...

1. Αλεξάντερ Σολζενίτσιν ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΓΚΟΥΛΑΓΚ 1918–1956 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΥΡΑΣ ΣΙΝΟΥΜια απέραντη τοιχογραφία του συστήματος των φυλακών και τωνστρατοπέδων στην ΕΣΣΔ από το 1918 ως το 1956, και κυρίως στηνπερίοδο της σταλινικής τρομοκρατίας. Η προσωπική του εμπειρία και οιμαρτυρίες 227 πρώην κρατουμένων έδωσαν στον Σολζενίτσιν τηδυνατότητα να γράψει αυτό το βιβλίο-μνημείο προς τον ΆγνωστοΚρατούμενο, έργο μοναδικό στη ρωσική, αλλά και στην παγκόσμιαλογοτεχνία. Ένα σύγχρονο έπος, όπου η αβάσταχτη σκληρότητα τωνπεριγραφών μετριάζεται συχνά από το χιούμορ, τα αυτοβιογραφικάκεφάλαια εναλλάσσονται με μεγάλους ιστορικούς πίνακες, και μέσα απόόλα αυτά προβάλλει η τραγική μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων σε μιασκοτεινή περίοδο της ιστορίας. Με σφιγμένη την καρδιά, χρόνια ολόκληρα δεν δημοσίευα αυτό το έτοιμο βιβλίο: το χρέος προς τους ζωντανούς βάραινε περισσότερο από το χρέος προς τους νεκρούς. Τώρα όμως που η Υπηρεσία Ασφαλείας το έχει πια στα χέρια της, δεν μου απομένει άλλη λύση παρά να το δημοσιεύσω αμέσως. Αλεξάντρ Σολζενίτσιν Σεπτέμβριος 1973Σ αυτό το βιβλίο δεν υπάρχουν ούτε φανταστικά πρόσωπα, ούτεφανταστικά γεγονότα. Άνθρωποι και τοποθεσίες αναφέρονται με ταπραγματικά τους ονόματα. Αν μερικοί αναφέρονται με τα αρχικά τους,αυτό γίνεται για προσωπικούς λόγους. Αν άλλοι είναι εντελώς ανώνυμοι,αυτό έγινε μόνο και μόνο επειδή η ανθρώπινη μνήμη δεν συγκράτησε ταονόματα – αλλά όλα έγιναν ακριβώς όπως αναφέρονται.

2. Το 1949 έτυχε να διαβάσω με κάποιους φίλους μου ένα αξιοπρόσεκτοσημείωμα στο περιοδικό "Φύση" της Ακαδημίας Επιστημών. Το σημείωμαέγραφε με ψιλά γράμματα πως κατά τις ανασκαφές που έγιναν κοντά στονποταμό Κολύμα, βρέθηκε κάτω από το έδαφος ένα στρώμα πάγου – έναςπαγωμένος αρχαίος χείμαρρος – και μέσα του βρέθηκαν, παγωμένοιεπίσης, εκπρόσωποι της παλαιοντολογικής πανίδας, που έζησαν πριν απόκάμποσες χιλιετηρίδες. Αυτά τα ψάρια, ή τρίτωνες (μεγάλα κοχύλια), ό,τικι αν ήταν, είχαν διατηρηθεί τόσο φρέσκα, έγραφε ο επιστημονικόςσυντάκτης, ώστε οι παρόντες, σπάζοντας τον πάγο, τα έφαγανΕΥΧΑΡΙΣΤΩΣ.Το περιοδικό κατέπληξε ασφαλώς τους λιγοστούς αναγνώστες του, για τοπως μπορεί να διατηρηθεί στον πάγο το κρέας του ψαριού για τόσομεγάλο διάστημα, λίγοι όμως από αυτούς μπόρεσαν να συλλάβουν τοπραγματικό συγκλονιστικό νόημα εκείνου του απερίσκεπτου σημειώματος.Εμείς καταλάβαμε αμέσως. Είδαμε όλη αυτή τη σκηνή ζωντανή, με τις πιοπαραμικρές λεπτομέρειες: πώς οι παρόντες κομμάτιαζαν τον πάγο μεάγρια βιασύνη· πώς, χωρίς να δώσουν καμιά σημασία στα υψηλάενδιαφέροντα της ιχθυολογίας και σκουντώντας ο ένας τον άλλον με τουςαγκώνες, έκοβαν κομμάτια από τη χιλιόχρονη σάρκα, τα έσερναν στηφωτιά, τα λιανίζανε και χόρταιναν την πείνα τους.Το καταλάβαμε, γιατί ανήκαμε κι εμείς σ εκείνους τους ΠΑΡΟΝΤΕΣ,ανθρώπους από τη μοναδική στον κόσμο ισχυρή φυλή των Ζεκ(κρατουμένων), που θα μπορούσαν να φάνε ΕΥΧΑΡΙΣΤΩΣ έναν τρίτωνα.Η περιοχή του ποταμού Κολύμα ήταν το μεγαλύτερο και το πιο φημισμένονησί, ο πόλος της απανθρωπιάς αυτής της καταπληκτικής χώραςΓΚΟΥΛΑΓΚ1, που η γεωγραφία την έχει κομματιάσει σε αρχιπέλαγος, αλλάη ψυχολογία την αλυσόδεσε σε ήπειρο – μιας χώρας σχεδόν αθέατης,σχεδόν ανεπαίσθητης, όπου και κατοικούσε ο λαός των Ζεκ.Αυτό το Αρχιπέλαγος ήταν διασπαρμένο μέσα σε μιαν άλλη χώρα, τηχώρα που το περιέκλεινε, χωνόταν στις πολιτείες της, υψωνόταναπειλητικά πάνω από τους δρόμους της – κι όμως μερικοί ούτε μάντευανκαν την ύπαρξή του, πάρα πολλοί το είχαν πολύ αόριστα ακουστά καιμόνο εκείνοι που είχαν ζήσει εκεί ήξεραν τα πάντα γι αυτό.Μα αυτοί έμεναν σιωπηλοί, σαν να είχαν χάσει τη μιλιά τους στα νησιάτου Αρχιπελάγους.Σε μιαν ανέλπιστη καμπή της ιστορίας μας βγήκε στο φως κάτι, κάτιασήμαντα ελάχιστο, γι αυτό το Αρχιπέλαγος. Μα τα ίδια εκείνα χέρια,που φόρεσαν τις χειροπέδες στα δικά μας, απλώνουν τώρα τις παλάμεςτους συμφιλιωτικά: "Δεν πρέπει!.. Δεν πρέπει να σκαλίζουμε τοπαρελθόν!... Όποιος θυμάται τα παλιά, να του βγει το μάτι!" Η παλιάπαροιμία όμως καταλήγει: Αλλά όποιος ξεχνάει, να του βγουν και τα δύο!"

3. Οι δεκαετίες περνούν, και σκεπάζουν ανεπανόρθωτα τις ουλές και τιςπληγές του παρελθόντος. Σ αυτό το διάστημα μερικά νησιά διαλύθηκαν,λειώσανε, και η πολική θάλασσα της λήθης περνάει τα κύματά της απόπάνω τους. Και κάποτε, στον αιώνα που μας έρχεται, αυτό τοΑρχιπέλαγος, ο αέρας του και τα κόκαλα των κατοίκων του, παγωμέναμέσα σ ένα στρώμα πάγου, θα φαίνονται σαν απίθανοι τρίτωνες.Δεν θα αποτολμήσω να γράψω την ιστορία του Αρχιπελάγους: δενμπόρεσα να διαβάσω τα αρχεία του. Θα καταφέρει άραγε κανείς, κάποτε,να τη γράψει;.. Εκείνοι που δεν θέλουν να ΘΥΜΟΥΝΤΑΙ είχαν (και θα έχουνακόμα) αρκετό καιρό στη διάθεσή τους για να καταστρέψουν εντελώς όλατα στοιχεία.Τα ένδεκα χρόνια που πέρασα εκεί, δεν τα ένιωσα ούτε σαν ντροπή, ούτεσαν εφιαλτικό όνειρο, αλλά τον αγάπησα σχεδόν αυτό τον τερατώδηκόσμο, και τώρα ακόμα, ευτυχώς, λαβαίνω εμπιστευτικά πολλέςκαθυστερημένες αφηγήσεις και επιστολές. Θα μπορέσω άραγε ναμεταφέρω εδώ τίποτε από τα κοκαλάκια και το κρέας, το ζωντανόάλλωστε ακόμα κρέας τον ζωντανό ακόμα και σήμερα τρίτωνα;

4. ΤΟ ΑΦΙΕΡΩΝΩσε όσους δεν έφτασε η ζωήγια να τα διηγηθούν αυτά.Κι ας με συγχωρέσουν,που δεν τα είδα όλα,δεν τα θυμήθηκα όλα,δεν τα μάντεψα όλα.

5. Ήταν πάνω από τις δυνάμεις ενός ανθρώπου να γράψει μόνος του αυτό τοβιβλίο. Εκτός από όσα απεκόμισα από το Αρχιπέλαγος – πάνω στο τομάριμου, με τη θύμηση, με το αυτί και το μάτι μου – υλικό γι αυτό το βιβλίομου έδωσαν με τις αφηγήσεις, τις αναμνήσεις και τα γράμματά τους: //κατάλογος 227 ονομάτων//Δεν εκφράζω εδώ την προσωπική μου ευγνωμοσύνη σ αυτούς: τούτο τοβιβλίο είναι το κοινό μας ομόψυχο μνημείο για όσους βασανίστηκαν καιεκτελέστηκαν.Από αυτό τον κατάλογο θα ήθελα να ξεχωρίσω εκείνους που κοπίασανπολύ για να με βοηθήσουν, ώστε να εφοδιαστεί αυτό το έργο με πολλάβιβλιογραφικά στοιχεία από βιβλία σημερινών βιβλιοθηκών ή από βιβλίαπου έχουν κατασχεθεί και καταστραφεί προ πολλού, και γι αυτόχρειάστηκε μεγάλη επιμονή για να βρεθεί ένα αντίτυπό τους. Και ακόμαπερισσότερο θα ήθελα να ξεχωρίσω εκείνους που βοήθησαν να κρυφτήαυτό το χειρόγραφο σε ώρες επικίνδυνες, και ύστερα να γίνουν πολλάαντίγραφά του.Δεν έφτασε όμως ακόμα η ώρα που θα μπορώ να τους αναφέρω όλουςαυτούς με τα ονόματά τους.Ο παλιός κρατούμενος στα Σολοφκύ Ντμίτρι Πετρόβιτς Βιτκόφσκι θαέπρεπε να ήταν ο συντάκτης αυτού του βιβλίου. Αλλά η μισή ζωή του, πουτην πέρασε ΕΚΕΙ (τα απομνημονεύματά του για τα στρατόπεδα έτσιακριβώς ονομάζονται "Η Μισή Ζωή"), του προκάλεσε πρόωρη παράλυση.Με χαμένη κιόλας τη φωνή του, μπόρεσε να διαβάσει μόνο μερικάτελειωμένα κεφάλαια κι έτσι βεβαιώθηκε πως για όλα ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΛΟΓΟΣ.Και επειδή η ελευθερία θα χρειαστεί πολύ καιρό ακόμα για να λάμψη στηχώρα μας και το πέρασμα αυτού του βιβλίου από χέρι σε χέρι θα είναιπολύ επικίνδυνο, πρέπει να ευχαριστήσω θερμά και τους μελλοντικούς μουαναγνώστες εκ μέρους εκείνων, εκ μέρους των χαμένων.Όταν άρχισα αυτό το βιβλίο, το 1958, δεν μου ήταν γνωστά τααπομνημονεύματα κανενός, ούτε και κανένα λογοτεχνικό έργο για ταστρατόπεδα. Στα χρόνια που το δούλευα, ως το 1967, γνώρισα σιγά-σιγάτα "Αφηγήματα του Κολύμα" του Βαρλάμ Σαλάμωφ και τις αναμνήσειςτων Ντ. Βιτκόφσκι, Ε. Γκίνζμπουργκ και Ο. Αντάμοβα – Σλίοζμπεργκ, έργαστα οποία αναφέρομαι κατά την αφήγησή μου σαν σε λογοτεχνικάστοιχεία γνωστά σε όλους (όπως και θα γίνουν τελικά!).Παρά τις επιδιώξεις τους, αντίθετα στη θέλησή τους, γι αυτό το βιβλίομου έδωσαν ανυπολόγιστης αξίας υλικό, διατήρησαν πολλά σημαντικάστοιχεία, ακόμα και αριθμούς, και τον ίδιο τον αέρα που ανέπνεαν, ο Μ. Γ.Σουντράμπ – Λάτσις, ο Ν. Β. Κρυλένκο – ο βασικός δημόσιος κατήγοροςγια πολλά χρόνια – καθώς και ο διάδοχός του Α. Γ. Βισίνσκυ με όλους τουςδικηγόρους βοηθούς του, από τους οποίους δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω

