાઘાટનાાં દ્વાર ાંમેશા
ખુલ્લાાં રાખવાનાાં ોય
• રચનાત્મક કાયભ આમાાં શસ્તિ પૂરશે
• લાાંબાગાળાના અને ટૂાંકા ગાળાના એમ બાંને
પ્રકારના ઉદ્દેશ્યો ોય.

48. “ઈતિ ાસમાાં એવી કોઈ બીજી ઘટના થઈ છે ખરી કે
રાજનૈતિક સ્વિાંત્રિા માટેની ચળવળમાાં સફળ થયેલા કોઈ
નેિાએ માત્ર પોિાના જ લોકોને ન ીં, પણ જે દેશ પાસેથી
એમણે પોિાના દેશના લોકોને મુતિ કરાવ્યા ોય િેને પણ
લાર્ કરાવ્યો ોય? ગાાંિીએ મારા દેશના લોકો સારુ
હ િંદ પર પોિાનુાં સામ્રાજ્ય ચાલુ રાખવુાં અશક્ય બનાવી
દીધુાં અને સાથે સાથે એમણે િે કામ એવી રીિે કયુું જેને
લીિે ણબ્રહટશ લોકો કાયમ સારુ બદનામી કે અપકીતિિ વ ોયાભ
તવના વળિાાં પગલાાં ર્રી શક્યાાં. ગાાંિીએ મારા દેશની
કરેલી સેવા એમણે એમના દેશની જે સેવા કરી િી િેનાથી
ખાસ ઓછી ન ોિી.” -- આનોલ્ડ ટોયન્બી(ણબ્રટીશ ઈતિ ાસતવદ)

49. સત્યાગ્ર ના પ્રકાર
• બહ ટકાર (તવદેશી કપડાાંની ોળી)
• અસ કાર (અન્યાયી વ્યવસ્થાને કબૂલ ન
કરવી)
• સતવનય કાન ૂન ર્ાંગ(મીઠાનો સત્યાગ્ર )
• ઉપવાસ(હ િંદુ-મુસ્સ્લમ એકિા માટે).
• પ્રાથભના/આત્મમાંથન
• સ્વૈચ્ચ્છક રીિે કટટ સ ન કરવા

50. ગાાંિીજીની આગેવાની નીચે થયેલા સત્યાગ્ર ો
•દ.આહિકામાાં ત્રણ સત્યાગ્ર (૧૯૧૩-૧૪)
• તવદેશી માલની ોળી, તવદેશી ઈલ્કાબોનો બહ ટકાર,
શાળા-કોલેજોનો બહ ટકાર
• અસ કારનુાં આંદોલન
• સતવનય કાન ૂન ર્ાંગ(મીઠાનો સત્યાગ્ર )
• ણબ ારનો ગળી-મજૂરોવાળો ‘િીનકહઠયા’નો સત્યાગ્ર
• ગુજરાિના ખેડા સત્યાગ્ર અને બારડોલી સત્યાગ્ર
• કેરળનો વાઈકોમ સત્યાગ્ર

51. ગાાંિીજીના સત્યાગ્ર ની લાક્ષણણકિાઓ
• સત્યાગ્ર માાં વ્યસ્તિનો ન ીં પણ વ્યવસ્થાનો તવરોિ
ર ેિો
• હ િંસાને ણબલકુલ સ્થાન ન ોતુાં
• સામા પક્ષને પૂરેપૂરા ચેિવીને/ર્જણકારી આપીને જ
સત્યાગ્ર કરવામાાં આવિો
• સામા પક્ષની કોઈ મજબૂરીનો લાર્ લેવામાાં આવિો
ન ીં
• સત્યાગ્ર માાં કોઈ પક્ષનો તવજય અને બીર્જ પક્ષનો
પરાજય એવી કલ્પના સુદ્ધાાં રાખવામાાં આવિી ન ીં

