1. ХАА-н тэнхим доктор /Ph.D/,
дэд профессор С.Жавзан

2.  Монгол
оронд жимс жимсгэнэ тариалж
ирсэн түүх, одоо ба ирээдүй

3. Манай ард түмэн эртнээс нааш байгалийн жимс
жимсгэнийг
хүнсэндээ
хэрэглэж
ирсэн
түүхэн
уламжлалтай. Харин таримал жимс жимсгэнийг нилээд
хожуу 1950-д оноос ургуулж эхэлсэн байна. 1954онд
Шаамарын
жимс
жимсгэний
туршлага
станцыг
байгуулж, жимсний ургамал тарих бүхий л бололцоогоор
хангаснаар монголын нөхцөлд жимст цэцэрлэг байгуулж
туршин судлах эрдэм шинжилгээний ажмил эхэлсэн юм.
Иймд жимс жимсгэний эрдэм судлалын ажлын гол нь
гадаадаас авчирсан жимс, сортуудыг харьцуулан
судалж, монгол орны нөхцөлд арвин ургацтай, хүйтэнд
тэсвэртэй сортыг шалгаруулах, мөн тийм сортыг бий
болгохын хамт орон нутгийн жимс, жимсгэний хамгийн
сайныг нь сонгож олох, өөрийн орны хөрс цаг уурын
байдалд тохирох агротехникийн аргыг тогтоох ажлыг
хийсэн байна.

4. 




Монгол оронд жимс жимсгэний аж ахуйг хөгжүүлэх эх суурь
үндэсийг тавьсан монгол улсын төрийн шагналт гавьяат багш
ууган жимсчин судлаач Э. Шагдар болон түүнтэй хамтран
зүтгэж явсан Оросын болон манай орны эрдэмтэд жимсчдийн
уйгагүй хөдөлмөр улам боловсронгшуй болж байна.
Шаамарын жимс жимсгэний станцынхан Сибирийн
жимсчдийн арга туршлагыг өөрийн үйл ажиллагаанд
бүтээлчээр хэрэглэхдээ тус орны зэрлэг жимсний арвин нөөц
бололцоог ашигласаар иржээ.
Тус станцын туршлага судалгааны дүнгээс үзэхэд давжаа ба
торниун алимын сортуудаас нэлээд их ургац авч байсан дүн
бий.
Жимсгэний дотроос үхрийн нүдний сорт судалгаа
үржүүлэг, үйлпвэрлэлийг аргатгөхөд их ач холбогдол өгсөн.
Хангайн бүсэд зэрлэг гүзээлзгэнэ элбэгийн дээр амт чанар
сайтай тул тэдгээрээс хамгийн сайныг нь шилэн авч улам
дэлгэрүүлэх зорилгоор агротехникийн сайн нөхцөлүүдийг бий
болгох
Манай улсад 7000 гаруй га газарт зэрлэгээр ургаж буй
чацарганыг сонголт хиых замаар тарималжуулах замаар
судалгааны ажил эхлэжээ.

5. 

Ойт хээрийн бүсэд жимс жимсгэнийг тарьж
дэлгэрүүлэх ажлыг зөвхөн Шаамарт хийгээд зогсоогүй
Зүүн хараагийн УГТЭШ Хүрээлэн, Ховдын
Булган, Дорнодын Халх гол, Увсын чацарганы станц
болон бусад аймаг сум аж ахуйд тариалжээ. 1980-д онд
улсын нийт жимсний талбай 951.3 га байсны дотор
чацаргана 620,2 га, алим 76,3 га үхрийн нүд 239,8 га
бусад жимс жимсгэнэ 14,6 га 0ус тус эзлэж байжээ.
Манай орны говь тал хээр аль ч нутагт жимс жимсгэн
ургуулах бүрэн бололцоотой цаашид баруун бүсэдалим, чацаргана, яст үр жимс чавга, шар чавга, интоор.
Төвийн бүсэд-чацаргана, үхрийн нүд, давжаа алим. Зүүн
бүсэд-алим, яст үр жимс. Говийн бүсэд-том ба бэсрэг
алим, яст үр жимсийг голлон ургуулах нь хөрс цаг
уурын ургамалын биологийн онцлогт илүү тохиромжтой
гэж үзнэ.

8.  Жимс-жимсгэний
ургамлын
биоморфологийн онцлог

9. 

Английн эрдэмтэн Ч. Дарвин шим ертөнцийн
хөгжилтийн тухай онол сургаалийг үндэслэсэн анхны
эрдэмтэн. Дарвин тухайн бодьгал тус бүрийн амьдралын
онцлог нь бүхэлдээ амьд байгалийн түүхэн хөгжилтэй
нягт холбоотой гэж үзсэн. К.А.Тимирязев ургамлын
органик хэлбэрийг өөрчлөн удирдах онолыг гол
зорилгоо болгон Дарвины сургаалийг хөгжүүлсэн. Мөн
Оросын эрдэмтэн И.В.Мичурин дэлхийн ургамалын
аймагт жимс жимсгэний ургамлын харьцааны эволюцын
онолыг бүтээлчээр боровсруулан тавьжээ.Тэрээр гадаад
орчны тодорхой нөхцөлд эцэг_ эх болон түүний холын
төрлөөс авсан түүхэн гарцаагүй баримт нь ургамлын
организмын түүхэн хөгжил ,түүний удамшлын үндэс
суурь мөн гэж үздэг.
Мичурин жимс-жимсгэний ургамлын тухайн бодгалийн
хөгжлийн тухай сургаалдаа морфологи, биологийн
харилцан адилгүй шинж чанар бүхий үр хөврөлийн
үе, бүтээгдэхүүнт үе, хөгшрөх үхэх үе гэсэн үе шатуудыг
дамжин хөгждөгийг тогтоосон байна.