6. τον Ι. Λ. Αβερμπάχ.Υλικό γι αυτό το βιβλίο μου έδωσαν επίσης ΤΡΙΑΝΤΑ ΕΞΗ σοβιετικοίσυγγραφείς με επικεφαλής τον ΜΑΞΙΜ ΓΚΟΡΚΥ – συγγραφείς τουεπαίσχυντου βιβλίου για τη διώρυγα Μπιελομόρσκ (Λευκής Θάλασσας),που για πρώτη φορά στη ρωσική λογοτεχνία εξύμνησε την εργασία τωνσκλάβων.

7. ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΩΝ«Σ αυτή την εποχή της δικτατορίας και περιστοιχισμένοι απόεχθρούς από όλες τις πλευρές, δείχνουμε πότε – πότε περιττήευσπλαχνία, περιττή καλοψυχία».Κρυλένκο, αγόρευση στη δίκη του Βιομηχανικού Κόμματος

8. 1 Η ΣΥΛΛΗΨΗΠως πηγαίνει κανείς σ αυτό το μυστηριώδες Αρχιπέλαγος; Κάθε ώραπετούν για εκεί αεροπλάνα, φεύγουν πλοία, τραίνα ξεκινούνε ξεφυσώντας,αλλά δεν υπάρχει επάνω τους ούτε μια επιγραφή που να δείχνει τονπροορισμό τους. Οι υπάλληλοι στις θυρίδες των εισιτηρίων και οιπράκτορες της Σοβτουρίστ (τουρισμός εσωτερικού) και της Ιντουρίστ(τουρισμός εξωτερικού) θα απορήσουν αν ζητήσετε κανένα εισιτήριο γιαεκεί. Δεν ξέρουν, δεν έχουν ακούσει τίποτα ούτε για το Αρχιπέλαγοςγενικά, ούτε για κανένα από τα αμέτρητα νησάκια του.Αυτοί που πηγαίνουν να διοικήσουν το Αρχιπέλαγος, βγαίνουν από τιςσχολές του Υπουργείου Εσωτερικών.Αυτοί που πηγαίνουν να φρουρήσουν το Αρχιπέλαγος, επιλέγονται μεταξύτων στρατιωτικών επιτρόπων.Και αυτοί που πηγαίνουν εκεί για να πεθάνουν, όπως εσείς κι εγώ,αναγνώστες μου, πρέπει να περάσουν οπωσδήποτε και αποκλειστικά απότη σύλληψη.Η σύλληψη!! Χρειάζεται να πούμε πως είναι ανατροπή ολόκληρης τηςζωής σας; Πως είναι αστροπελέκι που σας χτυπάει κατακέφαλα; Πως είναιμια αδιανόητη ψυχική αναστάτωση, που δεν μπορεί ο καθένας να τησυνηθίσει και γλιστράει συχνά στην παραφροσύνη;Ο κόσμος έχει τόσα κέντρα όσα και ζωντανά πλάσματα. Ο καθένας μαςείναι κέντρο του κόσμου και ο κόσμος θρυμματίζεται, όταν κάποιος σαςσφυρίξει: «Συλλαμβάνεστε Συλλαμβάνεστε!».Αφού συλλαμβάνεστε εσείς, τι άλλο μπορεί ν αντέξει σ αυτό τον σεισμό; εσείςΜη μπορώντας όμως με το θολωμένο μυαλό μας να συλλάβουμε αυτή τηνανατροπή του κόσμου, τόσο οι πιο ικανοί όσο και οι πιο απλοϊκοί από μαςδεν βρίσκουμε, αυτή τη στιγμή, να αντλήσουμε από όλη την εμπειρία τηςζωής μας παρά μόνο την κραυγή:–Εγώ; Γιατί;Είναι μια ερώτηση που ειπώθηκε εκατομμύρια και εκατομμύρια φορές πριναπό μας και δεν πήρε ποτέ καμιά απάντηση.Η σύλληψη είναι μια αστραπιαία ριζική μεταβολή, μια μεταφορά, μιαμετάσταση από μια κατάσταση σε άλλη.Καθώς ακολουθούσαμε τον μακρύ, λοξό δρόμο της ζωής μας, τρέχαμεευτυχισμένοι ή σερνόμαστε δυστυχισμένοι μπροστά από φράχτες,

9. φράχτες, φράχτες – σάπιους σανιδένιους φράχτες, χωμάτινες, από τούβλαή από τσιμέντο μάντρες, κιγκλιδώματα από χυτοσίδηρο. Και δεν κάναμεποτέ τη σκέψη: τι να βρίσκεται από πίσω τους; Δεν επιχειρήσαμε ούτε μετα μάτια, ούτε με τη σκέψη να κοιτάξουμε πίσω από αυτούς τους φράχτες– και όμως εκεί ακριβώς αρχίζει η χώρα ΓΚΟΥΛΑΓΚ, δίπλα μας, εντελώςδίπλα μας, δυο μέτρα από μας. Ούτε προσέξαμε ποτέ, σ αυτούς τουςφράχτες, τον αμέτρητο αριθμό από τις κλειδαμπαρωμένες, καλάκαμουφλαρισμένες πορτούλες και αυλόπορτες. Όλες, όλες αυτές οιαυλόπορτες ήταν ετοιμασμένες για μας! Και ξαφνικά ανοίγει διάπλατα,γρήγορα, κάποια μοιραία πόρτα και τέσσερα λευκά αντρικά χέρια,ασυνήθιστα στη δουλειά μα αρπακτικά, μας γραπώνουν από τα πόδια, απότα χέρια, από τον γιακά, από τον σκούφο, από το αυτί – μας τραβολογάνεμέσα σαν σακιά, και την αυλόπορτα πίσω μας, την αυλόπορτα που βγάζειστην προηγούμενη ζωή μας, την κλείνουν μια για πάντα, χτυπώντας τηδυνατά.Αυτό είναι όλο. Συλλαμβάνεστε!Και δεν βρίσκετε άλλη απάντηση παρά ένα αρνίσιο βέλασμα:–Εγώ; Γιατί;Αυτή είναι η σύλληψη: μια λάμψη εκτυφλωτική κι ένα αστροπελέκι, πουσπρώχνει με μιας το παρόν στο παρελθόν και κάνει το αδύνατο ένα παρόνμε πλήρη δικαιώματα.Κι αυτό είναι όλο. Και δεν είστε σε θέση ν αφομοιώσετε τίποτε άλλο ούτετην πρώτη ώρα, ούτε το πρώτο μερόνυχτο.Μέσα στην απόγνωσή σας, θα σας γνέφει ακόμα το απατηλό φεγγάρι τουτσίρκου· "Είναι λάθος! Θα βρεθεί άκρη!"Όσο για όλα τα άλλα, που σήμερα έχουν πάρει τη μορφή τηςπαραδοσιακής, ακόμα και της λογοτεχνικής αντίληψης για τη σύλληψη,θα συγκεντρωθούν και θα μορφοποιηθούν όχι πια στη δική σαςαναστατωμένη μνήμη, αλλά στη μνήμη της οικογένειάς σας και τωνγειτόνων σας.Είναι ένα διαπεραστικό νυχτερινό κουδούνισμα ή ένα βάρβαρο χτύπημαστην πόρτα. Είναι η νταηλίδικη εισβολή από βρώμικες μπότες άγρυπνωναστυνομικών. Είναι ο τρομοκρατημένος μάρτυρας, που κρύβεται πίσω απότις πλάτες τους σαν δαρμένο σκυλί. (Και τι τον θέλουν αυτόν τονμάρτυρα; Τα θύματα δεν τολμούν να το σκεφτούν, οι πράκτορες δεν τοθυμούνται, αλλά έτσι ορίζουν οι διαταγές, και θα αναγκαστεί να μείνειεδώ όλη τη νύχτα και να υπογράψει το πρωί. Και για τον σηκωμένο με τοζόρι από το κρεβάτι του μάρτυρα, αυτό είναι επίσης μαρτύριο: ναπεριφέρεται τη μια νύχτα μετά την άλλη και να παραβρίσκεται στησύλληψη των γειτόνων και των γνωστών του).Η παραδοσιακή σύλληψη είναι ακόμα χέρια τρεμάμενα που ετοιμάζουν τα

