3. Ուշադրությունը հոգեկան գործունեության
ուղղվածությունը և նրա կենտրոնացվածությունն է
այն օբյեկտի վրա, որը անձի համար որոշակի
նշանակություն ունի: Ուղղվածություն ասելով
պետք է հասկանալ հոգեկան գործունեության
ընտրական բնույթը, նրա օբյեկտի կամածին կամ ոչ
կամածին ընտրությունը:
Ուշադրությունը ենթադրում է հոգեկան
գործունեության ուղղվածությունը և
կենտրոնացվածությունը: Հոգեկան գործունեության
ուղղվածությունը այդ գործունեության
ընտրությունը և այդ ընտրության պահպանումն է:
Կենտրնացվածությունը տվյալ գործունեությամբ
տարված լինելնէ, նրանում խորացված լինելը:
4. Ուշադրությունը լինում է ներքին և արտաքին, ոչ
կամածին,կամածին և հետկամածին:
Ներքին ուշադրությունը մարդու հոգեկան
գործունեության ուղղվածությունն է դեպի սեփական
ներաշխարհի բովանդակությունները, սեփական
ապրումներն ու մտքերը:
Արտաքին ուշադրությունը մարդու հոգեկան
գործունեության ուղղվածությունն է դեպի արտաքին
աշխարհի առարկաներն ու երևույթները: Այն
իրագործվում է զգայարանների օգնությամբ:
5. Ոչ կամածին է կոչվում այն ուշադրությունը, որն առաջ է գալիս մարդու կամքից
անկախ, ինքնաբերաբար, առանց գիտակցական նպատակադրման: Ոչ կամածին
ուշադրություն առաջ բերող գործոնները բաժանվում են երկու խմբի՝ արտաքին (բարձր
ձայն, պայծառ լույս, նորություններ և այլն) և ներհոգեկան (պահանջմունքներ,
դրդապատճառներ, գիտելիքներ և այլն): Ոչ կամածին ուշադրություն դրսևորելիս
մարդը ճիգեր չի գործադրում: Ուշադրության այս տեսակը հատուկ է նաև
կենդանիներին:
Կամածին ուշադրությունը միայն բնորոշ է մարդուն և այն առաջացել է գիտակցական
աշխատանքային գործունեության շնորհիվ: Կամածին է կոչվում այն ուշադրությունը,
որը կապված է գիտակցաբար դրված նպատակի և կամային ջանքերի հետ: Դա մարդու
գիտակցական կենտրոնացումն է որոշակի օբյեկտի, ինֆորմացիայի վրա՝ որոշակի
կամային ջանքերի գործադրման շնորհիվ: Կամածին ուշադրությունը մեր կամքի
դրսևորումն է: Որևիցե գործունեությամբ զբաղվելու որոշում կայացնելիս մենք
կատարում ենք այդ որոշումը՝ գիտակցորեն ուշադրություն դարձնելով նույնիսկ այն
բանի վրա, ինչը տվյալ պահին մեզ չի հետաքրքրում, բայց որով զբաղվելը մենք
անհրաժեշտ ենք համարում: Կամածին ուշադրությունը միջնորդվում է
գիտակցորենդրված նպատակներով:
6. Հետկամածին ուշադրությունը նպատակասլաց բնույթ է կրում, բայց մշտական
կամային ճիգեր չի պահանջում: Երբ կամային ջանքերի գնով մենք մեր ուշադրությունը
կենտրոնացնում ենք որևէ գործունեության վրա, որը ստիպված ենք կատարել և որը
մեզ չի հետաքրքրում և սկսում ենք իրագործել այն: Այդ գործունեությունը
աստիճանաբար սկսում է մեզ դուր գալ, և մենք չենք էլ նկատում, թե ինչպես ենք
կլանվում դրա մեջ: Այս դեպքում ուշադրությունը կամածինից դառնում է
հետկամածին:
Կյանքի առաջին ամիսներին երեխայի համար բնորոշ է միայն ոչ կամածին
ուշադրությունը: Սկսած կյանքի երկրորդ ամսից երեխան արդեն ավելի շատ է
հետաքրքրվում առարկաների արտաքին կողմերով: Կամածին ուշադրությունը
սովորաբար ծագում է կյանքի առաջին տարվա վերջին կամ երկրորդ տարվա սկզբին:
Այդ ուշադրությունը առաջանում է դաստիարակության ընթացքում: Երեխային
մաքրություն, կարգ ու կանոն, արաշակի կարգապահություն սովորեցնելով՝ մենք նրա