10. 
1. Үр хөврөлийн үе-Эр бэлгийн эс сперм,
эм бэлгийн эс-өндгөн эстэй нийлэх процес.
Ургамлын хөгжлийн энэ эхний үе нь гадаад
орчны нөхцөлийн өөрчлөлтөд маш уян
харимхай эмзэг байдаг. Мичурин эрлийз
суулгацын чанарт залгуурга, өөрөөр хэлбэл
залгуурга болж буй эх ургамал, түүний
титэм дэх жимсний байрлал, тухайн шинэ
организм бий болж байгаа байгалийн
нөхцөл ба бусад хүчин зүйлүүд маш чухал
нөлөөлдөгийг онцлон заасан.

11.  2.
Залуу үе-Энэ үе нь суулгацын анхны
жинхэнэ навч бий болохоос эхлээд 3-5 жил
жимслэх үе хүртэл үргэлжилнэ. Энэ үеийн
үргэлжлэх хугацаа модны төрөл сортонд
адилгүй. Ж: Залуу үеийн үргэлжлэх
хугацаа гүзээлзгэнд 1-2 жил, хамгийн урт
нь алим лийрэнд 8-20 жил байдаг.
 3. Бүтээгдэхүүнт үе-Мичурин суулгац 3-5
удаа жимсэлсэний дараа бүтээгдэхүүнт үе
буюу нас гүйцэх шатандаа шилждэг үе гэж
үзсэн.

12.  4.
Үхэх/хөгшрөх/ үе-Жимсний ургамалын 3
дахь үеийн сүүлчээр өсөлт нь зогсож
мөчрийн төгсгөлийн хэсэг нь үхэж эхэлдэг.
Өөрөөр хэлбэл 4 дэх шат буюу үхэх үедээ
ордог.

13. Жимс жимсгэний ургамал өөрийн биологын шаардлагын
дагуу үрээр тариалах юмуу суулгац суулгаснаас эхлэн
мод, бут, сөөг хөгширч хагдран үхэх үеийг хүрэл бүхэл
бүтэн, амьдралын үе шатыг туулж өнгөрөөдөг байна.
Жимс жимсгэний үр тариалж, суулгац суулгаснаас эхлэж
амьдралын сэргэн ургах үеийг хамруулж жимсэлж
бүтээгдэхүүнээ өгөх эрчимтэй өсөлтийн үеийг ургамлын
өсөлтийн үе гэж нэрлэнэ. Үндэсний системийн хэвийн
өсөлт хөгжилт хангагдсан тохиолдолд ургамал өөрийн
амьдралын эхний жилүүдэд хэвийн цэцэглэж ургац
арвин өгөхийн хамт мод, бутны өсөлт хөгжилтийн
эрчимтэй явагддаг онцлогтой. Ургацыг хүйтрэлтээс
хамгаалах, өвчин хортон, хог ургамалтай цаг алдалгүй
тэмцэх, услаж нэмж бордох, хөрс сийрүүлэх арга
хэмжээг авч хэрэгжүүлвэл зохино.

14.  Жимсний
үүрэг.
ургамалын эрхтэнүүдийн бүтэц

15. Жимсний ургамал 2 хэсгээс бүрдэнэ. Хөрсөн доорхи хэсэг
болон үндэсний систем, хөрсний дээрхи хэсэгт
иш, навч, цэцэг багтана. Ургамлын үндэсүүд зохих
хэмжээний гүнд тархаж энэ нь модны салаа мөчир
бүдүүрч ургахад нөлөөлнө. Хэрэв ургамлын үндэс
гэмтвэл ургамлын иш, мөчир, нахиа, навчны өсөлт
доройтож, үзүүрээсээ хатах ч үзэгдэл илэрнэ.
Мод, бутны шилбэ 1м өндөр хүртэл өндөр ургах боловч
манай цаг уурын нөхцөлд богино шилбэтэй байх нь илүү
тохиромжтой. Хөрснөөс үндэсний үйлчилгээгээр авсан
ус, шим тэжээлийн бодис ишээр дамжин навчинд хүрнэ.
Модны хойт тал ихэвчлэн бүдэг хүрэн өнгөтэй байх тул
суулгах үедээ үүнийг анхаарахад илүүдэхгүй.

18. 
Жимс жимсгэний ургамлын нэгэн биеийн
хөгжлийн явцад хөгшрөх ба залуужид процесс
нэгэн хугацаанд илрэх нь маш адил төстэй
байдагийг проф. Шитт /1967, 1952/удаа дараа
тэмдэглэсэн байдаг. Харин тэдний ялгаа нь
тооны харьцаагаар илрэх бөгөөд жишээлбэл:
ургамлын явагдаж өнгөрөх хурд нь
фенологийн үе шатуудын хурд ба шинж
байдлаараа тодорхойлогдоно. Ж:
бөөрөлзгөний иш нь богино настай, эхний жил
ургаж хөгжинө, 2 дахвь жилдээ жимслээд
мөхнө. Өөрөөр хэлбэл бут нь газрын доорхи
иш үндэсний нөөц нахианаас шинэ иш үүсч
шинчлэгдэж байдаг зүй тогтолтой.

19.  Гэтэл
хар улаан үхрийн нүдний иш 6-10
жил, түүнээс ч олон жил амьдардаг урт
настай. Харин өсөлт нь 2-3 жил үргэлжлэх
ба үүний дараа цэцгийн нахиа бүрэлдэж
бий болдог онцлогтой. Дараагийн
жилүүдэд оройн мөчрүүд мөхөж үндсэн
мөчрийндоод хэсгээс шинэ мөчир бий
болж байдаг. Яст жимсний төрлүүд
интор,тоор, чавга, гүйлс нь үрт жимсний
ургамлууд/алим ,лийр/-аас илүү хурдан
темпээр хөгжил нь явагддагаараа
ялгаатай.