10. πράγματα για εκείνον που φεύγει: αλλαξιές εσώρουχα, κομμάτια σαπούνι,λίγα τρόφιμα, και κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς χρειάζεται, τι μπορεί και τιείναι καλύτερα να φορέσει. Οι αστυνομικοί όμως βιάζονται καιδιακόπτουν τις ετοιμασίες: «Δεν έχει ανάγκη από τίποτα. Θα του δώσουνεκεί να φάει. Εκεί κάνει ζέστη». (Όλα ψέματα! Και τους βιάζουν μόνο καιμόνο για να τους τρομοκρατήσουν).Η παραδοσιακή σύλληψη είναι ακόμα, ύστερα, αφού πάρουν τον δύστυχοτον κρατούμενο, η πολύωρη έρευνα του διαμερίσματος από μια σκληρή,ξένη, καταθλιπτική δύναμη. Είναι η διάρρηξη και το άνοιγμα, το ρίξιμοκαταγής και το ξερίζωμα από τους τοίχους, το πέταγμα των πραγμάτωνπου βρίσκονται στις ντουλάπες και στα τραπέζια, το τίναγμα, τοσκόρπισμα, το σχίσιμο και το σώριασμα βουνών από σκουπίδια στοπάτωμα, και το τρίξιμο κάτω από τις μπότες. Και δεν υπάρχει τίποτα ιερόόσο διαρκεί η έρευνα! Όταν έπιασαν τον μηχανοδηγό των τραίνων Ινόσιν,στο δωμάτιο βρισκόταν το φέρετρο με το παιδί του, που μόλις είχεπεθάνει. Οι εκπρόσωποι του νόμου πέταξαν το παιδί από το φέρετρο,και έψαξαν και εκεί! Σηκώνουν ακόμα και τους αρρώστους από τακρεβάτια τους και λύνουν τους επιδέσμους2.Τίποτα δεν μπορεί ναθεωρηθεί παράλογο στη διάρκεια της έρευνας! Από τον Τσετβερούχιν,συλλέκτη παλαιών εγγράφων, "άρπαξαν αρκετά φύλλα τσαρικώνδιαταγμάτων (ουκάζια)", και συγκεκριμένα τα ουκάζια για τοντερματισμό του πολέμου με τον Ναπολέοντα, για τη σύναψη της ΙεράςΣυμμαχίας και για τη Δέηση που έγινε εναντίον της χολέρας το 1830. Απότον καλύτερο γνώστη μας του Θιβέτ Βοστρικώφ κατασχέσανε αρχαίαπολύτιμα θιβετιανά χειρόγραφα (και οι μαθητές του μακαρίτη κατάφεραννα τα γλιτώσουν από τα χέρια της Κα-Κε-Μπε3 μόνο ύστερα από 30χρόνια!) Όταν έπιασαν τον ειδικό των ανατολικών μελετών Νέφσκυ, τουπήραν τα χειρόγραφα των Ταγκούτ (και ύστερα από 25 χρόνια στονμακαρίτη απονεμήθηκε μεταθανάτια το βραβείο Λένιν, γιατί κατάφερεπρώτος να τα διάβαση). Από τον Κάργκερ πήραν το αρχείο των Οστιάκτου ποταμού Γιενισέι και απαγόρευσαν το σύστημα γραφής και τοαλφάβητο που είχε εφεύρει αυτός – έτσι ένας ολόκληρος λαός έμεινεχωρίς γραφή. Θα χρειαζόταν πολύς καιρός για να τα περιγράψει κανείςόλα αυτά λογοτεχνικά, να πώς χαρακτηρίζει όμως ο λαός τις έρευνες τηςαστυνομίας: Ψάχνουν να βρουν ό,τι δεν υπάρχει. υπάρχειΌσα κατασχεθούν, τα παίρνουν μαζί τους, καμιά φορά μάλιστααναγκάζουν και τον ίδιο τον κρατούμενο να τα μεταφέρει. Έτσι η ΝίναΑλεξάντροβνα Παλτσίνσκαγια κουβάλησε στην πλάτη της το σακί με ταχαρτιά και τα γράμματα του μακαρίτη του άντρα της, του ακαταπόνητουμεγάλου Ρώσου μηχανικού, και τα πήγε η ίδια στο στόμα ΤΟΥΣ, για πάντα,χωρίς γυρισμό.Για εκείνους που μένουν μετά τη σύλληψη, αρχίζει μια μακρόσυρτη,ρημαγμένη, άδεια ζωή. Δοκιμάζουν να στείλουν δέματα. Μα από όλες τιςθυρίδες ακούγονται γαυγίσματα: «Τέτοιο όνομα δεν υπάρχει στονκατάλογο», «δεν έχουμε κανένα τέτοιον!» Στις χειρότερες μέρες τουΛένινγκραντ, για να φτάσεις σ αυτή τη θυρίδα, χρειαζόταν να σταθείςστην ουρά πέντε μερόνυχτα. Και μόνο έπειτα από κανένα εξάμηνο, ή και

11. χρόνο ακόμα, ο ίδιος ο κρατούμενος ίσως να δώσει κανένα σημείο ζωής ήίσως να σας πληροφορήσουν απότομα: «Δεν έχει δικαίωμααλληλογραφίας». Κι αυτό σημαίνει – για πάντα. «Δεν έχει δικαίωμααλληλογραφίας» – σημαίνει σχεδόν σίγουρα: τουφεκίστηκε4.Έτσι φανταζόμαστε τη σύλληψη.Και τη φανταζόμαστε σωστά, γιατί η νυχτερινή σύλληψη του τύπου πουπεριγράψαμε είναι αυτή που προτιμούν στη χώρα μας, επειδή παρουσιάζεισημαντικά πλεονεκτήματα. Όλοι οι ένοικοι του σπιτιού πεθαίνουν από τονφόβο τους, μόλις ακούγεται το πρώτο χτύπημα στην πόρτα. Εκείνος πουσυλλαμβάνεται σέρνεται έξω από το ζεστό του κρεβάτι, είναι ανήμποροςκαι αγουροξυπνημένος, με θολό μυαλό. Στη νυχτερινή σύλληψη οιαστυνομικοί έχουν την υπεροχή: είναι κάμποσοι και οπλισμένοι εναντίονενός, που δεν πρόλαβε να κουμπώσει καν το παντελόνι του. Στη διάρκειατης σύλληψης και της έρευνας σίγουρα δεν θα συγκεντρωθεί μπροστάστην πόρτα πλήθος από πιθανούς φίλους του θύματος. Επίσης,πηγαίνοντας αργά και με τη σειρά σ ένα σπίτι, έπειτα σ ένα άλλο, τηνάλλη μέρα σε τρίτο κι έπειτα σε τέταρτο, τα αρμόδια αποσπάσματα έχουντη δυνατότητα να ρίχνουν στις φυλακές πολύ περισσότερους κατοίκουςτης πόλης από τους αστυνομικούς που τα αποτελούν.Η νυχτερινή σύλληψη έχει ακόμα κι ένα άλλο πλεονέκτημα: ούτε οι ένοικοιτων γειτονικών σπιτιών, ούτε οι διαβάτες στους δρόμους βλέπουν πόσουςέπιασαν τη νύχτα. Οι συλλήψεις τρομοκρατούν μόνο τους πιο κοντινούςγείτονες, ενώ για τους πιο μακρινούς το γεγονός δεν έχει μεγάλησημασία. Είναι σαν να μην έγινε τίποτα. Στην ίδια κορδέλα της ασφάλτου,όπου τη νύχτα πηγαινοέρχονται οι κλούβες, περνούν τη μέρα παρελάσειςτης νεολαίας με σημαίες, λουλούδια και χαρούμενα τραγούδια.Εκείνοι όμως που κάνουν τις συλλήψεις, που η υπηρεσία τους συλλήψειςσυνίσταται αποκλειστικά σ αυτή τη δουλειά και βλέπουν τη φρίκη τωνσυλληφθέντων σαν κάτι ενοχλητικό και συνηθισμένο, έχουν πολύ πιοπλατιά αντίληψη για το έργο τους. Διαθέτουν και ολόκληρη σχετικήθεωρία, μην έχετε την αφέλεια να νομίζετε πως δεν έχουν. Ησυλληψηολογία αποτελεί σημαντικό τμήμα της γενικής σωφρονιστικής καιθεμελιώνεται σε βασική κοινωνική θεωρία. Οι συλλήψεις χωρίζονται σεκατηγορίες σύμφωνα με διάφορα κριτήρια: νυχτερινές και ημερήσιες, κατοίκον, στον τόπο εργασίας και στο ταξίδι, για πρώτη ή για δεύτερη φορά,ατομικές ή ομαδικές. Χωρίζονται επίσης ανάλογα με τον βαθμό τουαπαιτουμένου αιφνιδιασμού και της προβλεπομένης αντίστασης (μα σεδεκάδες εκατομμύρια περιπτώσεις, δεν προβλεπόταν καμιά αντίσταση,όπως και δεν έγινε). Οι συλλήψεις χωρίζονται και από τη σημαντικότητατης έρευνας που δόθηκε εντολή να γίνει5, από το αν είναι ή δεν είναιαπαραίτητο να γίνει καταγραφή για την κατάσχεση, αν πρέπει νασφραγιστούν δωμάτια ή ολόκληρο το σπίτι. Χωρίζονται ακόμα από το ανπρέπει να συλληφθεί και η σύζυγος ύστερα από τον σύζυγο και να σταλούντα παιδιά σε ορφανοτροφείο, ή αν πρέπει να σταλεί όλη η υπόλοιπηοικογένεια στην εξορία, ή ακόμα και οι γέροι στο στρατόπεδο.