52. ગાાંિીજીના સત્યાગ્ર ની વ્યૂ રચના
• સામા પક્ષને કલ્પના પણ ન ોય િેવી નાની બાબિો
સત્યાગ્ર નુાં માધ્યમ બનાવવામાાં આવિી
• માત્ર મોટા નેિાઓ/આગેવાનો ઉપર જ આિાર રાખવાને
બદલે નાના અને અદના માણસો ઉપર બહુ આિાર
રાખવામાાં આવિો
• સામા પક્ષનો કોઈ સહક્ય પ્રતિકાર કરવાને બદલે તનષ્ટક્ય
રીિે સ ન કરવાથી સામા પક્ષની શસ્તિ ઘટી જિી
• સત્યાગ્ર ની સાથે રચનાત્મક કાયભને પણ એટલુાં જ મ ત્ત્વ
આપવામાાં આવતુાં. આ કારણે સાથીઓનુાં ઝબરુાં તશક્ષણ થતુાં
અને પહરણામ બહુ અસરકારક આવતુાં.

53. રચનાત્મક કાયભક્મો(Reconstructive Programs)
• ગાાંિીજીના મનમાાં સ્વરાજ એટલે માત્ર રાજ્યવ્યવસ્થા જ બદલવી એવુાં
ન ોતુાં. પણ દરેક નાગહરક જવાબદાર બને િેવી િી, ગ્રામસ્વરાજની
કલ્પના િી. એટલે જન તશક્ષણ સારુ એમણે ૧૮ રચનાત્મક કાયભક્મોની
દેણ આપી.
• આ રચનાત્મક કાયભક્મો આ પ્રમાણે િા.
૧. ખાદી
૨. ગ્રામોદ્યોગ
૩. અસ્પૃશ્યિાતનવારણ
૪. કૌમી એકિા
૫. નશાબાંિી
૬. સફાઈ
૭. નઈ િાલીમ

54. ૮. પ્રૌઢ તશક્ષણ
૯. મહ લા
૧૦. આરોગ્ય
૧૧. પ્રાદેતશક ર્ાષાઓ
૧૨. રાટટ્ર ર્ાષા
૧૩. આતથિક સમાનિા
૧૪. હકસાન
૧૫. મજદૂર
૧૬. આહદવાસી
૧૭. કુટટ રોગ
૧૮. તવદ્યાથી
૧૯. ગાય

55. ગાાંિીજીએ સ્થાપેલા આશ્રમો
• હફતનતસ આશ્રમ(દણક્ષણ આહિકામાાં)
• ટોલ્સ્ટોય ફામભ(દણક્ષણ આહિકામાાં)
• કોચરબ આશ્રમ(અમદાવાદ-ર્ારિ)
• સાબરમિી આશ્રમ/ હરજન આશ્રમ(અમદાવાદ-
ર્ારિ)
• સેવાગ્રામ આશ્રમ(મ ારાટટ્ર- વિાભ પાસે-ર્ારિ)

56. ગાાંિીજીએ સ્થાપેલી રચનાત્મક કાયભક્મ
માટેની સાંસ્થાઓ
• ગૂજરાિ તવદ્યાપીઠ
• હરજન સેવક સાંઘ
• અણખલ ર્ારિીય ચરખા સાંઘ
• નવજીવન

57. સાંસ્થાની સ્થાપના માટે અતનવાયભ બાબિો
• કોઈપણ સાંસ્થાના ધ્યાનમાંત્ર /ધ્યેયમાંત્ર/ ેતુઓ/
ઉદ્દેશ્યો /પ્રવૃતિઓ વગેરે બાબિો પ ેલેથી જ સ્થાપકના
મનમાાં અને કાગળ ઉપર સ્પટટ ોવાાં જોઈએ.
• ધ્યેય બહુ ઊંચુાં રાખવુાં, પરાંતુ તવશાળ ન ીં, મયાભહદિ
રાખવુાં.
• સ્થાપકના મનમાાં ધ્યેય એકદમ સ્પટટ ોવુાં જોઈએ.
સાંસ્થાનુાં ધ્યેયને તસદ્ધ કરવા માટે સાંવાહદિા ોય િેવા જ
ટ્રસ્ટીઓ/ સાથીઓ શોિીને બિાએ ર્ેગા મળીને સાંસ્થાની
સ્થાપના કરવી.