20.  Жимсний
ургамлаас яст жимст ургамал нь
үрт жимст ургамлаас ялгагдах ялгаа нь
жирийн нөхцалд нахиа нь маш хурдан
боловсорч ургалтын хугацаанд алим лийр
шиг нэг биш тухайлбал интоор чавга 2-3
удаа, тоор гүйлс 3-4 удаа өсөлтөд
ордогоороо ялгаатай. Модлог бутлаг
ургамлын нахианы статистик үзүүлэлт
/нахианы хэлбэр хэмжээ, ялгаа/
төдийгүй, динамик үзүүлэлт нь ургамлын
шинж чанар болон гадаад дүр төрх
бүрэлдэж бий болоход гүйцэтгэх үүрэг
зэргийг сайтар мэдэж байх шаардлагатай.

21. Мөчир үүсэх чадвар-Жимсний төрлийн
ургамлын нахианаас өсөлтийн мөчир үүсдэг
шинж чанар юм. Энэ чанар нь төдийлөн их
биш бөгөөд ихэвчилэн цөөн навч бүхий дэлбээ
хэлбэрийн богиноссон мөчир үүсгэнэ.
 Ургамлын организмын янз бүрийн хэсгүүдийн
бүтэц зохион байгуулалт ба үйл ажиллагааны
хоорондын зохицолдоог *корреляци* гэж
нэрлэх ба өөрөөр хэлбэл амьдралын тухайн
нөхцөлд уг организмын дасан зохицсоны үр
дүн /м. Ургамалд ихэвчлэн биоморфологийн
ба өсөлтийн гэсэн 2 хэлбэрийн корреляци
байдаг. Түүнчлэн ургамлын янз бүрийн эрхтэн
дээр нэг юмуу хэд хэдэн шинж чангар
давтагдах зүй тогтол ажиглагдана.


22. 
Үндэсний үүрэг: Жимс жимсгэний ургамлын
үндэс нь дараах үндсэн үүрэг гүйцэтгэнэ. 1.
Хөрснөөс ус ба түүнд ууссан эрдэс
давс, нитрат, азот, амин, амидын хүчил болон
бусад органик нэгдлүүдийг шингээж авах. 2.
Хөрсний хатуу хэсэгт идэвхитэй нөлөөлж
түүнээс уусмалын бадалд ионжсон
шингээгдсэн ионууд ба хөрсний нүүрс хүчлийн
хийг шингээн газрын дээрхи эрхтэнүүдэд
хангах. Үүний үр дүнд наьчны үйл ажиллагааг
ус болон тэжээлийн бодисоор хангах бөгөөд
ингэснээрээ навчинд энерги ба нүүрс ус
хуримтлагдахад чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

24.  Жимсний
цэцэрлэг байгуулах технологи

25. 1. Талбай сонгох
 Манай улсын хөрс цаг уурын нөхцөл солигдож
байгаач жимс жимсгэний ургамлыг тариалж
ургуулах шаардлага нэмэгдэж байна. Хөрс цаг
уурын дулаарал ялангуяа хавар эрт намар орой
болтол үргэлжлэх болсонтой холбоотой жимс
жимсгэнийг ургуулах бололцоог нэмэгдүүлж
байна. Гагцхүү усны эх үүсвэрийн асуудлыг
нарийн тохируулж бодлогоор шийдвэрлэх
ѐстой. Жимст цэцэрлэгийн болон үржүүлгийн
талбай нь хөнгөн шавранцар болон
элсэнцэр, үржил шимт хар хүрэн, хүрэн хөрс
байх нь илүү тохиролмжтой.


26. Цэцэрлэг байгуулахдаа тухайн нутгийн хөрс
цаг уурт тохирсон, ургах боломжтой, жимс
жимсгэний ургамлыг сонгож тариалах,
хөрсний найрлага, усны эх үүсвэрийг авч үзэх
нь зүйтэй.
 Хөрс элдэншүүлэх
 Жимс цэцэрлэг байгуулахаар сонгосон
талбайдаа нүдэн баримжаагаар үзлэг хийж
чулуу хогийг түүж цуглуулан зайлуулахын дээр
гадаргуу дээрхи хонхор гүдгэрийг өрхийн аж
ахуйд бол хүрз болон бусад багажийг ашиглан,
аж ахуйн том талбайд бол том оврын техник
ашиглан тэгшилгээг хийнэ.

27. 
Талбайг хагалахын өмнө 1 га талбайд ялзарсан
хөх бууц 60 тн хүртэл бордоод фосфорын
бордоог 10-12цн, Кали 6 цн нормоор тарааж
бордсоны дараа хөрсийг 40-50 см гүн хагалж
борной бул явуулж тэгшилнэ.
Жимс жимсгэнэ тариалах талбай, мод
бутны тоог өөрийн хэрэгцээ шаардлагад
уялдуулан тооцож хашаан дотроо 40 м
урт, 20 т өргөнрэй 800 ам метр газартай айл
алимны мод 6 ш, давжаа алим 8 ш, өрөл 2
ш, чацаргана 15 ш, яст жимс 3-5ш, үхрийн
нүд 20ш, тошлой2-4ш, бөөрөлзгөнө 10-14ш
тус тус тариална. Тариалах газраа зургийн
дагуу гадаслаж хаягжуулна.

33. Торниун алим

34. Алим нь Сарнайн овогт багтана. Дэлхийд
өргөн тариалагддаг үрт жимсний тарималын
нэг нь алим юм. Алимны төрлийн Malus гэдэг
нэрийг анх 1700онд Турнеф өгч, 1754онд
Миллер баталж тусгайлан бичсэн байна.
Алимны төрөлд 36зүйл жимст алим буюу өрөл
манай нутагт зэрлэг байдлаар ургадаг. Алимны
модны мөчир өргөстэй ба өргөсгүй байна.
Нахиа нь мөчир дээр байрладаг, бөөрөнхий,
бие биеийг дэрлэсэн хайрсаар хучигдсан
байна. Нахиаг гүйцэтгэх үүргээр нь ургалтын,
жимсний гэж ангилна.