12. Λοιπόν οι συλλήψεις είναι πολύ ποικιλόμορφες; Η Ουγγαρέζα Ίρμα Μέντελεξασφάλισε κάποτε (το 1926) από την Κομιντέρν (Κομμουνιστική Διεθνή)δυο εισιτήρια σε μιαν από τις πρώτες σειρές του θεάτρου Μπολσόι. Οανακριτής Κλέγκελ τη φλερτάριζε και εκείνη τον κάλεσε να πάνε μαζί.Πέρασαν πολύ τρυφερά στην παράσταση, και ύστερα εκείνος την πήγε...κατευθείαν στη Λουμπιάνκα (μεγάλη φυλακή στη Μόσχα). Κάποιαηλιόλουστη μέρα του Ιουλίου του 1927, αν είδατε στη γέφυρα Κουζνέτσκιένα νεαρό λιμοκοντόρο να βοηθάει την όμορφη Άννα Σκίρπνικοβα, με τοστρογγυλό προσωπάκι και τις κοκκινόξανθες κοτσίδες της, που μόλις είχεαγοράσει ένα μπλε ύφασμα για να φτιάξη φουστάνι, ν ανεβαίνει σ έναμόνιππο (ο αμαξάς κατάλαβε αμέσως και κατσούφιασε: τα όργανα δεν θατου πλήρωναν την κούρσα), να ξέρετε πως δεν επρόκειτο για ερωτικόραντεβού αλλά πάλι για σύλληψη. Σε λίγο έστριψαν προς τη Λουμπιάνκακαι μπήκαν στο ολόμαυρο ρύγχος της πύλης. Και όταν (ύστερα από άλλεςείκοσι δυο ανοίξεις) ο πλοίαρχος Μπορίς Μπουρκόφσκι, με την άσπρη τουστολή και παρφουμαρισμένος με ακριβή κολόνια, αγοράζει μια τούρτα γιακάποια κοπέλα, μην παίρνετε όρκο ότι η τούρτα αυτή θα φτάσει στα χέριατης κοπέλας και δεν θα κομματιαστή από τα μαχαίρια αυτών που θα τονψάξουν και δεν θα την κουβαλήσει ο πλοίαρχος στο πρώτο κελί, που θαγνωρίσει στη ζωή του. Όχι, ποτέ δεν παραμελήθηκε στη χώρα μας ούτε ησύλληψη μέρα–μεσημέρι, ούτε η σύλληψη στον δρόμο, ούτε η σύλληψημέσα στην πολυκοσμία. Γίνεται όμως πάντα πολύ ωραία και – πράγμακαταπληκτικό! – τα ίδια τα θύματα σαν να συνεργάζονται με τουςαστυνομικούς και φέρνονται όσο γίνεται πιο ευγενικά, ώστε να μηναντιληφθούν οι ζωντανοί τον χαμό του καταδικασμένου.Δεν γίνεται να συλλάβουν τον καθένα στο σπίτι του, χτυπώντας πρώτατην πόρτα (κι αν πρέπει να χτυπήσουν την πόρτα, αυτό το κάνει οθυρωρός ή ο ταχυδρόμος), ούτε είναι δυνατό να πιάσουν τον καθένα στηδουλειά του. Αν ο συλλαμβανόμενος είναι ζόρικος, είναι πιο εύκολο να τονπιάσουν έξω από το συνηθισμένο του περιβάλλον – μακριά από τουςσυγγενείς του, τους συναδέλφους του, τους ομοϊδεάτες του, από κάθεμέρος κατάλληλο για κρυψώνα. Δεν πρέπει να προλάβει ούτε νακαταστρέψει, ούτε να κρύψει τίποτα, ούτε να ειδοποίηση κανέναν. Τουςανώτερους λειτουργούς, στρατιωτικούς ή στελέχη του κόμματος, τουςτοποθετούσαν καμιά φορά σε νέες θέσεις, έθεταν στη διάθεσή τους ειδικόβαγόνι–σαλόνι και τους έπιαναν κατά το ταξίδι. Κάποιος αφανής θνητός,που έχει τρομοκρατηθεί από το κύμα των συλλήψεων και τον βασανίζουνμια βδομάδα κιόλας οι λοξές ματιές των προϊσταμένων του, καλείταιξαφνικά στα τοπικά γραφεία του συνδικάτου, όπου του προσφέρουν όλοχαρά ένα εισιτήριο για τα αναπαυτήρια του Σότσι. Το κουνέλι συγκινείται– άδικα λοιπόν τρομοκρατήθηκε τόσο πολύ. Τους ευχαριστείενθουσιασμένος και τρέχει στο σπίτι του για να ετοιμάσει τη βαλίτσα του.Του μένουν μόλις δυο ώρες, ώσπου να φύγει το τραίνο, και βρίζει τηναργοκίνητη γυναίκα του. Να κι ο σταθμός! Έχει ακόμα αρκετή ώρα στηδιάθεσή του. Στην αίθουσα αναμονής ή στο μπαρ τον φωνάζει έναςσυμπαθητικός νεαρός: «Δεν με γνωρίζετε, Πιότρ Ιβάνιτς;» Ο ΠιότρΙβάνιτς βρίσκεται σε δύσκολη θέση: «Δεν σας θυμάμαι, αν και...» Ονεαρός είναι γεμάτος διαχύσεις: «Μα πώς, μα πώς, ελάτε να σαςθυμίσω...» και, χαιρετώντας ευγενικά τη σύζυγο του Πιότρ Ιβάνιτς, της

13. λεει: «Με συγχωρείτε, θα σας πάρω τον άντρα σας για μιαστιγμούλα...» Η σύζυγος δίνει την άδεια, ο άγνωστος πιάνει μεστιγμούλαοικειότητα τον Πιότρ Ιβάνιτς από το χέρι – και τον παίρνει για δέκαχρόνια, ή για πάντα!Ο κόσμος στον σταθμό πηγαινοέρχεται ολόγυρα και δεν αντιλαμβάνεταιτίποτα... Μην ξεχνάτε πως σε κάθε σταθμό υπάρχει τμήμα της Γκεπεούκαι μερικά κελιά.Η φορτικότητα αυτών των δήθεν γνωστών είναι τόσο έντονη, ώστεόποιος δεν έχει συνηθίσει στους λυκίσιους τρόπους των στρατοπέδων,δύσκολα μπορεί να τους ξεφορτωθεί. Και μη νομίζετε πως επειδή είστε,λόγου χάρη, ο Αλ–ερ Ντ., υπάλληλος της Αμερικανικής πρεσβείας, δενμπορούν να σας συλλάβουν μέρα–μεσημέρι στην οδό Γκόρκυ, δίπλα στοκεντρικό τηλεγραφείο. Ο άγνωστος φίλος σας χιμάει επάνω σας μέσα στοπυκνό πλήθος με ανοιχτές τις αρπακτικές αγκάλες του: «Σάσα!» φωνάζειμε όλη του τη δύναμη, χωρίς να κρύβεται, καθόλου. «Παλιόφιλε! Χρόνιακαι ζαμάνια έχουμε να ιδωθούμε!... Έλα, πάμε στην άκρη, να μηνενοχλούμε τον κόσμο». Και εκεί, στην άκρη, δίπλα στο πεζοδρόμιο, μόλιςέχει σταματήσει ένα αυτοκίνητο "Πομπιέντα" (Σε μερικές μέρες τοπρακτορείο ΤΑΣ θα δηλώσει οργισμένα σε όλες τις εφημερίδες πως οιαρμόδιοι κύκλοι δεν γνωρίζουν τίποτα για την εξαφάνιση του Αλ–ερ Ντ.)Χρειάζεται σοφία γι αυτό; Οι λεβέντες μας έκαναν παρόμοιες συλλήψειςκαι στις Βρυξέλλες (έτσι έπιασαν τον Ζόρα Μπλεντνώφ). Τι κουβένταλοιπόν μπορεί να γίνεται για τη Μόσχα;Πρέπει ν αναγνωρίσουμε την αξία των Πρακτόρων. Σ έναν αιώνα που οι Πρακτόρωνλόγοι των ρητόρων, τα θεατρικά έργα και τα σχέδια των γυναικείωνφορεμάτων φαίνονται σαν να βγήκαν από το ίδιο καλούπι, οι συλλήψειςπαρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Σας παίρνουν ιδιαιτέρως στην πύλη τουεργοστασίου, αφού βεβαιώνονται για την ταυτότητά σας, όταν δείχνετετην άδεια εισόδου, και σας συλλαμβάνουν. Σας βουτάνε από τοστρατιωτικό νοσοκομείο με 39° πυρετό (περίπτωση Χανς Μπερνστάιν) καιο γιατρός δεν φέρνει καμιά αντίρρηση (ας τολμήσει, αν του βαστάει!).Σας αρπάζουν πάνω από το χειρουργικό τραπέζι την ώρα που σαςεγχειρίζουν για έλκος (περίπτωση N.M. Βορομπιώφ, εκπαιδευτικούεπιθεωρητή το 1936) και μισοπεθαμένο, μέσα στα αίματα, σας χώνουν σεένα κελί (όπως θυμάται ο Καρπούνιτς). Εσείς (η Νάντια Λεβίτσκαγια)καταφέρνετε να πάρετε άδεια για να δείτε την καταδικασμένη μητέρασας, και η συνάντησή σας αποδείχνεται πως είναι αντιπαράσταση καισύλληψη! Στο κατάστημα "Γκαστρονόμ" σας καλούν στο τμήμαπαραγγελιών και σας πιάνουν εκεί. Σας συλλαμβάνει ο ζητιάνος πουφιλοξενήσατε τη νύχτα στο σπίτι σας από ευσπλαχνία. Σας συλλαμβάνει ουπάλληλος που ήρθε να μετρήσει την κατανάλωση ρεύματος. Σαςσυλλαμβάνει ο ποδηλάτης που έπεσε πάνω σας στον δρόμο. Σαςσυλλαμβάνουν ο ελεγκτής του τραίνου, ο σοφέρ του ταξί, ο υπάλληλοςτου ταμιευτηρίου ή ο διευθυντής του κινηματογράφου. Όλοι τους μπορούννα σας συλλάβουν και πολύ αργά πια βλέπετε την αστυνομική τουςταυτότητα, που την έχουν κρυμμένη βαθιά στην τσέπη.

14. Οι συλλήψεις μοιάζουν καμιά φορά με παιχνίδι, μόνο που αφιερώνεται σαυτές περίσσια εφευρετικότητα, παραπανίσια ενέργεια, ενώ το θύμα έτσικι αλλιώς δεν πρόκειται ν αντισταθεί. Μήπως μ αυτό τον τρόπο οιπράκτορες θέλουν να δικαιολογήσουν τον μισθό τους και τον μεγάλο τουςαριθμό; Γιατί, όπως φαίνεται, θα ήταν αρκετό να στείλουν απλώςειδοποιητήρια στα σημαδεμένα κουνέλια – και αυτά θα παρουσιάζοντανπρόθυμα στην ορισμένη ώρα, με ακρίβεια δευτερολέπτου, με τομπογαλάκι τους στο χέρι, μπροστά στη μαύρη σιδερένια εξώπορτα τηςΥπηρεσίας Ασφαλείας, για να καταλάβουν ένα κομμάτι του πατώματοςστο προορισμένο γι αυτούς κελί. (Μήπως έτσι δεν συλλαμβάνουν τουςκολχόζνικους; Αυτό δα έλειπε, να πάνε να τους βρουν νυχτιάτικα στηνκαλύβα τους, περνώντας τους άθλιους δρόμους. Τους καλούν απλούσταταστο αγροτικό Σοβιέτ, και εκεί τους πιάνουν. Τους απλούς εργάτες τουςκαλούν στα γραφεία του εργοστασίου).Φυσικά, κάθε μηχανή έχει ορισμένα όρια αποδόσεως, που δεν μπορεί να ταξεπεράσει. Στα 1945–1946, χρόνια εντατικής και αδιάκοπης δουλειάς,όταν τα στρατιωτικά τραίνα έφταναν από την Ευρώπη το ένα μετά τοάλλο και έπρεπε να απορροφηθούν όσοι έρχονταν και να σταλούν στοΓΚΟΥΛΑΓΚ, τότε κανείς δεν χρησιμοποιούσε πια αυτό το περιττό παιχνίδι,η ίδια η θεωρία ξεθώριασε αρκετά, έχασε τα τελετουργικά της φτερά καιοι συλλήψεις δεκάδων χιλιάδων ατόμων κατάντησαν ένα βαρετόπροσκλητήριο: οι πράκτορες στέκονταν με τους καταλόγους στο χέρι,καλούσαν ανθρώπους από το ένα τραίνο, τους φόρτωναν σ ένα άλλο, κιαυτή ήταν όλη η σύλληψη.Βασικό γνώρισμα των πολιτικών συλλήψεων στο τόπο μας, για μερικέςδεκαετίες, ήταν το γεγονός ότι πιάνονταν άνθρωποι εντελώς αθώοι, πουγι αυτό ακριβώς ήταν απροετοίμαστοι και για την πιο παραμικρήαντίσταση. Αυτό δημιουργούσε ένα γενικό αίσθημα υποταγής στη μοίρακαι την εντύπωση (αρκετά σωστή άλλωστε με το σύστημα τουεσωτερικού διαβατηρίου που εφαρμόζεται στη χώρα μας) πως είναιαδύνατο να ξεφύγεις από τη Γκεπεού ή τη Νι-Κα-Βε-Ντε. Ακόμα και τηνεποχή που η επιδημία των συλλήψεων βρισκόταν στο αποκορύφωμά της,όταν οι άνθρωποι, φεύγοντας κάθε μέρα για τη δουλειά τους,αποχαιρετούσαν την οικογένειά τους, γιατί δεν ήταν σίγουροι πως θαγύριζαν το βράδυ, ακόμα και τότε δεν προσπαθούσαν ποτέ σχεδόν να τοσκάσουν (και αυτοκτονούσαν μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις). Κι αυτόακριβώς χρειαζόταν. Το ήσυχο αρνί είναι ό,τι πρέπει για τον λύκο!Αυτό γινόταν ακόμα και γιατί τα θύματα δεν καταλάβαιναν τονμηχανισμό των επιδημιών των συλλήψεων. Στις περισσότερεςπεριπτώσεις τα όργανα δεν είχαν κανένα βαθύτερο λόγο για ναδιαλέξουν ποιον θα έπιαναν και ποιον δεν θα ενοχλούσαν. Φτάνει νασυμπλήρωναν τον καθορισμένο αριθμό. Το συμπλήρωμα του αριθμούμπορούσε να γίνεται με βάση κάποια λογική, μπορούσε όμως και ναγίνεται εντελώς στην τύχη. Το 1937 παρουσιάστηκε στα γραφεία της Νι-Κα-Βε-Ντε του Νοβοτσερκάσκ μια γυναίκα για να ρωτήσει τι να κάνη τομωρό της γειτόνισσας, που είχε μείνει νηστικό μετά τη σύλληψη τηςμητέρας του. «Καθίστε λιγάκι» της είπαν «θα σας πούμε». Δυο ώρες

