2. Гендік инженерия , генетикалық инженерия [1] — генетикалық және биохимиялық әдістердің
көмегімен тҥраралық кедергілері жоқ, тҧқым қуалайтын қасиеттері өзгеше, табиғатта
кездеспейтін жаңа гендер алу; молек. биологияның бір саласы. Гендік инженерия әр тҥрлі
организмдер геномының бөлігінен рекомбинатты ДНҚ қҧрастырумен қатар, ол рекомбинатты
молекулаларды басқа ағза геномына енгізіп, жҧмыс істеуін (экспрессиясын) қамтамасыз етеді.
Гендік инженериядағы тҧңғыш тәжірибені 1972 ж. американ биохимигі Т. Берг (Нобель сыйл.
лауреаты) іске асырды. Ол маймылдың онноген вирусы SV-40-тың толық геномын,
бактериофаг — L геномының бір бөлігін және Е. Colі бактериясының галактоза генін біріктіру
арқылы рекомбинантты (гибридті) ДНҚ алды. 1973 — 74 ж. Америка биохимиктері С. Коэн, Г.
Бойер тҥрлі ағзалардан бөліп алынған генді бактерия плазмидасының қҧрамына енгізді. Бҧл
тәжірибе басқа организмдер гендерінің жаңа ағза ішінде жҧмыс істей алатынын дәлелдеді.
Жануарлар клеткаларымен жҥргізілген тәжірибелерде бір клетканың ядросын екіншісімен
алмастыруға, екі немесе бірнеше эмбриондарды қосып біріктіруге, оларды бірнеше бөлікке
бөлшектеуге болатыны анықталды. Мыс., генотиптері әр тҥрлі тіндердің клеткаларын біріктіру
арқылы тышқанның аллофенді особьтары (фенотипі әр тҥрлі дарабастар) алынды. Гендік
инженерияның теориялық негізіне генетикалық кодтың әмбебаптылығы жатады. Бір ғана
кодтың (триплиттің) әр тҥрлі ағзадағы белок молекулаларының қҧрамына енетін амин
қышқылдарын бақылай алатындығына байланысты, ДНҚ молекуласының кез келген бөлігін
басқа бөтен клеткаға апарып салу, яғни молекулалық деңгейде будандастырылу теориялық
тҧрғыдан алғанда мҥмкін екені анықталды. Жануарлар, өсімдіктер және микроорганизмдер
гендерінің қызметін қолдан басқаруға болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығында
өсімдіктің атмосфералық азотты өзіне жинақтап алуы — ҥлкен мәселе. Осыған байланысты
1970 жылдары азотты фиксациялауға қабілеті жоқ пішен таяқшасына азотты жинақтай алатын,
басқа бір бактерияның гені салынып, азотты жинақтау қасиетіне ие болды. Медециналық
саласында жаңа гендерді енгізу арқылы тҧқым қуалайтын ауруларды емдеуге болады. Қазіргі
кезде ауру адамдардан зат алмасудың 1000-нан аса әр тҥрлі тҧқым қуалайтын өзгерістері
табылған.

4. 3.Қазіргі таңдағы өзекті сасулелердің бірі ...

6. ГЕН ИНЖЕНЕРИЯНЫҢ ЕШ ЗЯНЫ
ЖОҚ ПА??? АЛДЕ...

8. Гендік модификацияланған ағзалар дегеніміз – гендік инженерия
көмегімен жасалған тірі ағзалар мен азық-түлік өнімдері. Бұл
өзгеріс өсімдік геніне жануалардың генін енгізу арқылы жүзеге
асырылады. Жалпы, құрамында ГМО кездесетін өнімдерді үш
топқа бөлуге болады. Бірінші топ құрамы гендік өзгеріске түскен
азық-түліктер (трангендік бұршақ, соя), екінші топ – трангендік
шикізатты өңдеу нәтижесінде алынған азық-түлік өнімдері (соя
сүті, қызанақ пастасы, соя қосылған түрлі шұжықтар, чипсы,
бұршақ өнімдері). Үшінші топ – трансгендік жеміс-жидек пен
көкөністер.
Гендік инженерияның иновациясы саналатын бҧл тәсіл өсімдіктер
әлемінде кеңінен пайдаланылады. Ең алғашқы гененикалық негізі
өзгертілген ағза – ішек таяқшалары болған. Ал 1978 жылға қарай
трансгендік адам инсулині пайда болды. Ол қазіргі кезде дәрі-
дәрмек шығаруда кеңінен қолданылады. Гендік тҧрғыда
өзгертілген ең бірінші өсімдік – темекі. Бҧндай
өзгеріс өсімдіктердің өнімділігін арттырып, қуаңшылыққа, тҥрлі
ауруларға, қҧрт-қҧмырсқаларға төзімділігін жоғарылатады. Алғаш
рет азық-тҥлік нарығында трансгендік өнімдер АҚШ-та 1994
жылы пайда болған. Бҧл ҧзақ сақталатын қызанақ пен соя еді.
Осыдан кейін өндірушілер азық-тҥлік нарығына бірінен соң бірі
тҥрлі трансгендік өнімдерді ҧсына бастады. Қазіргі кезде АҚШ-
тың азық-тҥлік өндрісінің 70-80 пайызына ДНҚ-сы өзгертілген
қҧрамдас заттар кіреді.
Ал БҦҦ-ның экономикалық әріптестік және даму ҧйымының
мәліметін сҥйенсек, қарзіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің
ішінде картоптың гердік тҧрғыда өзгертілген – 24, сояның –11,
бҧршақтың 32 тҥрі бар екен. Одан бөлек қант қызылшасының ҥш
тҥрі, кҥріштік 5 тҥрі, қызанақтың трансгендік 8 тҥрі тіркелген.
Гендік модифкацияланған өнімдер табиғи өнімдердан анағҧрлым
арзан болғандықтан, азық-тҥлік өндірушілер ҥнемдеу мақсатында
пайдаланады.