35. Цэцгийн цомирлог нь 5
илтэстэй, жимсэлсэн хойнооч бараг
унадаггүй, цайвар
ягаан, цагаан, ягаан, улаан өнгийн
цэцэгтэй.
 Алим 2-3 үр бүхий дотроо 5 үүртэй, үр
нь гонзгой өндөг хэлбэртэй, хатахдаа
хүрэн, саарал холтостой. Алимны
модны суулгац нь залгуурга, залгаадс
гэсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ.

36.  Дэлхийд
алимны 10.000 гаруй сорт бий.
Алим нь чийглэг, дулаан газар сайн ургаж
олон арван жил ургацаа өгдөг. Алимны
жимсний хэмжээ чанар, өвөл тэсвэрлэх
чадварыг нь үндэслэн
торниун, бэсрэг, давжаа алим гэж 3
хуваана.
 Торниун алимыг манай нөхцөлд хэвтээ
байдлаар хөрсөнд иш мөчрийг нь 20-30 см
ойртуулан дэлгэмэл титэм үүсгэж
ургуулна. Монголд алимны мод 20-30 гаруй
жил амьдарч арвин ургац өгсөн байна.

37.  Торниун
алим 150-200 гр жинтэй амт
сайтай том, бэсрэг алим нь 11-25 гр
жимстэй, амт сайтай, өвлийн тэсвэрээр
давжаа алимыг гүйцэхгүй. Алимны модны
суулгац нь залгуурга, залгаадас гэсэн 2
хэсгээс бүрдэнэ. Үндэс бүхий хэсэг буюу
залгуурганд ихэвчлэн өвлийн тэсвэр сайтай
сибирийн алимыг ашигладаг. Залгаадас нь
Залгуурган дээр залгаж байгаа мөчир
нахиаг хэлдэг.

38.  Торниун
алимны сортууд: Манайд
нутагшуулсан буюу цаашид сорт сорилтоор
ирээдүйтэй гэж шалгарч байгаа сортууд
олон.
 Грушовка Московская- Оросын эртний сорт.
Жимс нь дунд зэргийн хэмжээтэй, улаан
судал бүхий цайвар ногоон өнгийн
хавтгайдуу бөөрөнхий, хальс нь
гөлгөр, нягт, шаргал цайвар өнгийнхөө
гадна олон жижиг саарал толботой.
Жимсний зөөлөн эд нь чихэрлэг шүүс
ихтэй.

39. Цэцэрлэгт суулгаснаас хойш 3-4 дэх
жилдээ сайн ургац өгнө. Өвчин хортон
шавьжинд тэсвэр сайтай. Манай орны
тариалангийн бүсүүдэд 8-р сарын дундуур
жимс нь боловсорч гүйцдэг.
 Боровинка-Оросын нэрд гарсан сорт юм.
Ургац арвинтай, хүйтэнд
тэсвэртэй, жимсний хэмжээ том, тэгш
бөөрөнхий хэлбэртэй, бүдэг улаан
судалтай, гэрэлтсэн шар
хальстай, анхилуун үнэртэй, шүүслэг
зөөлөн эдтэй. Модны мөчрүүд нь


40.  Шулуун,
1 настай мөчрийг шаардлагатай
чиглэлд хэвтүүлэн дарах боломжтой.
Дэлгэмэл дүрсээр ургуулахад 3-4 дэх
жилдээ ургац өгнө. Жимсний боловсролт 9р сарын эхний хагаст гүйцнэ. Модны өсөлт
дунд зэрэг, Жимс нь унадаггүй.
 Славянка-Мичурины гаргасэн өвлийн
сортын нэг. Манай оронд дэлгэмэл
хэлбэрээр ургадаг ба суулгасны дараа 3-4
дэх жилдээ жимслэн, 10 настайдаа 78 кг
ургац 1 модноос өгч чадна. Жимс нь 9-р

41.  Сарын
сүүлчээр хураахад ногоон өнгөтэй
байх ба хадгалах явцад шар өнгөтэй
болдог. Жимсийг 3 сар хадгалж хэрэглэж
болдог. Жимс нь тээвэрлэлт сайн даана.
 Аимны модыг дөнгөж газар гэсэж эхлэх
үед нахиа задрахаас өмнө 4-р сарын сүүлч,
5-р сарын эхний 10 хоногт багтаан
суулгана.
 Суулгацыг тээвэрлэх замд үндэс ь хатвал
12-24 цагийн туршид ус шорооны зуурмагт
дүрнэ.

46.  Давжаа
алим

47. Сарнайн овогт багтана. 6м хүртэл өндөр
ургадаг сахлаг сайхан мөчиртэй мод юм.
Давжаа алим манай орны газар тариалангийн
аль ч бүс нутагт зохицон арвин ургац өгч
чаддагаараа илүү ирээдүйтэй таримал юм.
Давжаа алим нь суулгаснаа хойш 2-3 жилийн
дараа жимсээ өгч эхэлнэ. Жимс 9сарын эхээр
боловсорно.
Давжаа
алимын
гүйцэд
боловсорсон жимснээс үр авч алимын суулгац
ургуулах суурь болдог.

48.  Алимны
сортууд: Ранетка
пурпуровая, Сеянец
пудовщина, Лалетино, Янтарка
алтайская, Вкусное, Долгое, Непобедимая,
Греля зэрэг сортууд манайд тохирч арвин
ургац өгдөг.
 Давжаа алимыг бут хэлбэрээр ургуулахын
тулд суулгасан суулгацын мөчрүүдийн
үзүүрийн хэсгийг танаж болно.
 Давжаа алим нь өрөл суурьтай тул
үндэсний салаалал сайтай, хүйтэнд
тэсвэртэй байдаг.