15. περίμενε η γυναίκα, ώσπου την πήραν από την αίθουσα αναμονής και τηνέβαλαν σε ένα κελί: Έπρεπε να συμπληρωθεί γρήγορα ο αριθμός, για νασταλούν οι κρατούμενοι στην πόλη, και αυτή τη βρήκαν πρόχειρη! Τοαντίθετο συνέβη στον Λεττονό Αντρέι Πάβελ από την Όρσα. Η Νι-Κα-Βε-Ντε πήγε στο σπίτι του να τον συλλάβει. Εκείνος δεν άνοιξε την πόρτα,πήδησε από το παράθυρο, πρόλαβε να το σκάση και πήγε κατευθείαν στηΣιβηρία. Λοιπόν, μ όλο που έζησε εκεί χωρίς ν αλλάξει το επίθετό του καιήταν ολοφάνερο από τα χαρτιά του πως ήταν από την Όρσα, δεν τονσυνέλαβαν ΠΟΤΕ, ούτε τον κάλεσαν στην Αστυνομία, ούτε καν τονθεώρησαν ύποπτο. Γιατί υπάρχουν τριών ειδών διώξεις: μπορεί ναδιώκεται κανείς σε όλη τη χώρα, σε μια μόνο δημοκρατία ή σε μια μόνοπεριοχή, και σχεδόν οι μισές διώξεις σ εκείνες τις επιδημίες ήταντοπικές. Ένα άτομο, που διάλεξαν να το συλλάβουν συμπτωματικά, ναπούμε ύστερα από την καταγγελία ενός γείτονά του, μπορούσε ναντικατασταθεί πολύ εύκολα με έναν άλλο γείτονά του. Άτομα πουπιάστηκαν τυχαία σ ένα μπλόκο ή βρέθηκαν σε κάποιο διαμέρισμα, όπουείχε στηθεί ενέδρα, και είχαν το θάρρος, όπως ο Α. Πάβελ, να το σκάσουντην ίδια ώρα, πριν προλάβουν να τους ανακρίνουν, δεν ξαναπιάνοντανποτέ, ούτε γινόταν καμιά δίωξη εναντίον τους. Εκείνοι όμως που έμεναν,περιμένοντας να τους απονεμηθεί δικαιοσύνη, καταδικάζονταν. Και όλοισχεδόν, η συντριπτική πλειοψηφία τους, φέρνονταν με τον ίδιο τρόπο:λιπόψυχα, ανήμπορα, μοιρολατρικά.Είναι αλήθεια πως αν έλειπε ο καταζητούμενος, η Νι-Κα-Βε-Ντε έβαζετους συγγενείς του να υπογράψουν μια δήλωση πως δεν θα έφευγαν απότην πόλη και δεν το είχε σε τίποτα να συλλάβει αυτούς που έμειναν στηθέση εκείνου που ξέφυγε.Η γενική αθωότητα γεννάει τη γενική αδράνεια. Ίσως να μη σε πιάσουνακόμα; Ίσως να γλιτώσεις; Ο Α. Γ. Λαντιζένσκυ ήταν δάσκαλος στοαπόκεντρο χωριό Κολογκρίβ. Το 1937 τον πλησίασε στην αγορά έναςμουζίκος και τον ειδοποίησε εκ μέρους κάποιου: «Φύγε γρήγορα,Αλεξάντρ Ιβάνιτς, το όνομά σου είναι στον κατάλογο!» Εκείνος όμως κατάλογοέμεινε, γιατί σκέφτηκε: «Όλο το σχολείο σε μένα στηρίζεται, και ταπαιδιά τους είναι μαθητές μου. Πώς γίνεται να με πιάσουν λοιπόν;»... Τονέπιασαν έπειτα από μερικές μέρες. Γιατί δεν μπορεί ο καθένας νακαταλαβαίνει από τα δεκατέσσερά του χρόνια, όπως ο Βάνια Λεβίτσκυ:«Κάθε τίμιος άνθρωπος καταλήγει στη φυλακή. Τώρα είναι μέσα ομπαμπάς, και όταν μεγαλώσω, θα με βάλουν και μένα μέσα». (Ήταν είκοσιτριών χρονών, όταν τον έπιασαν). Οι περισσότεροι μένουν στενοκέφαλαπροσκολλημένοι στις τρεμουλιαστές ελπίδες τους. Πως μπορούν να σεσυλλάβουν, αφού είσαι αθώος; ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΛΑΘΟΣ! Σε τραβολογάνεκιόλας από τον γιακά, μα εσύ συνεχίζεις να επαναλαμβάνεις μέσα σου ταμαγικά λόγια: «Είναι λάθος! Θα βρουν την άκρη και θα με αφήσουν!» αφήσουνΤους άλλους τους πιάνουν βέβαια, είναι κι αυτό παράλογο, μα εκεί, σεκάθε περίπτωση, μένουν σκοτεινά σημεία: «Μήπως είναι αυτόςακριβώς;...» Όσο για σένα! Μα εσύ είσαι εκατό τα εκατό αθώος! Βλέπειςακόμα τους αστυνομικούς σαν όντα ανθρώπινα και λογικά: Θα βρουν τηνάκρη και θα με αφήσουν.

16. Γιατί να το σκάσης λοιπόν;... Και πως μπορείς να φέρεις αντίσταση;...Τομόνο που θα πετύχεις είναι να χειροτερέψεις τη θέση σου, να τουςεμποδίσεις να καταλάβουν το λάθος τους. Και όχι μόνο δεν φέρνειςαντίσταση, αλλά κατεβαίνεις τη σκάλα ακροπατώντας, όπως σεδιατάξανε, για να μην ακούσουν τίποτα οι γείτονες6.Κι έπειτα, πότε ακριβώς ν αντισταθείς; Όταν σου παίρνουν το λουρί τουπαντελονιού σου; Ή όταν σε προστάζουν να σταθείς σε μια γωνιά; Ή ότανσου λένε να περάσεις το κατώφλι του σπιτιού; Η σύλληψη αποτελείται απόπολυάριθμες ασήμαντες λεπτομέρειες και θαρρείς πως δεν αξίζει τονκόπο να διαφωνήσεις για καμιά από αυτές ξεχωριστά (και μάλιστα τηστιγμή που όλες οι σκέψεις σου γυρίζουν γύρω από τη μεγάλη ερώτηση:"Γιατί;"), μα όλες αυτές οι μικρολεπτομέρειες μαζί αποτελούν τησύλληψη.Πόσα συναισθήματα συσσωρεύονται στην ψυχή του ανθρώπου, που μόλιςέχει πιαστεί! Αυτά και μόνο αξίζουν να γίνουν βιβλίο. Κυριευόμαστε απόσυναισθήματα που ούτε καν τα υποψιαζόμαστε. Όταν το 1921 έπιασαν τηδεκαεννιάχρονη Ευγενία Ντογιάριενκο και τρεις νεαροί πράκτορες τηςΤσε–Κα σκάλιζαν το κρεβάτι της και τη σιφονιέρα με τα εσώρουχά της,εκείνη έμεινε ατάραχη: «αφού δεν υπάρχει τίποτα, δεν θα βρουν τίποτα».Αλλά ξαφνικά βρήκαν το μυστικό της ημερολόγιο, που δεν το έδειχνε ούτεστη μητέρα της. Το ότι λοιπόν αυτοί οι άγνωστοι νεαροί, που τηςφέρθηκαν εχθρικά, διάβασαν τα γραφόμενά της, της έκανε πολύμεγαλύτερη εντύπωση από ολόκληρη τη Λουμπιάνκα, με τα κάγκελα καιτα υπόγεια κελιά της. Γιατί σε πολλούς ο φόβος μήπως στραπατσαριστούνκατά τη σύλληψη τα ιδιαίτερά τους συναισθήματα και οι προσωπικοίδεσμοί, είναι πολύ ισχυρότερος από τον φόβο της φυλακής ή τηςπολιτικής καταδίκης. Εκείνος που δεν είναι προετοιμασμένος ναντιμετωπίσει τη βία είναι πάντα πιο αδύνατος από εκείνον που ασκεί τηβία.Λίγοι είναι εκείνοι που έχουν την εξυπνάδα και το θάρρος ν αντιδράσουναμέσως. Ο διευθυντής του Γεωλογικού Ινστιτούτου της ΑκαδημίαςΕπιστημών Γκριγκόριεφ, όταν το 1948 πήγαν να τον συλλάβουν,ταμπουρώθηκε στο γραφείο του και επί δυο ώρες έκαιγε τα χαρτιά του.Καμιά φορά το κυριότερο συναίσθημα εκείνου που συλλαμβάνεται είναι ηανακούφιση, ακόμα και η... ΧΑΡΑ, μα αυτό συμβαίνει την περίοδο πουφουντώνει η επιδημία των συλλήψεων: όταν γύρω σου πιάνουν ολοέναανθρώπους σαν εσένα, εσένα όμως δεν έρχονται να σε πιάσουν, κι όλοκαθυστερούν... τότε δεν αντέχεις άλλο, γιατί το μαρτύριο αυτό είναιχειρότερο από κάθε σύλληψη, κι αυτό δεν ισχύει μόνο για τουςλιπόψυχους. Ένας ατρόμητος κομμουνιστής, ο Βασίλι Βλάσωφ, που θα τοναναφέρουμε πιο κάτω πολλές φορές ακόμα, αρνήθηκε να δραπετεύσει,όταν του το πρότειναν οι φίλοι του που δεν ήταν μέλη του κόμματος. Δενάντεχε άλλο, γιατί όλα τα καθοδηγητικά στελέχη της περιοχής τουΚαντίς είχαν συλληφθεί (αυτό έγινε το 1937), ενώ αυτόν αργούσαν να τονπιάσουν. Μπορούσε να δεχτή το χτύπημα μόνο κατά μέτωπο – το δέχτηκεκαι ησύχασε, και ένιωθε μάλιστα περίφημα τις πρώτες μέρες μετά τη