9. Гендік тҧрғыда өзгеріске ҧшыраған өнімдер денсаулыққа зиян ба?
26.02.2014 18:13 Ҥмітжан Жапар
0 111
Гендік тұрғыда өзгеріске ұшыраған өнімдер туралы айтқанда, әлем ғалымдарының да, қоғамның да пікірі
екіге жарылады. Біреулер бұл адамзат үшін өте қажет десе, келесілері олардың адам денсаулығына
зияндығын алға тартады.
ГМО өнімдерін жақтаушылар бұндай өнімдерін шығару адамзатты аштықтан құтқаратын бірден-бір жол деп
тұжырымдайды. Өйткені тағы 40-50 жылдан кейін Жер бетіндегі тұрғындардың саны 11 миллиардқа дейін
жетуі мүмкін. Яғни ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныс та артады. Бұл мәселені ГМО арқылы
бірден шешуге болады. Ал қарсыластары оның адам денсаулығына әсері толықтай зерттелмегенін алға
тартады. Қалай десек те, гендік тұрғыда өзгерген өнімдер адамзат өміріне дендеп еніп келеді. Бір мемлекеттер
оларды шығаруға, таратуға заңмен қатаң тыйым салса, кейбір елдерде рұқсат берілген, келесілері либерал
көрқарас ұстанады. Мәселен, қазіргі кезде Ресей Думасы ГМО өнімдерін елге кіргізуге тыйым салу туралы
заң жобасын талқылап жатыр. Яғни бұл саланы мемлекеттік тұрғыда бақылауды қолға алмақ. Ал
Қазақстанда бірнеше жылдан бері олардың пайдасы мен зияны туралы қанша рет талқыланса да, мәселе
ашық күйінде қалып отыр. Өйткені нақты сүбелі зерттеу жұмыстары жүргізілмеген. Ал азық-түлік
өнімдерінің басым бөлігі шеттен келетіндіктен, сарапшылар Қазақстан дүкендерінде де құрамында гендік
тұрғыда өзгеріске ұшыған компонентттері бар азық-түліктер дүкен сөрелеріне түсе бастағандығын айтады.
Дегенмен ел Президенті биылғы жолдауында агросекторды дамыту мәселесіне тоқтала келіп, ГМО өнімдерінен
қорқудың еш қажеттілігі жоқ деп тҧжырымдады. Алайда, Қазақстанда әлі кҥнге ГМО өнімдеріне қатысты заңдық
негіз қалыптаспады. Тек 2010 жылы «Тҧтынушылар қҧқығын қорғау туралы» ҚР заңы кҥшіне еніп, сол жерде бір-екі
ауыз айтылады. Аталмыш заң өндірушілерді егер өнім қҧрамында ГМО 0,9 пайыз және одан да жоғары болатын
болса, өнімдерін маркілеуді міндеттейді. Маркілік таңбаның жоқтығы ҥшін 100 АЕК мөлшерінде айыппҧл салынып,
лицензиясынан айыру немесе бҧл іспен айналысуға 3 жылға дейін тыйым салу қарастырылған. Осыдан 2 жыл бҧрын
«Гендік-инженерлік қызметті мемлекеттік реттеу туралы» заң жобасы әзірленіп, Парламентке жолдаған болатын. Сол
кезде Ҧлттық биотехнологиялық орталықтың директоры Ерлан Рахманқҧлов бҧл заң бір жылдың ішінде
қабылданады деп мәлімдеген еді. Алайда талай талқылаудан өтсе де, нақты шешім қабылданған жоқ. Ақпан айының
басында ауылшаруашылыгы министрлігі таратқан ақпаратта бҧл заңның әлі кҥнге Парламенттің төменді
палатасында жатқандығы айтылады.

10. ГМО-қауіптілігі гендердің орналасуымен байланысты.
Гендердің өзгеріске ұшырауынан белгісіз улы заттар түзіліп,
адам мен жануарларда аллергия тудыруы мүмкін. Генді
орналастыру үшін транспозон вирусын немесе плазмиданы
қолданады. Олар ағза жасушасына еніп, жасуша ресурсын
өзінің гендік тізбегін нөмірлерін құруға пайдаланады.
Қазіргі кезде гендерді орналастырудың кең таралған түрі бар.
Біріншісі-биобаллистикалық пушка. Онда алтынның
микробөліктерін немесе гендер жағылған гендермен жасушаны
атады. Мұндай жағдайда қанша жаңа гендер орын
ауыстырғанын білу мүмкін, білу мүмкін емес. Екіншісі-ең кең
таралған және өте қауіптісі плазмид арқылы. Генді енгізу. Онда
ісік түзуші бактериялар қолданылады. Неміс ғалымдары ГМ
азықтан плазмидалардың тұқым қуалайтынын анықтаған.