49.  Давжаа
алимны мод 10-12 насандаа их
жимс өгөөд цаашид мод хөгширч ургац
буурч эхэлнэ. Энэ үед ургац багатай
болсон бүдүүн мөчрийг тайрч ормыг нь
будна. Жимсний модны өсөлт жимслэлт
буурах үеэр таналт хийж амьдрах хугацааг
уртасгаж ургацыг нэмэгдүүлэх нөхцлийг
бүрдүүлнэ. Модны гол иш бүдүүн
мөчрүүдийг шохойдож модыг хамгаална.

66.  Жимсний
модыг залгаж ургуулах

67.  Залгалтыг
ихэвчлэн мөчир нахиан дээр
хэрэглэх бөгөөд нахиа залгалтыг өөрөөр
нахиа шигтгэх гэж нэрлэдэг. Энэ нь
жимсний ургамлыг залгаж ургуулах
хамгийн түгээмэл арга юм. Жимсний
тарималын төрөл, залгуургын
төрөл, сортын онцлог, тухайн газар орны
нөхцөл, тухайн жилийн цаг уурын байдал
зэргээс шалтгаалж нахиа шигтгэх ажлыг
явуулна. Хамгийн гол нөхцөл нь модны
зуны шүүс гүйлтийн эрчимтэй үе буюу
модны холтос амархан ховхрох үе юм. Энэ
үед үндэснээс

68.  Иш
навчинд ус болон эрдэс бодис
уусмалын байдалтай эрчимтэй дамждаг үе
юм. Энэ хугацаа манай нөхцөлд 7-р сарын
сүүлч 8-р сарын эхэн үед нахиаг шигтгэнэ.
Шигтгэсэн нахианы амьдралт нь нахианы
боловсролт, зөв хэлбэр байдал, шигтгэх
арга техник зэрэг хүчин зүйлүүдээс
хамаарна. Хэрвээ ус чийг багатай хуурай
гандуу байвал нахиа шигтгэхээс хэдэн
өдрийн өмнө модоо усална. Мөн 7
хоногийн өмнө залгуургын үндэсний хүзүү
орчмын мөчрийг огтолж залгуургаа бэлгэ-

69.  Хийн
зэрэгцээ нахиа шигтгэх өдрөө бүрэн
сайн боловсорч хэлбэржсэн нахиа бүхий 1
настай мөчрийг залгах таримал сортоосоо
авч дараах журмаар бэлтгэнэ.

83.  Тошлой

84.  Дэлхийн
бөмбөрцөгийн хойд хагаст 40
гаруй зүйл тошлой ургана. Таримал
тошлойн ихэнхи зүйл европд ургана. Манай
оронд 1 зүйлийн тошлой ургана. Бүх
төрлийн тошлой нь найлзуур өргөстэй
байдаг онцлогтой. Жимс нь амтлаг, саахар
8-15 хувь, витамин С 60мг хувь, витамин
Р, олон төрлийн эрдэс давс хүчил
агуулахаас гадна биологийн идэвхит
бодисын агууламж ихтэй, төмрийн
агуулгаар тэргүүлнэ. Тошлой нь 0.5-1.2 м
өндөр

85.  Ургадаг
сөөг ургамал юм. Зүү маягийн
нарийн шигүү өргөсөөр хучигдсан
найдзууртай үенүүдэд 1 см хүртэл урт
өргөстэй. Хүйтэнд тэсвэрээрээ гойд, эгц
дээш босоо иштэй. Газрын дээрхи хэсэг нь
үндэсний угаас салаалсан янз бүрийн
насны мөчрүүдээс тогтох ба жил бүр ичмэл
нахианаас шинэ найлзуур бий болж тэр нь
хурдан ургах ба анхны жилдээ
мөчирлөхгүй. Олон наст мөчрүүд нь 5,6
жил ургаад өсөлт нь буурч, цаашид зогсонг

86.  Байдалд
орж ургадаггүй. Мөн мөчрүүд нь
хатаж эхэлнэ. 2-3 настай мөчир хамгийн
арвин ургац өгнө. Жимсгэний дотроос
хамгийн арвин ургацтайд тооцогдоно. Нэг
бутнаас 2-4 кг ургац өгнө. Ганд тэсвэртэй
боловч чийг дутагдсан үед бараг
жимслэхгүй.
 Ургуулах арга: Тошлой нь ус агаар сайтай,
шим тэжээлийн бодисоор баялаг, элсэрхэг,
хөнгөн шавранцар бүтэцтэй хөрсөнд
ургахдаа сайн. Тошлойг ургал эрхтэнээр,
нугалаатсаар үржүүлнэ.

93.  Үхрийн
нүд

94. Ribes
гэдэг нэр Арабаас гаралтай
“бэлэгдсэн жимстэй мөчир” гэсэн
утгатай үг ажээ. Үхэр нүднээс манай
оронд дэлгэрч ургасан нь Хар үхэр нүд
юм. 1,5м өндөр ургадаг олон наст бут
бөгөөд үслэг цайвар өнгийн мөчиртэй,
хар ногоон навчтай, бараан болон улаан
хүрэн холтостой, үслэг цайвар өнгийн
мөчрүүд дээр хар ногоон өнгийн хурц
шүдлэг ирмэгтэй,
3-5салаагаар
байрласан цуулбарлагдсан сарвуулаг
навч нь дараалан байрласан байна.

95. . Ургуулах технологи
- Сортууд
- Үрээр үржүүлэх
- Ногоон мөчрөөр үржүүлэх
- Модожсон мөчрөөр үржүүлэх
- Нугалаадсаар үржүүлэх
- Талбай сонгох
- Хөрсийг бэлтгэх арчилгаа
- Үхэр нүдний өвчин хортон шавьжтай тэмцэх
арга

96.  Сортууд:
 Приморский
чемпион
 Кокса
 Сэлэнгэ
 Шаамар
 Сеянец
голубки
 Рубин
 Память
Шукщина
 Надежда эдгээр сортууд нь ихэд тархсан
манай нөхцөлд ирээдүйтэй сорт юм.