17. σύλληψη. Ο ιερέας πάτερ Ηράκλειος ξεκίνησε το 1934 για την Άλμα – Άτα,για να επισκεφτεί τους εξόριστους που έμεναν πιστοί στη θρησκεία, καιστο μεταξύ οι πράκτορες πήγαν τρεις φορές στο διαμέρισμά του, στηΜόσχα, για να τον συλλάβουν. Όταν γύρισε, ενορίτισσές του τονπροϋπάντησαν στον σταθμό και δεν τον άφησαν να πάει σπίτι του. Οκτώχρόνια τον έκρυβαν από διαμέρισμα σε διαμέρισμα! Αυτή η ζωή τουκυνηγημένου κούρασε τόσο πολύ τον παπά, ώστε, όταν τελικά τονσυλλάβανε, το 1942, έψαλλε από τη χαρά του έναν ευχαριστήριο ύμνοστον Θεό.Σε τούτο το κεφάλαιο μιλάμε συνέχεια για τη μάζα, για τα κουνέλια, πουσυλλαμβάνονται χωρίς να ξέρη κανείς το γιατί. Θ αναγκαστούμε όμως ναναφέρουμε σ αυτό το βιβλίο και εκείνους που ακόμα και σήμεραδιατηρούν την πολιτική τους συνείδηση. Η Βέρα Ρυμπάκοβα, φοιτήτριακαι σοσιαλδημοκράτισσα, όσο ήταν ελεύθερη ονειρευόταν τοαπομονωτήριο του Σουζντάλ. Πίστευε πως μόνο εκεί θα μπορούσε νασυναντήσει τους μεγαλύτερους συντρόφους της (γιατί κανένας τους δενείχε απομείνει ελεύθερος) και να επεξεργασθεί την κοσμοθεωρία της. Ησοσιαλεπαναστάτρια Γιεκατιερίνα Ολίτσκαγια θεωρούσε, το 1924, τονεαυτό της ανάξιο να μπει στη φυλακή, αφού από εκεί είχαν περάσει οικαλύτεροι άνθρωποι της Ρωσίας, ενώ αυτή ήταν ακόμα πολύ νέα και δενείχε προσφέρει τίποτα. Μα η ελευθερία την απόδιωχνε κιόλας. Έτσι καιοι δυο αυτές γυναίκες πήγαν στη φυλακή με περηφάνια και χαρά.«Αντίσταση! Που τη βλέπατε εσείς την αντίσταση;» βρίζουν τώρα ταθύματα εκείνοι που γλίτωσαν.Ναι, η αντίσταση θα έπρεπε ν αρχίσει ακριβώς από την ώρα τηςσύλληψης.Δεν άρχισε όμως.Και τώρα σε παίρνουν. Όταν σε συλλαμβάνουν μέρα, υπάρχει πάντα αυτήη σύντομη ανεπανάληπτη στιγμή, η στιγμή που σε περνούν είτε κρυφά, μετην τρομοκρατημένη συνενοχή σου, είτε εντελώς φανερά, με γυμνωμένατα πιστόλια, μέσα από το πλήθος, ανάμεσα σε εκατοντάδες ανθρώπους τοίδιο αθώους και καταδικασμένους σαν και σένα. Και δεν σου έχουνφιμώσει το στόμα. Μπορείς να ΦΩΝΑΞΕΙΣ, και πρέπει να το κάνηςοπωσδήποτε! Πρέπει να φωνάξεις πως σε συλλάβανε! Πως μασκαρεμένοικακούργοι συλλαμβάνουν τον κόσμο! Πως συλλαμβάνουν τον κόσμο μεψεύτικες καταγγελίες! Πως καταπιέζουν σιωπηλά εκατομμύριαανθρώπους! Ακούγοντας τέτοιες κραυγές πολλές φορές μέρα και σεδιαφορετικά σημεία της πόλης, δεν θα αγανακτούσαν οι συμπολίτες μας;Τότε λοιπόν ίσως οι συλλήψεις δεν θα γίνονταν με τόση ευκολία!Το 1927, όταν το μυαλό μας δεν είχε νερουλιάσει τόσο από την υποταγή,δύο πράκτορες της Τσε–Κα επιχείρησαν να συλλάβουν μια γυναίκα στηνπλατεία Σερπούχωφ. Εκείνη γαντζώθηκε από έναν ηλεκτρικό στύλο, έβαλετις φωνές, δεν τους άφηνε να την πιάσουν. Μαζεύτηκε κόσμος! (Αλλάχρειαζόταν τέτοια γυναίκα και τέτοιος κόσμος! Οι διαβάτες δεν

18. κατέβασαν τα μάτια τους, ούτε βιάστηκαν να ξεγλιστρήσουν!) Εκείνοι οισβέλτοι λεβέντες τα έχασαν αμέσως. Δεν μπορούν να δουλέψουν, όταν δουλέψουντους κοιτάζει η κοινωνία. Μπήκαν στο αυτοκίνητό τους και το έσκασαν.(Και η γυναίκα έπρεπε να τρέξει αμέσως στον σταθμό και να φύγει! Εκείνηόμως πήγε σπίτι της να κοιμηθεί. Την ίδια νύχτα την έπιασαν και τηνπήγαν στη Λουμπιάνκα).Μα από τα δικά σας στεγνά χείλια δεν βγαίνει ούτε άχνα, και ο κόσμος,που ανέμελα περνάει δίπλα σας, παίρνει εσάς και τους δήμιούς σας γιαμια παρέα που βγήκε βόλτα.Και εγώ ο ίδιος είχα πολλές φορές τη δυνατότητα να φωνάξω. φωνάξωΤην ενδέκατη μέρα μετά από τη σύλληψή μου, τρία παράσιτα του ΣΜΕΡΣ(Ρωσική Αντικατασκοπία), που τους βάραιναν περισσότερο οι τέσσεριςβαλίτσες με τα λάφυρα παρά εγώ (έπειτα από τον μακρύ δρόμο που είχαμεκάνει μαζί, μου είχαν πια εμπιστοσύνη), με πήγανε στον σταθμόΜπιελορούσκι (Λευκορωσίας) στη Μόσχα. Λέγονταν ειδική συνοδεία, συνοδείαστην πραγματικότητα όμως τα αυτόματα όπλα τούς εμπόδιζαν μόνο νακουβαλούν τις τέσσερις φοβερά βαριές βαλίτσες τους. Μέσα σ αυτέςβρίσκονταν όλα τα πλιάτσικα, που είχαν αρπάξει από τη Γερμανία οι ίδιοιή οι προϊστάμενοί τους στην αντικατασκοπία ΣΜΕΡΣ του δεύτερουΛευκορωσικού μετώπου και που, με το πρόσχημα της συνοδείας μου, ταπήγαιναν στις οικογένειές τους στην πατρίδα. Την πέμπτη βαλίτσα τηνκουβαλούσα εγώ, όχι και πολύ πρόθυμα, γιατί εκεί μέσα βρίσκονταν ταημερολόγιά μου και τα έργα μου – αποδεικτικά στοιχεία εναντίον μου.Κανένας από τους τρεις δεν ήξερε την πόλη κι έπρεπε εγώ να τους δείξωτον συντομότερο δρόμο για τη φυλακή, έπρεπε εγώ ο ίδιος να τουςοδηγήσω στη Λουμπιάνκα, όπου δεν είχαν ξαναπάει (εγώ όμως τημπέρδευα με το Υπουργείο των Εξωτερικών).Ύστερα από ένα εικοσιτετράωρο στα κρατητήρια της Αντικατασκοπίαςτης στρατιάς και ύστερα από τρία μερόνυχτα στα κρατητήρια τηςΑντικατασκοπίας του Μετώπου, οι συγκρατούμενοί μου με είχανπληροφορήσει κιόλας για τις ψευτιές των ανακριτών, για τις απειλές καιτους ξυλοδαρμούς και για το γεγονός πως, όταν πια σε συλλάβουν, δεν θασε αφήσουν να τους φύγεις ποτέ και πως έχεις σίγουρα τα δέκα χρόνιαφυλακή! Και ξαφνικά, σαν από θαύμα, ξέφυγα, και τέσσερις μέρες κιόλαςταξίδευα σαν ελεύθερος άνθρωπος ανάμεσα σε ελεύθερουςανθρώπους. Είχα πλαγιάσει κιόλας σε σάπια άχυρα δίπλα στη "βούτα",ανθρώπουςτα μάτια μου είχαν δει κιόλας τους δαρμένους και τους άγρυπνους, τααυτιά μου είχαν ακούσει κιόλας την αλήθεια και το στόμα μου είχε κιόλαςγευτεί το νεροζούμι της φυλακής. Γιατί σωπαίνω λοιπόν; Γιατί δενδιαφωτίζω το εξαπατημένο πλήθος αυτή την τελευταία στιγμή, αφούμπορώ ακόμα να φωνάξω;Σώπασα στην πολωνική πόλη Μπροντνίτσυ – εδώ ίσως να μηνκαταλαβαίνουν τα ρωσικά! Δεν έβγαλα ούτε άχνα στους δρόμους τουΜπιελοστόκ – όλα αυτά δεν ενδιαφέρουν τους Πολωνούς! Δεν είπα λέξη