58. • સાથીઓ પ્રાણવાન શોિવા, નમાલા ન ીં. પ્રાણવાન
સાથીઓએ ખ ૂણા મેળવીને સાથે ર ેિા શીખવુાં અત્યાંિ
જરૂરી છે. સાથીઓ વચ્ચે સુમેળ ન ોિા સાંસ્થાઓ ર્ાાંગી
પણ પડે છે.
• સાંસ્થાનુાં બાંિારણ ઘડવુાં, રત્જસ્ટ્રેશન કરાવવુાં. િે અંગેની
અલગ અલગ માન્યિાઓ મેળવવી.
• ફાંડ ક્યાાંથી, કેટલુાં અને કઈ રીિે એકતત્રિ થશે િેનુાં
આયોજન પ ેલેથી જ તવચારી લેવુાં. ફાંડ દાિાઓ,
શુર્ેચ્છકો, પૂવભ તવદ્યાથીઓ પાસેથી મેળવવુાં.
• સ્થળ/જગ્યા/તમલકિો વગેરે સાંસ્થાને અનુરૂપ ોય િેવુાં
વસાવવુાં કે ખરીદવુાં.

59. • સાંસ્થા ચલાવિાાં ચલાવિાાં સાંસ્થાની એક
પરાંપરા ઊર્ી કરવી જોઈએ, જે વષો સુિી
જળવાઈ ર ે. પતિમની સાંસ્થાઓમાાં વષો સુિી
પરાંપરા જળવાઈ ર ેવાના ઉદા રણો છે.
• સાંસ્થાનુાં પોિાનુાં પણ એક ચાહરત્ર્ય ોવુાં જોઈએ.
• સાંસ્થાની કામગીરી પારદશભક ોવી જોઈએ.
• સાંસ્થાનો વ ીવટ કરકસરયુતિ અને પ્રમાણણકિાથી
કરવો જોઈએ.
• અને છેલ્લે ખાસ બાબિ : ‘આરાંર્ે શૂરા’ ન થવાય
િેની કાળજી રાખવી.

60. સાંસ્થાના કાયભકરો માટેની આચારસાંહ િા
• જે િે સ્વૈચ્ચ્છક સાંસ્થાના ધ્યાનમાંત્ર /ધ્યેયમાંત્ર/ ેતુઓ/
ઉદ્દેશ્યો/પ્રવૃતિઓ વગેરે બાબિે એકદમ સ્પટટ થઈ જવુાં અને
િેને વળગી ર ેવુાં.
• સાંસ્થાનુાં કાયભ કરવામાાં સાંસ્થા પોિાની ોય િેવી તનસ્બિ રાખવી
અને સાંસ્થાનો લાર્ લેવામાાં બહુ કરકસર કરવી.
• હ સાબો, પત્ર-વ્યવ ાર, રેકોડભ-ર્જળવણી વગેરેમાાં અતિ ચોકસાઈ
રાખવી. હ સાબી ઓડીટ સમયસર કરાવવુાં. સામાત્જક ઓડીટ પણ
• નાણાાંકીય પ્રમાણણકિા, એક એક પૈસાનો હ સાબ ચોખ્ખો રાખવો.
• પારદશભક વ ીવટ
• રીપોહટિંગ બરાબર અને સમયાાંિરે કરિાાં ર ેવુાં જરૂરી છે.

61. સાંસ્થાના કાયભકરો માટેની િાલીમ અને કામગીરી
• કાયભ અને સાંસ્થા પ્રત્યેની તનટઠા ર્જળવી રાખવી.
• દરેક કાયભકરે તનત્ય નવીન થિાાં ર ેવુાં.
• રોજે રોજ નવુાં નવુાં શીખિાાં ર ેવુાં.
• સમયને અનુરૂપ નવી બાબિો શીખિા ર ેવી.
• પોિાની ર્જિને ઘસાઈને ઊજળી રાખવી.
• સાંસ્થાના ધ્યેય વગેરે બાબિે પ ેલેથી જ સ્પટટ થઈ જવુાં
જેથી પછીથી મિર્ેદ ન થવા જોઈએ.
• સાથી કાયભકરો અને સાંસ્થાના વડા સાથે સાંવાદી વલણ
રાખવુાં.