97. Үрээр эржүүлэх аргыг селекцийн ажилд
ашиглах, үйлдвэрлэлийн жимст цэцэрлэг
байгуулах, суулгацыг ихээр үйлдвэрлэхэд
хэрэглэнэ.

Ногоон мөчрөөр үржүүлэх: Үхрийн
нүдний шинээр ургаж байгаа навчтай
ногоон мөчрийг үндэслүүлэх замаар
үржүүлнэ.

Модожсон мөчрөөр үржүүлэх: Үхрийн
нүдний эх цэцэрлэгээс модлог мөчрийг
бэлтгэж үржүүлнэ.



98. Нугалаадсаар үржүүлэх: Үхрийн нүдийг
нугалаадаслан хэвтүүлж үржүүлнэ.

Үхрийн нүдний цэцэрлэг байгуулах
талбай нь салхинаас хамгаалагдсан тэгш,
услах боломжтой газар байна. Талбайн
хөрсний өнгөний ус 1,5 м-с доош байлаг
газрыг сонгоно. Үхрийн нүд тарих талбайн
эргэн тойронд салхинаас хамгаалах
хамгаалалтын зурвасанд навчит ба
шилмүүст мод, төрөл бүрийн бут сөөг
өргөн ашиглана.


99.  Жимсгэний
цэцэрлэгт үхрийн нүдний
хачиг, тошлойн цог эрвээхэй, үхрийн
нүдний ялаа, үхрийн нүдний ногоон зладка
зэрэг хортон шавьж, үхрийн нүдний цагаан
тобо, цахлай, үхрийн нүдний хүрэн толбо,
мөчир хатах, гуалах өвчин тохиолдож хор
хөнөөл учруулна.

112.  Чацарганы
биологи морфологийн
онцлог, сортууд, тарих үржүүлэх арга

113. 
Чацаргана нь Жигдийн овогт багтана.
Бургас навчит, Төвд, Яшилдуу чацаргана
гэсэн 3төрөл байна. Байгалийн чацаргана
1,5-6м өндөр сөөг. Хүйтэн болон ганд
тэсвартэй, -50 хэмд хөлдөхгүй өвөлжнө.
Гэрэл сайтай хөнгөн
элсэнцэр, хайргатай, чийглэг хөрсөнд сайн
ургана. Зэрлэг чацаргана 2-7 см урт
өргөстэй байдгаараа тарималаас
ялгагдана. Эр эм цэцгүүд нь өөр өөр
модондбйарлан салхиар хүртэнэ.
Чацарганы жимс 1 үртэй, үр жимс богино

114.  Зууван
хэлбэртэй, шар, улбар шар өнгөтэй,
шүүслэг, исгэлэн, чихэрлэг амттай. Үрийн
урт 4-7 мм, өргөн 2-3 мм, зузаан 1,7-2 мм,
1000 үрийн жин 11.4-18.7 гр байна. Нэг
нахианаас ургасан жимсний тоо олон
байвал түүнтэй хамт ургасан найлзуур
шинэ нахиа бүрдүүлж чадахгүй буюу цөөн
тооны дорой хөгжилтэй нахиа бүрдүүлэх
тулих ургацын дараа жил цэцэглэх,
жимслэх эрчим сулардаг.

115. Үрээр үржүүлэхэд: Нэг га талбайд мөр
хооронд 45 см-р тарихад 45 кг, 70 см-р бол
20-23 кг, 90 см бол 16-17 кг үр орохоор
бодож үрлэнэ. Үр хооронд 1-2 см зайтай
тарина.

Мөчир залгаж үржүүлэхэд: Үндэсний
хүзүүвчээс 5-9 мм бүдүүн , нэг настай 5060см урт мөчиртэй суулгац сонгон авч
гурав дахь жилд нь мөчрийг залган.
Үндэсий хүзүүвчээс 8-10 см дээгүүр мөцрөө
залгана.Цэцэглэсний дараа залгавал илүү
тохиромжтой.


116. Үндэсний шимээр үржүүлэх: Үндэсний
шимээр гарсан үндэслүүрийг эх модноос
үндсээр нь тасалж нэг жил өнжөөхөд
үндэсний систем сайн хөгжсөн хоѐр настай
суулгац болдог.
 Үндэсний тайрдасаар үржүүлэх: Хавар
эрт нахиа задрахаас өмнө 10-15 см гүн урт
үндэсний тайрдсыг бэлтгэж задгай хөрсөнд
тарьж ургуулна.
 Мөчир нугалж үржүүлэх: Мөчрийг
дэлгээгээр нь хавар эрт 5 сарын дундуур
нугалж дараад сайн усална. Үндэслэсний


117. дараа эх модноос салгаж үржүүлнэ.
 Модлог мөчрөөр үржүүлэх: Задгай
хөрсөнд тарих мөчрийг 20-30см, тогтмол
дулаантай, чийглэг нөхцөлтэй, хүлэмжинд
мөчрийг 15-20 см урттайгаар бэлтгэж
тарина.
 Ногоон мөчрөөр үржүүлэх: Огтолж авсан
мөчрөө устай саванд босоогоор нь хийж
тавьна. Үндэс үүсч ургаж эхэлсэнээс хойш
хүлэмжд суулгана. Намар хүйтрэхээс өмнө
хүлэмжийн бүтээлгийг авч хшйтэнд
дасгана.


118.  Чацарганы
сортууд:
 Витаминная
 Дарькатуни
 Масличная
 Обильная
 Оранжевая
 Чуйская
 Новость Алтая
 Омская
 Улаангом
 Тэс зэрэг болно.

123.  Бөөрөлзгөнө
гүзээлзгэнэ

124. Сарнайн овогт багтана. Манай оронд 2
дэд зүйлд хамрагдах 4зүйл бөөрөлзгөнө
ургадаг. Сахалины бөөрөлзгөнө, Туйлын
бөөрөлзгөнө,
Асганы
бөөрөлзгөнө, Зүргийрхүү бөөрөлзгөнө
гэсэн 4 зүйл ургана. Бөөрөзлгөнө нь
балыг ихээр агуулдаг. Бөөрөлзгөнө нь
нарийхан өргөс бүхий олон шулуун
иштэй,
1-2,5м
хүртэл
өндөр
ургадаг, олон наст үндсээрээ үрждэг
сөөглөг бутлаг ургамал юм.