19. στον σταθμό Βόλκοβιτς – μα ήταν σχεδόν έρημος. Έκοβα βόλτες μαυτούς τους ληστές στην πλατφόρμα του σταθμού του Μινσκ σαν να μησυνέβαινε τίποτα – ο σταθμός αυτός όμως είναι ακόμα μισογκρεμισμένος.Και τώρα μπαίνω μαζί με τους πράκτορες του ΣΜΕΡΣ στην επάνω κυκλικήαίθουσα του σταθμού Μπιελορούσκι, στο μετρό της Μόσχας. Η αίθουσαείναι κατάφωτη κι από κάτω ανεβαίνουν δυο παράλληλες κυλιόμενεςσκάλες, κατάμεστες από Μοσχοβίτες. Όλοι τους φαίνονται να μεκοιτάζουν! Έρχονται από τα βάθη της άγνοιας σαν ατέλειωτη κορδέλα,και κυλάνε, κυλάνε, κάτω από τον λαμπροφωτισμένο θόλο, σαν να θέλουννα μου ζητήσουν μια λέξη αλήθειας, έστω μια μόνο λέξη. Γιατί σωπαίνωλοιπόν;Ο καθένας μας όμως έχει πάντα ένα σωρό καλούτσικους λόγους για ναπείθει τον εαυτό του πως έχει δίκιο να μη θυσιαστή. Μερικοί ελπίζουνακόμα πως όλα θα πάνε καλά και φοβούνται πως, φωνάζοντας, ίσωςχειροτερέψουν τα πράγματα (αφού οι ειδήσεις από τον άλλο κόσμο δενφτάνουν ως εμάς και γι αυτό δεν μπορούμε να ξέρουμε πως από τηστιγμή που μας πιάνουν, η μοίρα μας έχει κιόλας γραφτή, σχεδόν πάνταμε τη χειρότερή της μορφή, και τίποτα δεν μπορεί να την κάνηχειρότερη). Άλλοι πάλι δεν έφτασαν ακόμα στο σημείο της ωριμότηταςκαι της κατανόησης που εκφράζεται με μια κραυγή προς το πλήθος. Μόνοοι επαναστάτες έχουν τα συνθήματά τους πρόχειρα, έτοιμα να ξεφύγουναπό το στόμα τους. Που να βρει όμως ο ταπεινός πολίτης τέτοιασυνθήματα, αφού ποτέ του δεν ανακατεύθηκε πουθενά; Εκείνος δεν ΞΕΡΕΙκαν τι πρέπει να φωνάξει. Και, τέλος, υπάρχει μια άλλη κατηγορίαανθρώπων, που το στήθος τους ξεχειλίζει από συναισθήματα, τα μάτιατους έχουν δει πάρα πολλά και τους είναι αδύνατον να αφήσουν ναξεχυθεί αυτή η λίμνη με λίγες ασυνάρτητες κραυγές.Όσο για μένα, εγώ σωπαίνω και για ένα ακόμα λόγο: μου πέφτουν λίγοιαυτοί οι Μοσχοβίτες που γεμίζουν τις δυο κυλιόμενες σκάλες – δεν μουφτάνουν! Εδώ την κραυγή μου θα την ακούσουν διακόσιοι, έστωφτάνουντετρακόσιοι άνθρωποι. Τι θα γίνει όμως με τα διακόσια εκατομμύρια;...Προαισθάνομαι αμυδρά πως θα έρθει κάποτε η μέρα που θα κραυγάσω σαυτά τα διακόσια εκατομμύρια...Για την ώρα όμως δεν ανοίγω το στόμα μου και η σκάλα με τραβάειακράτητα κάτω, στην κόλαση.Θα σωπάσω ακόμα και στη λεωφόρο Οχότνυ Ριάντ.Δεν θα βάλω τις φωνές μπροστά στο ξενοδοχείο Μετροπόλ.Δεν θα σηκώσω καν τα χέρια μου στην πλατεία της Λουμπιάνκα, στονΓολγοθά... ***Η σύλληψή μου, φαίνεται, ανήκε στον πιο εύκολο τύπο που μπορεί να

20. διανοηθεί κανείς. Δεν με άρπαξαν μέσα από την αγκαλιά των δικών μου,δεν με ξεκόλλησαν από την τόσο προσφιλή σε όλους μας οικογενειακήζωή. Μια από τις συνηθισμένες στην Ευρώπη χλωμές μέρες του Φλεβάρημε πήραν μέσα από τη στενή σφήνα που είχαμε ανοίξει προς τη Βαλτικήθάλασσα, όπου δεν ξέραμε ποιος είχε κυκλωμένο τον άλλο, εμείς τουςΓερμανούς ή εκείνοι εμάς, και μου στερήσανε μόνο τη μονάδα μας, τηντόσο γνώριμή μου, και την εικόνα των τριών τελευταίων μηνών τουπολέμου.Ο ταξίαρχος με κάλεσε στον Σταθμό Διοικήσεως και μου ζήτησε μεκάποια πρόφαση το πιστόλι μου. Του το έδωσα χωρίς να πονηρευτώ καιξαφνικά μέσα από τους αξιωματικούς, που στέκονταν στη γωνιάτεντωμένοι και ακίνητοι, ξεπετάχτηκαν δύο πράκτορες τηςαντικατασκοπίας, δρασκέλισαν το δωμάτιο με λίγα βήματα, άρπαξανταυτόχρονα και με τα τέσσερα χέρια τους το αστέρι από το πηλήκιό μου,τις επωμίδες, τον ζωστήρα και το σακίδιό μου και φώναξαν δραματικά:–Συλλαμβάνεστε!Ζεματισμένος και πάνω στην παραζάλη μου δεν βρήκα να πω τίποτα πιοέξυπνο από τις λέξεις:–Εμένα; Γιατί;Και μ όλο που σ αυτή την ερώτηση δεν υπάρχει συνήθως απάντηση, κατάτρόπο απίστευτο την πήρα! Αυτό αξίζει να το αναφέρει κανείς, γιατίξεφεύγει από τα συνηθισμένα. Μόλις τέλειωσαν το ξετίναγμά μου καιπήραν μαζί με το σακίδιό μου και τις σημειώσεις μου, όπου εξέθετα τιςπολιτικές μου αντιλήψεις, οι πράκτορες με σπρώξανε βιαστικά προς τηνέξοδο, τρομαγμένοι από το τράνταγμα που προκαλούσαν στα τζάμια οιεκρήξεις των γερμανικών βομβών. Και εκείνη την ώρα αντήχησε ξαφνικάμια σταθερή φωνή να με καλεί. Μάλιστα! Πάνω από το αδιαπέραστοχάσμα που άνοιξε ανάμεσα στους υπόλοιπους και σε μένα, το χάσμα πουδημιούργησε πέφτοντας βαριά η λέξη "συλλαμβάνεστε", μέσα από αυτή τηγραμμή που με χώριζε, εμένα, τον πανουκλιασμένο, τη γραμμή πουκανένας ήχος δεν τολμούσε πια να την περάσει, ακούστηκαν τα απίθανα,τα παραμυθένια λόγια του ταξίαρχου:–Σολζενίτσιν. Ελάτε πίσω.Στρίβοντας απότομα ξέφυγα από τα χέρια των πρακτόρων και γύρισακοντά στον ταξίαρχο. Τον ήξερα πολύ λίγο, γιατί δεν καταδεχόταν ποτέούτε απλή κουβέντα να πιάσει μαζί μου. Το πρόσωπό του είχε για μέναπάντα την έκφραση της προσταγής, του παραγγέλματος, της οργής.Κάποιος στοχασμός το φώτιζε όμως τώρα. Να ήταν άραγε η ντροπή, γιατίάθελά του ανακατεύτηκε σ αυτή τη βρώμικη υπόθεση; Να ήταν μιαξαφνική έξαρση να σταθεί πάνω από την άθλια υποταγή, που τονκρατούσε δέσμιο σε όλη του τη ζωή; Πριν από δέκα μέρες, ότανκυκλώθηκε μια από τις μοίρες του πυροβολικού του – δώδεκα βαριάπυροβόλα – είχα βγάλει σχεδόν ανέπαφη την ελαφριά πυροβολαρχία μου.

21. Έπρεπε τώρα να με απαρνηθεί, μπροστά σ ένα σφραγισμένοκουρελόχαρτο;–Έχετε... – με ρώτησε με σημασία – κανένα φίλο στο πρώτο Ουκρανικόμέτωπο;–Απαγορεύεται!... Δεν έχετε δικαίωμα! – έβαλαν τις φωνές στον ταξίαρχοο ταγματάρχης και ο λοχαγός της αντικατασκοπίας. Οι άλλοι αξιωματικοίτου επιτελείου του ζάρωσαν τρομαγμένοι στη γωνιά, σαν να φοβούντανμήπως βρεθούν κι αυτοί μπλεγμένοι από την ανήκουστη απερισκεψία τουταξιάρχου (ενώ οι πράκτορες ετοιμάζονταν να συγκεντρώσουν αποδείξειςεναντίον του). Αυτό όμως ήταν αρκετό για μένα. Κατάλαβα αμέσως πωςμε συλλάβανε εξ αιτίας της αλληλογραφίας που είχα μ έναν συμμαθητήμου και ήξερα πια από που έπρεπε να περιμένω να μου έρθει το χτύπημα.Εδώ θα μπορούσε βέβαια να σταματήσει ο Ζαχάρ Γκεόργκεβιτς Τράφκιν!Όχι όμως! Συνεχίζοντας να εξαγνίζεται και να εξυψώνεται στα ίδια τουτα μάτια, σηκώθηκε όρθιος, πίσω από το γραφείο του (ποτέ ως τότε δενείχε σηκωθεί να με χαιρετήσει!), μου άπλωσε το χέρι πάνω από τηνπανουκλιασμένη γραμμή (δεν μου το είχε απλώσει, ποτέ, όσο ήμουνελεύθερος) και, παίρνοντας το δικό μου, το έσφιξε μπροστά στα μάτιατων άλλων, που είχαν βουβαθεί από τη φρίκη, λέγοντάς μου καθαρά καιάφοβα, ενώ το πάντα αυστηρό του πρόσωπο μαλάκωνε:–Σας εύχομαι καλή τύχη, λοχαγέ!Κι όμως, όχι μόνο δεν ήμουν πια λοχαγός, μα ήμουν κιόλας ξεσκεπασμένοςεχθρός του λαού (κι αυτό γιατί στη χώρα μας όποιος συλλαμβάνεταιθεωρείται αναμφισβήτητα ένοχος από τη στιγμή της σύλληψής του). Οταξίαρχος λοιπόν ευχόταν καλή τύχη σ έναν εχθρό;Τα τζάμια τριζοβολούσαν! Οι γερμανικές εκρήξεις που ξέσχιζαν το χώμακαμιά διακοσαριά μέτρα πιο πέρα, μας θύμιζαν πως κάτι τέτοιο δεν θαμπορούσε να συμβεί πιο βαθιά στο έδαφός μας, κάτω από τη σκεπή τηςκαθημερινής ζωής, παρά συνέβαινε μόνο κάτω από την πνοή του κοντινούθανάτου, που μας ισοπέδωνε όλους7.Τούτο το βιβλίο δεν είναι απομνημονεύματα που έγραψα για τη δική μουζωή. Γι αυτό δεν θα διηγηθώ τις αστείες λεπτομέρειες της σύλληψής μου,που δεν έμοιαζε με καμιά άλλη. Την ίδια νύχτα οι πράκτορες τηςαντικατασκοπίας, απελπισμένοι επειδή δεν μπορούσαν να διαβάσουν τονχάρτη (ποτέ τους δεν μπόρεσαν να τον διαβάσουν), μου τον έδωσανευγενικά και με παρακάλεσαν να δώσω οδηγίες στον σοφέρ, πώς ναφτάσει στα γραφεία στρατιωτικής αντικατασκοπίας. Οδήγησα τον εαυτόμου κι αυτούς τους ίδιους ως τη φυλακή και, σαν ένδειξη ευγνωμοσύνης,με κλείσανε όχι απλώς σε ένα κελί, αλλά στην απομόνωση. Δεν μπορώόμως να μην περιγράψω αυτή την αποθήκη του γερμανικούχωριατόσπιτου, που χρησίμευε προσωρινά σαν απομονωτήριο.Είχε το μήκος του ανθρώπινου σώματος. Όσο για το πλάτος της, ήταν