մոտ կամածին ուշադրություն ենք զարգացնում: Մինչդպրոցական տարիքում
կամածինուշադրության զարգացման համար մեծ նշանակություն ունի խաղը:
Նախադպրոցական կամածին ուշադրությունը դեռևս խիստ անկայուն է, չի
կարողանում երկար կենտրոնանալ մեկ օբյեկտի վրա, խորը լինել: Սրան հակառակ
նրա ոչ կամածին ուշադրությունը կարող է լինել երկարատև, կայուն և
կենտրոնացված:
7. Ուշադրության հոգեբանական ուսումնասիրությունները, որպես կանոն,
ուղղված են կամային ուշադրության ուսումնասիրմանը՝ հատկապես
ծավալի, կայունության և բաշխման ուսումնասիրությանը։
Ուշադրության ծավալի ուսումնասիրությունր չափազանց կարևոր է, եթե
հաշվի առնենք նրա նշանակությունը գործնականում։ Կան մի շարք
մասնագիտություններ, որոնցում ծավալի ցուցանիշն առաջնային է՝ կապված
միաժամանակ տըրվող մեծ քանակությամբ ինֆորմացիայի հետ։ Ծավալի
ուսումնասիրությունը սովորաբար կատարվում է միաժամանակ
ներկայացվող տարրերի քանակի վերլուծության ճանապարհով, որոնք
կարող են հստակ ընկալվել սուբյեկտի կողմից։ Այս նպատակի իրագործման
համար օգտագործվում է տախիստոսկոպ գործիք (հունարեն՝ տախիստո-
արագ, սկոպիո-նայել բառերից)։ Դա թույլ է տալիս չափել օբյեկտների թիվը,
որոնք հասանելի են միաժամանակյա ճանաչման համար։ Ուշադրության
ծավալի ցուցանիշ է հստակ ընկալվող առարկաների քանակը. սովորաբար
այն տատանվում է 5±2-ի սահմանում։
8. Ուշադրության կայունության ուսումնասիրումը նպատակ ունի պարզելու.
ինչքան կայուն և հաստատուն է պահպանվում ուշադրությունը որոշակի խնդրի
լուծման համար երկարատև ժամանակահատվածի ընթացքում։
դիտվում են, արդո՞ք, այդ ընթացքում ուշադրության տատանումներ։
Այս նպատակով, սովորաբար օգտագործում են Բուրդոնի աղյուսակները, որոնք
կազմված են առանձին տառերի անկանոն հաջորդականությունից, ընդ որում,
յուրաքանչյուր տողում նույն քանակով։ Պարզ դեպքերում պետք է ջնջել մեկ կամ երկու
տառ, բարդ դեպքերում՝ տրված տառը միայն այն դեպքում, եթե այն տեղակայված է
ուրիշ տառից՝ օրինակ՝ ձայնավորից առաջ։ Խնդրի համար փորձարկվողին
առաջարկվում է տևական ժամանակահատված (3, 5 10 րոպե)։ Փորձարկողը նշում է
ամեն րոպեի ընթացքում ջնջած տառերի և բացթողումների քանակը։ Նմանապես,
ուշադրության կայունությունը չափվում է Կրեպելինի այղյուսակների օգնությամբ,
որոնք կազմված են թվերի սունակներից, որոնք փորձարկվողը պետք է գումարի
տևական ժամանակահատվածում։ Աշխատանքի արդյունավետությունը և սխալների
քանակը կարող են ծառայել որպես ուշադրության տատանումների ցուցանիշ։
9. Գործնական նշանակություն ունի ուշադրության բաշխման
ուսումնասիրումը երկարատև աշխատանքի ընթացքում։ Այդ
նպատակի իրագործման համար օգտագործում են Շուլտի
աղյուսակները, որոնցում պատկերված են երկու շարք
անկանոն բաշխված կարմիր ու սև թվեր։ Փորձարկվողը պետք
է հերթականությամբ ասի թվերի շարքերը՝ ամեն անգամ
հաջորդելով կարմիր և սև թվերը։ Երբեմն փորձը բարդացնում
են. կարմիր թվերն անհրաժեշտ է ասել աճման կարգով, իսկ
սևերը՝ նվազման։
Պետք է հաշվի առնել, որ տարբեր մարդկանց մոտ
ուշադրության առանձնահատկությունների ցուցանիշները
տարբեր են՝ կապված նյարդային գործընթացների
շարժունության հետ, որը նույնպես հաշվի է առնվում
հետազոտությունների ընթացքում։