125. Газрын дээрхи хэсэг нь 1,2 наст ишүүдээс
бүрдэнэ. Эхний жил иш нь ногоон өнгөтэй байх
ба цэцэглэхгүй, цаашид мөн үндэснээс шинэ
навч гарч ишнээс цувран гарсан хөрөөлөг
шүдтэй ирмэг бүхий хурц үзүүртэй, өдөлж
цуулбарлагдсан навч нь урт бариултай байна.
Ургуулах технологи үүнд:
- Сортууд
- Талбай сонгох
- Суулгацыг сонгох, суулгах

131. Сарнайн овогт багтана. Гүзээлзгэнийг
манай эрний өмнөх үеэс Англид, 16-р
зуунд Франц, Италид тариалж байсан
бол 18-р зууны үед Орос оронд
тарималжуулжээ.
Манай
нутагт
Дорнодын гүзээлзгэнэ ургана. Үндэс нь
мөнх ногоон олон настай, бут нь нэг
настай цаашид үндсээрээ дамжин
ургана.
Гүзээлзгэнэ
хөрс
сийрэг,
агаарын
хангамж
сайтай, чийглэг, гэрэл, дулаан тохирсон
үржил шим бүхий хөрсөнд хэвийн
ургана.

141. Ургуулах технологи үүнд:
- Сортууд
- Бут хувааж ургуулах арга
- Төлөөр утаслаг мөлхөө ишээр үржүүлэх
- Үрээр үржих
- Талбай сонгох
- Арчилгаа
- Ургац хураалт

146. Яст жимсний олон наст, модлог сөөг ургамал юм. Таримал
интоорын мод намхан бут хэлбэртэй ургана. Интоорыг
мөчрөөр буюу залгах аргаар үржүүлнэ. Интоор ургуулах
арга технологи: үүнд:
- Сорт /эсгийлэг ба элсний интоор/
- Талбай сонгох
- Хөрсийг бэлтгэх
- Суулгах
- Арчилгаа
- Ургац хураах

147. Чавга нь Сарнайн овогт багтана. Ясан үрт жимстэй, олон настай
модлог ургамал юм. Олон зүйл чавганаас ганцхан зүйл гэрийн
чавга нь тарималжжээ. Чавга ургуулах цэцэрлэгийн талбай нь
гэрлийн
хангамж
сайтай
их
дулаан,
наранд
ээвэр,чийгэрхэг, бүтэц сайтай хөрс байвал зохино. Жимс нь
шүүс ихтэй тул удаан хадгалалт даадаггүй. Чавга нь манай
орны Баянхонгор, Дархан, Увс, Ховд, УБ, Төв аймгийн зарим
сумын нутагт бага хэмжээгээр тарьж ашиглаж байна. Ургуулах
технологи үүнд:
-
Талбай сонгох
-
Талбайг боловсруулах бэлтгэх
-
Суулгац бэлтгэх, талбайд суулгах
-
Арчилгаа
-
Ургац хураах

148. Ribes гэдэг нэр Арабаас гаралтай “бэлэгдсэн жимстэй мөчир” гэсэн
утгатай үг ажээ. Үхэр нүднээс манай оронд дэлгэрч ургасан нь Хар
үхэр нүд юм. 1,5м өндөр ургадаг олон наст бут бөгөөд үслэг цайвар
өнгийн мөчиртэй, хар ногоон навчтай, бараан болон улаан хүрэн
холтостой, үслэг цайвар өнгийн мөчрүүд дээр хар ногоон өнгийн хурц
шүдлэг ирмэгтэй,
3-5салаагаар байрласан цуулбарлагдсан
сарвуулаг навч нь дараалан байрласан байна. Ургуулах технологи
үүнд:
-
Сортууд
-
Үрээр үржүүлэх
-
Ногоон мөчрөөр үржүүлэх
-
Модожсон мөчрөөр үржүүлэх
-
Нугалаадсаар үржүүлэх
-
Талбай сонгох
-
Хөрсийг бэлтгэх арчилгаа
-
Үхэр нүдний өвчин хортон шавьжтай тэмцэх арга

170. Чацарган нь Жигдийн овогт хамараагдана. Чацаргана нь
Бургас навчит чацаргана, Төвд чацаргана, Яшилдуу
чацаргана гэсэн 3 төрөл байна. Монгол оронд
зэрлэг, таримал байдлаар тархсан олн наст мод
хэлбэрийн бутлаг сөөг ургамал юм. 1,5-6м өндөр сөөг
юм. Хүйтэн болон ганд тэсвэртэй, иш мөчрүүд нь
ногоовтор хүрэн холтостой, навчаа дэлгэхийн хамт
цэцэглэнэ. Эр, эм цэцгүүд нь өөр өөр модонд байрлан
салхиар тоос хүртэнэ. Чацарганы жимс нь 1 үртэй, үр
жимс богино зууван хэлбэртэй, шар, улбар шар
өнгөтэй, шүүслэг, исгэлэн, чихэрлэг амттай. Үрийн урт 47мм, өргөн 2-3мм, зузаан 1,7-2м, 1000үрийн жин 11,418,7гр байна.