22. στενόχωρη ακόμα και για τρεις, ενώ οι τέσσερις έπρεπε να στριμωχτούνσαν σαρδέλες; Εγώ έτυχε να είμαι ο τέταρτος, γιατί με έχωσαν εκεί μετάτα μεσάνυχτα. Οι τρεις ξαπλωμένοι μούτρωσαν, όταν με αντίκρισαναγουροξυπνημένοι στο φως της λάμπας του πετρελαίου που κάπνιζε, καιμου έκαναν χώρο. Έτσι πάνω στο λειωμένο άχυρο, που σκέπαζε τοπάτωμα, απλώθηκαν οκτώ μπότες γυρισμένες κατά την πόρτα καιτέσσερις χλαίνες. Αυτοί κοιμόνταν, εγώ άναβα και φούντωνα. Όσο πιοσίγουρος ήμουνα σαν λοχαγός μισή μέρα πριν, τόσο πιο άσχημα ένιωθαστριμωγμένος στην άκρη αυτής της καμαρούλας. Τα παιδιά ξύπνησανμια–δυο φορές, γιατί είχε πιαστεί το κορμί τους, και γυρίσαμε όλοι μαζίαπό το άλλο πλευρό.Το πρωί, αφού χόρτασαν πια τον ύπνο, χασμουρήθηκαν, στέναξαν,μάζεψαν τα πόδια, ζάρωσαν στις διάφορες γωνιές και άρχισαν τιςγνωριμίες.–Και σένα γιατί σε έπιασαν;Μα το ελαφρό αεράκι της επιφυλακτικότητας είχε φυσήξει κιόλας επάνωμου κάτω από τη δηλητηριασμένη στέγη του ΣΜΕΡΣ, κι έκανα πως απορώμε όλη μου την ειλικρίνεια.–Δεν έχω ιδέα. Λέτε να μου την έστησε καμιά οχιά;Οι συγκρατούμενοί μου όμως, άντρες των αρμάτων μάχης με μαύρουςμαλακούς σκούφους, δεν έκρυβαν τις σκέψεις τους. Ήταν τρεις τίμιες,τρεις ντόμπρες στρατιωτικές καρδιές, από εκείνες που αγάπησα στηδιάρκεια του πολέμου, γιατί εγώ είμαι χειρότερος και πιο περίπλοκος απόαυτούς. Και οι τρεις ήταν αξιωματικοί. Και οι δικές τους επωμίδες ήτανξεκολλημένες με κακία, σε μερικά σημεία μάλιστα κρέμονταν οιξεφτισμένες τους κλωστές. Πάνω στα λιγδωμένα χιτώνιά τους οιανοιχτόχρωμοι λεκέδες ήταν ίχνη από τα ξηλωμένα τους παράσημα, ενώτα σκούρα και κόκκινα σημάδια στα πρόσωπά τους ήταν αναμνήσεις απότραύματα και εγκαύματα. Για κακή τους τύχη, η μεραρχία τους ήρθε γιαανασυγκρότηση εδώ, στο ίδιο χωριό όπου βρισκόταν η αντικατασκοπίαΣΜΕΡΣ της 48ης Στρατιάς. Για να ξεσκάσουν μετά την προχτεσινή μάχη,τα κοπάνισαν χτες και μπήκαν με το ζόρι στα λουτρά, που βρίσκοντανστην άκρη του χωριού. Είχαν δει να μπαίνουν εκεί μέσα δύο όμορφεςκοπελιές. Τα κορίτσια πρόλαβαν να τους το σκάσουν μισόγυμνα, γιατίαυτοί, πάνω στο μεθύσι τους, δεν στηρίζονταν καλά στα πόδια τους. Μααποδείχτηκε πως η μια από αυτές δεν ήταν τυχαία, αλλά ήταν φιλενάδατου αρχηγού της αντικατασκοπίας της στρατιάς.Μάλιστα! Ο πόλεμος γινόταν στο γερμανικό έδαφος εδώ και τρειςβδομάδες κιόλας και όλοι ξέραμε πια καλά το μάθημά μας: αν οι κοπέλεςτύχαινε να είναι Γερμανίδες, μπορούσες να τις βιάσης, και ύστερα να τιςτουφεκίσεις. Αυτό θεωρούνταν σχεδόν πολεμικό ανδραγάθημα. Αν όμωςτύχαινε να είναι Πολωνίδες ή δικές μας Ρωσίδες, που είχαν πιαστείαιχμάλωτες, μπορούσες να τις κυνηγάς γυμνές μέσα στους λαχανόκηπουςκαι να τους δίνης καμιά τσιμπιά στα ψαχνά – χαριτωμένο αστείο – αλλά

23. τίποτα παραπάνω. Καθώς όμως αυτή η κοπέλα αποδείχτηκε πως ήταν"εκστρατευτική – πολεμική σύζυγος" του αρχηγού της αντικατασκοπίας,ένας λοχίας των μετόπισθεν ξήλωσε αμέσως με κακία από τρεις μάχιμουςαξιωματικούς τις επωμίδες, που τους είχαν δοθεί με ημερήσια διαταγήστο μέτωπο, τους ξεκόλλησε τα παράσημα που τους είχαν απονεμηθεί απότο Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ, και τώρα το στρατοδικείο περίμενενα δικάσει αυτούς τους πολεμιστές, που είχαν ίσως διασπάσει αρκετέςεχθρικές γραμμές, το στρατοδικείο που, χωρίς τα τανκς τους, ίσως δενθα είχε φτάσει ακόμα σ αυτό το χωριό.Σβήσαμε τη λάμπα του πετρελαίου, μα είχε κιόλας κάψει σχεδόν όλο τοναέρα που μπορούσαμε ν αναπνεύσουμε. Είχαν ανοιγμένη μια τρύπα στηνπόρτα, όχι μεγαλύτερη από καρτ–ποστάλ, κι από εκεί έμπαινε το μουντόφως του διαδρόμου. Σαν να φοβούνταν πως τώρα που ξημέρωσε θα μαςέπεφτε πολύς ο χώρος, έριξαν αμέσως στο μπουντρούμι μας κι ένανπέμπτο! Μπήκε μέσα καμαρωτός, με μιαν ολοκαίνουργια χλαίνη τουΚόκκινου στρατού και με καινούργιο σκούφο, κι όταν στάθηκε αντίκρυακριβώς στον φεγγίτη, μας έδειξε το φρέσκο του ροδοκόκκινο πρόσωπομε τη σηκωμένη μύτη.–Από που έρχεσαι, αδελφέ; Ποιος είσαι;–Από εκείνη την πλευρά, – απάντησε ζωηρά. Είμαι κατάσκοπος.–Αστειεύεσαι; – είπαμε κατάπληκτοι. (Να είναι κανείς κατάσκοπος και νατο λεει ο ίδιος; Αυτό δεν το έγραψε ποτέ κανείς, ούτε ο Σέινιν, ούτε οιαδελφοί Τουρ).–Γίνονται και αστεία στον πόλεμο! – είπε συλλογισμένα το παλικαράκι κιαναστέναξε. – Πως αλλιώς να γυρίσεις στο σπίτι, όταν είσαι αιχμάλωτος,δεν μου λέτε;Μόλις άρχισε να μας λεει πως οι Γερμανοί τον πέρασαν από την γραμμήτου μετώπου πριν από είκοσι – τέσσερις ώρες για να κάνη τον κατάσκοποκαι ν ανατινάξει γέφυρες, και πως εκείνος πήγε αμέσως στο πιο κοντινότάγμα για να παραδοθεί και ο ξαγρυπνισμένος ταγματάρχης, που μόλιςβαστιόταν στα πόδια του από την κούραση, δεν ήθελε να πιστέψει μεκανένα τρόπο ότι ήταν κατάσκοπος και τον έστειλε στον νοσοκόμο για νατου δώσει χαπάκια, νέες εντυπώσεις εισβάλανε ξαφνικά στο μπουντρούμιμας.–Έξω για τον απόπατο! Τα χέρια πίσω! – μας φώναξε από την πόρτα, πουάνοιξε απότομα, ένας επιλοχίας τόσο γεροφτιαγμένος, που θα μπορούσεάνετα να λυγίσει την προβοσκίδα ενός πυροβόλου των 122χιλιοστομέτρων.Στην αυλή του χωριατόσπιτου ήταν κιόλας παραταγμένοι μια σειράφαντάροι με αυτόματα, φρουρώντας το μονοπάτι γύρω από την αποθήκη,όπου μας υπέδειξαν να πάμε. Εμένα κόντευε να με πνίξει η αγανάκτηση,γιατί ένας αμόρφωτος επιλοχίας τολμούσε να προστάζει εμάς τους

24. αξιωματικούς, αλλά οι συνάδελφοι των αρμάτων μάχης έβαλαν αμέσωςτα χέρια πίσω τους και έτσι αναγκάστηκα να τους ακολουθήσω.Πίσω από την αποθήκη ήταν μια μικρή τετράγωνη μάντρα με πατημένα,άλιωτα ακόμα χιόνια, σκεπασμένη ολόκληρη με σωρούς από ανθρώπινακόπρανα, τόσο άταχτα και πυκνά σπαρμένα σε όλο τον χώρο, ώστε δενμπορούσες να βρεις μέρος για να βάλεις τα πόδια σου και ν ανακαθίσεις.Δεν ήταν καθόλου εύκολο. Τα καταφέραμε ωστόσο και καθίσαμε και οιπέντε σε διαφορετικές μεριές. Καθώς καθόμαστε, δυο φαντάροι μαςσημάδευαν βλοσυρά με τα αυτόματά τους, και πριν περάσει ένα λεπτό, οεπιλοχίας άρχισε να φωνάζει βάναυσα:–Εμπρός μην αργείτε! Σε μας τα κάνουν γρήγορα!Κοντά μου καθόταν ένας από τους αξιωματικούς των αρμάτων μάχης,ένας ρωμαλέος κατσούφης υπολοχαγός. Το πρόσωπό του ήταν μαυρισμένοαπό ένα στρώμα μεταλλικής σκόνης ή κάπνας, μα η μεγάλη κόκκινη ουλήφαινόταν ολοκάθαρα στο μάγουλό του.–Που δηλαδή σε σας; – ρώτησε με σιγανή φωνή, χωρίς να δείξει πως σαςβιάζεται να γυρίσει στο μπουντρούμι, που βρωμοκοπούσε πετρέλαιο.–Στην αντικατασκοπία ΣΜΕΡΣ – απάντησε περήφανα και πιο δυνατά απόό,τι χρειαζόταν ο επιλοχίας. (Οι πράκτορες της αντικατασκοπίαςαγαπούσαν πολύ αυτή την κακόηχη λέξη, που προήλθε από τη φράση:"Σμερτ σπιόναμ" – "Θάνατος στους κατασκόπους". Την έβρισκανεκφοβιστική).–Σε μας όμως τα κάνουν αργά – απάντησε συλλογισμένα ο υπολοχαγός. Οσκούφος του είχε ξεφύγει προς τα πίσω ξεσκεπάζοντας τα ακούρευταμαλλιά του. Τα σκληραγωγημένα από τον πόλεμο μεριά του δροσίζοντανστο ευχάριστο αεράκι.–Δηλαδή που σε σας; – γαύγισε πιο δυνατά από ό,τι χρειαζόταν ο σαςεπιλοχίας.–Στον Κόκκινο στρατό – απάντησε πολύ γαλήνια ο υπολοχαγός, κι έτσικαθώς καθόταν κάρφωσε με τα μάτια τον αναίσχυντο παλικαρά.Αυτές ήταν οι πρώτες μου ανάσες στον αέρα των φυλακών.