176. Ургуулах технологи үүнд:
- Сортууд
- Үрээр үржүүлэх
- Мөчир залгаж үржүүлэх
- Үндэсний шижмээр үржүүлэх
- Үндэсний тайрдсаар үржүүлэх
- Мөчрийг нугалж үржүүлэх
- Модлог мөчрөөр үржүүлэх
- Ногоон мөчрөөр үржүүлэх /субстрат, мөчир бэлтгэх/
- Талбай сонгох
- Талбайг бэлтгэх
- Суулгацыг талбайд суулгах
- Арчилгаа
- Модыг танаж хэлбэржүүлэх
- Ургац хураалт
- Өвчин хортонтой тэмцэх

177. Сарнайн овогт багтана. Манай оронд 2 дэд зүйлд хамрагдах
4зүйл бөөрөлзгөнө ургадаг. Сахалины бөөрөлзгөнө, Туйлын
бөөрөлзгөнө, Асганы бөөрөлзгөнө, Зүргийрхүү бөөрөлзгөнө
гэсэн 4 зүйл ургана. Бөөрөзлгөнө нь балыг ихээр агуулдаг.
Бөөрөлзгөнө нь нарийхан өргөс бүхий олон шулуун иштэй, 12,5м хүртэл өндөр ургадаг, олон наст үндсээрээ үрждэг
сөөглөг бутлаг ургамал юм. Газрын дээрхи хэсэг нь 1,2натс
ишүүдээс бүрдэнэ. Эхний жил иш нь ногоон өнгөтэй байх ба
цэцэглэхгүй, цаашид мөн үндэснээс шинэ навч гарч ишнээс
цувран гарсан хөрөөлөг шүдтэй ирмэг бүхий хурц үзүүртэй,
өдөлж цуулбарлагдсан навч нь урт бариултай байна. Ургуулах
технологи үүнд:
-
Сортууд
-
Талбай сонгох
-
Суулгацыг сонгох, суулгах

181. Сарнайн овогт багтана. Гүзээлзгэнийг манай эрний өмнөх үеэс
Англид, 16-р зуунд Франц, Италид тариалж байсан бол 18-р
зууны үед Орос оронд тарималжуулжээ. Манай нутагт
Дорнодын гүзээлзгэнэ ургана. Үндэс нь мөнх ногоон олон
настай, бут нь нэг настай цаашид үндсээрээ дамжин ургана.
Гүзээдзгэнэ хөрс сийрэг, агаарын хангамж сайтай, чийглэг,
гэрэл, дулаан тохирсон үржил шим бүхий хөрсөнд хэвийн
ургана. Ургуулах технологи үүнд:
-
Сортууд
-
Бут хувааж ургуулах арга
-
Төлөөр утаслаг мөлхөө ишээр үржүүлэх
-
Үрээр үржих
-
Талбай сонгох
-
Арчилгаа
-
Ургац хураалт

186. o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Палласын өрөл
Монос
Долоогоно
Хар үхэр нүд
Улаалзгана
Хад
Сибирь тошлог
Гүзээлзгэнэ
Алирс
Нэрс
Нохойн хошуу
Жигд
Гүйлс
Бүйлс
Яшилдуу чацаргана
Бөөрөлзгөнө

187. 
Цэцэрлэгийн оройн мөчрийг тайрахад зориулагдса хутга, хайчаар тоноглосон
багаж

Цэцэрлэгийн гишгүүрт модон сандал /шат/

Залгалтын ажлын хутгууд

Бөөрөлзгөний хутга

цавчуур

Гар тэргэнцэр

Цүнхтэй тэргэнцэр

Цэцэрлэгийн хөрөөнүүд

Цэцэрлэгийн хутгууд

Газрын өрмүүд

Жимс хураагч

Үржүүлгийн талбайн услуур /шүршүүр/

Бороожуулагч, цацруулагч багажууд

Цэцэрлэгийн сэрээнүүд

Цэцэрлэгийн хүрзүүд

Хог ургамал авагч багажууд

Хөрсний цавчуур багаж

200. ургамлын гаралтай хүнс тэжээл нь хүний бие организмд зайлшгүй
хэрэгцээтэй бусад хүнсний бүтээгдэхүүнд байдагггүй нүүрсус, эрдэс
бодис, витамин, эрдэс давсаар баялаг юм. Жимс жимсгэнэд байдаг гойд
тансаг амт, хэн хүний сэтгэл татам өнгө, үнэр энэ бүхэн нь байгалийн
гайхамшиг, хүн бүхний бахархал болдгоос гадна хүн зон олны өвчин
эмгэгийг эдгээн анагаах агуу их увидастайг тогтоожээ. Жимс жимсгэнийг
консервлэх технологи нь
хөргөх, хөлдөөх, давслах, даршлах
араг, цуужуулах гэсэн хэлбэртэй байна.
Жимс жимсгэний ундаа /компот/
 Алимны ундаа
 Интоорын ундаа
 Чавганы ундаа
 Гүйлсийн ундаа
 Тоорын ундаа
 Гүзээлзгэний ундаа
 Бөөрөлзгөний ундаа
 Үхэр нүдний ундаа
 Хадны ундаа
 Нэрсний ундаа
 Чацарганы ундаа

201. Жимс жимсгэний ургамлын үлдэгдэл хольцоос нь цэвэрлэсний дараа
жимс жимсгэнийг шахаж няцлана. Гэрийн нөхцөлд жимсний
шүүсийг сахартай, саахаргүй байдлаар бэлтгэж хадгална. Шүүс
гаргах жимс, жимсгэнэ нь гүйцэд боловсорсон элдэв гэмтэлгүй
цэвэр байна.
Чанамал бэлтгэх технологи-жимс жимсгэний хэлбэрийг
хувиргахгүйгээр саахаржуулж чанаж болгосныг чанамал гэнэ.
Чанамал хийснээр жимс жимсгэнэд агуулагддаг хүчил, чихэрлэг
бодис, витаминууд болоод уг жимсний амт, үнэр мэтийн онцлог
чанарууд хэвээр хадгалагддаг онцлогтой.
 Алимны чанамал
 Давжаа алимын чанамал
 Интоорын чанамал
 Чавганы чанамал
 Гүйлсний чанамал
 Гүзээлзгэний чанамал
 Хадны чанамал
 Үхэр нүдний чанамал

203. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа