1. ALISTER McGRATH
Από κοινού με την JOANNA COLLICUTT McGRATH
Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ
TOY DAWKINS
σεις # ^//υρ,ανος

2. ΑΛΛΑ ΕΡΓΑ
ΤΟΥ ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΑΘ
Iustitia Dei: A History of the Christian Doctrine of Justification, 1986,
εκδ. Cambridge University Press
Science and Religion: An Introduction, 1998, εκδ. Blackwell
Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought,
1998, εκδ. Blackwell
T. F. Torrance: An Intellectual Biography, 1999, εκδ. T.&.T. Clark
Christian Theology: An Introduction, 2001, εκδ. Blackwell
The Christian Theology Reader, 2001, εκδ. Blackwell
In the Beginning: The Story of the King James Bible and How It Changed
a Nation, a Language, and a Culture, 2001, εκδ. Doubleday
A Scientific Theology, 2001, 2002, 2003, εκδ. T.&.T. Clark
The Future of Christianity, 2002, εκδ. Blackwell
A Brief History of Heaven, 2003, εκδ. Blackwell
Dawkins' God: Genes, Memes, and the Meaning of Life,
2005, εκδ. Blackwell
( Christianity's Dangerous Idea: The Protestant Revolution
-A History from the Sixteenth Century to the Twenty-First,
' 2007, εκδ. HarperOne
ι The Open Secret: A New Vision for Natural Theology,
2008, εκδ. Blackwell
I '
I
Πλήρης εργογραφία του Αλιστερ ΜακΓκράθ υπάρχει στη διεύθυνση:
<
ι http://users.ox.ac.uk/- mcgrath/
ι
AJTO τις Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ κυκλοφορεί:
Το Λυκόφως τον Αθεϊσμού, 2008, μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς
ι
I

3. ΓΤ e β ι € V Ο JX € V CL
BicrcLyujyii.
1 Αυταπατώμεθα σχετικά με τον Θεό;
2 Έχει αναιρέσει η επιστήμη τον Θεό;
3 Ποιες είναι οι απαρχές της θρησκείας;
4 Συνιστά η θρησκεία κάτι κακό;
Cnjxe ιώσεις
Οδηγός για περαιτέρω ανάγνωση

4. θ IO CL γ IX) ·ν ΥΙ
Έπειτα από τη δημοσίευση του The Selfish Gene (1976)
[Το εγωιστικό γονίδιο], ο Ρίτσαρντ Ντόκινς καθιερώθηκε ως
ένας από τους πιο επιτυχημένους και πλέον ικανούς εκλαϊ-
κευτές της επιστήμης. Από κοινού με τον Αμερικανό συνά-
δελφο του, τον Στέφεν Τζέι Γκουλντ, κατάφερε να κατα-
στήσει την εξελικτική βιολογία προσιτή και ενδιαφέρουσα
σε μια νέα γενιά αναγνωστών. Τόσο εγώ όσο και άλλοι θαυ-
μαστές αυτών των δημοφιλών επιστημονικών έργων ζη-
λεύουμε εδώ και πολλά χρόνια τη σαφήνειά τους, την πετυ-
χημένη χρήση των βοηθητικών αναλογιών τους και, τέλος,
το ευχάριστο ύφος τους.
Παρ' όλα αυτά, το τελευταίο βιβλίο του Ντόκινς σηματο-
δοτεί μια χαρακτηριστική μετατόπιση. Η περί Θεού αυταπά-
τη έχει αναδείξει τον Ντόκινς ως τον πιο καταξιωμένο απο-
λογητή του αθεϊσμού στον κόσμο· έναν απολογητή που εξα-
πολύει κριτική ενάντια σε κάθε μορφή θρησκείας.1 Δραστη-
ριοποιείται με σκοπό τη μεταστροφή των αναγνωστών του.
«Εάν αυτό το βιβλίο λειτουργήσει έτσι όπως θέλω, οι θρη-
σκευόμενοι αναγνώστες που θα το πιάσουν στα χέρια τους
θα πρέπει να γίνουν αθεϊστές αμέσως μόλις το κλείσουν».2

5. 10 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
Όχι, βέβαια, πως θεωρεί ότι κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα πιθα-
νόν· σε τελική ανάλυση, «όσοι είναι πέρα για πέρα πιστοί έχουν
αναπτύξει ανοσία απέναντι στα επιχειρήματα».
Εντούτοις, το γεγονός ότι ο Ντόκινς συνέγραψε ένα βιβλίο
τετρακοσίων σελίδων, με το οποίο διακηρύσσει ότι ο Θεός
αποτελεί μια αυταπάτη είναι καθαυτό ιδιαιτέρως σημαντικό.
Γιατί ένα τέτοιο βιβλίο να είναι ακόμα και σήμερα αναγκαίο; Η
θρησκεία υποτίθεται πως θα πρέπει να είχε εξαφανιστεί εδώ
και χρόνια. Για περισσότερο από έναν αιώνα, κορυφαίοι κοι-
νωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι και ψυχολόγοι διακήρυτταν ότι
τα παιδιά τους θα έβλεπαν την αυγή μιας νέας εποχής, κατά
τη διάρκεια της οποίας «η περί Θεού αυταπάτη» θα εγκατα-
λειπόταν για τα καλά. Παλιά, στη δεκαετία του '60, μας έλε-
γαν ότι η θρησκεία ξεθώριαζε και τη θέση της θα έπαιρνε τελι-
κά ένας κόσμος απαλλαγμένος από θρησκευτικές επιρροές.
Για κάποιους από εμάς αυτό ηχούσε ως κάτι μεγάλο. Στο
τέλος της δεκαετίας του '60 ήμουν αθεϊστής και θυμάμαι ότι
ανυπομονούσα για το θάνατο της θρησκείας με μια δόση
σκοτεινής ευχαρίστησης. Μεγάλωσα στη Βόρεια Ιρλανδία
και ήξερα από θρησκευτικές εντάσεις και βιαιότητες από πρώ-
το χέρι. Στο ελεύθερα σκεπτόμενο μυαλό μου η λύση ήταν
προφανής. Ξεφορτωθείτε τη θρησκεία και αυτού του είδους
οι εντάσεις και βιαιότητες θα ξεριζώνονταν. Το μέλλον φά-
νταζε φωτεινό - και άθεο.
Από τότε δύο πράγματα έχουν αλλάξει. Εν πρώτοις, η
θρησκεία έχει επανακάμψει. Αποτελεί πια ένα τόσο σημα-
ντικό στοιχείο του σημερινού κόσμου, που φαίνεται περίερ-
γο όταν σκεπτόμαστε πως μόλις πριν από μία γενιά ο θάνα-
τος της είχε προβλεφθεί με τόση σιγουριά. Ο ουμανιστής

6. IIA YTΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS 11
συγγραφέας Μάικλ Σέρμερ, ίσως πιο γνωστός ως διευθυ-
ντής της Skeptics Society και εκδότης του περιοδικού Ske-
ptic, έκανε την ίδια επισήμανση με πολύ εμφατικό τρόπο το
2000,3 όταν παρατήρησε ότι ποτέ στην Ιστορία δεν υπήρξε
ιόσο υψηλό ποσοστό του αμερικανικού πληθυσμού που να
πιστεύει στον Θεό. Ο Θεός όχι μόνο δεν είναι «νεκρός» -όπως
πρόωρα είχε διακηρύξει ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε- αλ-
λά, τουναντίον, δεν φαίνεται ποτέ να υπήρξε περισσότερο
ζωντανός.
Κατά δεύτερον -λιγότερο σημαντικό- έχει αλλάξει η δική
μου στάση. Αν και ήμουν παθιασμένα και ολοκληρωτικά πε-
πεισμένος για την αλήθεια και τη σπουδαιότητα του αθεϊ-
σμού στα νιάτα μου, βρέθηκα στη συνέχεια να έχω πειστεί
ότι ο Χριστιανισμός ήταν μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα και δια-
νοητικώς πιο προκλητική κοσμοθεωρία εν συγκρίσει προς
τον αθεϊσμό. Πάντα εκτιμούσα την ελεύθερη σκέψη και τη
δυνατότητα εξέγερσης ενάντια σε κάθε είδος ορθοδοξίας σε
μια δεδομένη εποχή. Δεν υποψιαζόμουν, όμως, ποτέ το πού
θα μπορούσε να με οδηγήσει η ελεύθερη σκέψη μου.
Ως εκ τούτου, εγώ και ο Ντόκινς έχουμε πορευτεί προς
εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις, αλλά για τους ίδιους
ουσιαστικά λόγους. Ανήκουμε και οι δύο στο ακαδημαϊκό
προσωπικό της Οξφόρδης και αγαπάμε τις φυσικές επιστή-
μες. Και οι δύο πιστεύουμε με πάθος στη σκέψη που στηρίζε-
ται σε αποδείξεις και είμαστε επικριτικοί έναντι εκείνων που
υποστηρίζουν με πάθος αντιλήψεις για λόγους εντελώς ανε-
παρκείς. Και οι δυο μας θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι θα αλ-
λάζαμε τις θέσεις μας περί του Θεού, εάν οι αποδείξεις το
απαιτούσαν. Παρ' όλα αυτά, επί τη βάσει της εμπειρίας και

7. 12 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
της ανάλυσης του ίδιου και του αυτού κόσμου, έχουμε φτά-
σει σε εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα σχετικά με τον
Θεό. Η σύγκριση μεταξύ μας είναι ενδεικτική, αλλά εγείρει
κάποια δύσκολα ερωτήματα για τον Ντόκινς.
Ο Ντόκινς, ο οποίος επί του παρόντος είναι καθηγητής
της Ευρείας Κατανόησης της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο
της Οξφόρδης, υποστηρίζει ότι οι φυσικές επιστήμες, και ει-
δικά η εξελικτική βιολογία, αντιπροσωπεύουν μια διανοητι-
κή υπερταχεία προς τον αθεϊσμό - όπως ακριβώς την αντι-
προσώπευαν γι' αυτόν και στα νιάτα του. Όσον αφορά τη δι-
κή μου περίπτωση, εγώ ξεκίνησα ως ένας αθεϊστής που στη
συνέχεια έγινε χριστιανός - το εντελώς αντίθετο από το δια-
νοητικό ταξίδι του Ντόκινς. Στην αρχή είχα την πρόθεση να
δαπανήσω τη ζωή μου στην επιστημονική έρευνα, αλλά δια-
πίστωσα ότι η γνωριμία μου με το Χριστιανισμό με οδήγησε
στην επισταμένη μελέτη της ιστορίας και των ιδεών του.
Έλαβα το διδακτορικό μου στη μοριακή βιοφυσική ενώ ερ-
γαζόμουν στα οξφορδιανά εργαστήρια του καθηγητή σερ
Τζορτζ Ράντα, αλλά μετέπειτα εγκατέλειψα την ενεργή επι-
στημονική έρευνα για να σπουδάσω θεολογία.
Πολύ συχνά έχω αναρωτηθεί σχετικά με το πώς είναι δυ-
νατόν εγώ και ο Ντόκινς να έχουμε εξαγάγει τόσο διαφορε-
τικά συμπεράσματα επί τη βάσει ενός μακρόχρονου και επι-
τεταμένου στοχασμού πάνω στον ίδιο ουσιαστικά κόσμο. Μία
πιθανή απάντηση ίσως να έγκειται στο γεγονός ότι επειδή
εγώ πιστεύω στον Θεό, είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυτα-
πάτες, θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικα-
νότητες διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από
ένα μολυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό. Ή, από την άλλη,

8. // Α ΥΤΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS 13
επειδή ακριβώς είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυταπάτες,
θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικανότητες
διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από ένα μο-
λυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό, γι' αυτό και πιστεύω στον
Θεό. Πολύ φοβάμαι πως αυτές οι δύο εκδοχές αποτελούν
την ουσία της απάντησης που βρίσκω στις σελίδες του βι-
βλίου Η περί Θεού αυταπάτη.
Αυτή ίσως είναι μία απάντηση, αλλά δεν αποτελεί ιδιαι-
τέρως πειστική απάντηση. Μπορεί να βρίσκει απήχηση σε
συντηρητικούς αθεϊστές, των οποίων η άκαμπτη πίστη δεν
τους επιτρέπει να λειτουργήσουν έξω από το κουτάκι που
λέγεται «όχι-Θεός». Ελπίζω, όμως, πως έχω δίκιο όταν υπο-
θέτω ότι αυτού του είδους οι μη σκεπτόμενοι δογματιστές
δεν είναι τυπικοί αθεϊστές. Μια άλλη απάντηση στο ερώτη-
μά μου θα ήταν να επαναλάβω την ίδια γελοία ανοησία, αυτή
τη φορά όμως με αποδέκτη τον Ντόκινς (αν και στην περί-
πτωση αυτή θα έπρεπε να δεχθούμε ότι το μυαλό του προ-
σεβλήθη από κάποιον «όχι-Θεό-ιό»). Δεν έχω, όμως, την πρό-
θεση να γράψω τέτοιες απίθανες αηδίες. Γιατί, άλλωστε, να
προσβάλω τον Ντόκινς; Και το σημαντικότερο, γιατί να προ-
σβάλω τη νοημοσύνη των αναγνωστών μου;
Οι απαρχές μιας αληθινής απάντησης βρίσκονται σε κά-
ποιες σοφές κουβέντες του Στέφεν Τζέι Γκουλντ, του οποίου
ο λυπηρός θάνατος από καρκίνο το 2002 στέρησε από τη μια
το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ από έναν εξαιρετικά γόνιμο κα-
θηγητή, από την άλλη τους αναγνώστες εκλαϊκευμένης επι-
στήμης από έναν εκπληκτικά επικοινωνιακό συγγραφέα. Αν
και αθεϊστής, ο Γκουλντ ήταν απολύτως σαφής ότι οι φυσικές
επιστήμες -συμπεριλαμβανομένης της εξελικτικής θεω-

9. 14 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
ρίας- ήταν συνεπείς τόσο με τον αθεϊσμό όσο και με τη συμ-
βατική θρησκευτική πίστη. Εκτός κι αν οι μισοί από τους
επιστημονικούς συνεργάτες του ήταν εξ ολοκλήρου ηλίθιοι
-μια υπόθεση την οποία ο Γκουλντ ορθώς είχε απορρίψει ως
ανοησία, όποιοι κι αν ήταν αυτοί οι μισοί- δεν υπήρχε άλλος
υπεύθυνος τρόπος για να εξηγήσει κάποιος τις διαφοροποιη-
μένες στάσεις έναντι της πραγματικότητας εκ μέρους των
ευφυών και διαβασμένων ανθρώπων που ο ίδιος ο Γκουλντ
γνώριζε.4
Δεν πρόκειται για τη γρήγορη και εύκολη απάντηση που
θα ήθελαν πολλοί. Αντίθετα, μπορεί κάλλιστα να είναι σω-
στή - ή, τουλάχιστον, να προσανατολίζει προς τη σωστή κα-
τεύθυνση. Μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι
αυτού του είδους υποστηρίζουν τόσο θεμελιωδώς διαφορε-
τικές πεποιθήσεις σχετικά με αυτά τα ζητήματα - και γιατί
κάποιοι άλλοι, κατ' επέκταση, πιστεύουν ότι αυτές οι ερω-
τήσεις δεν μπορούν τελικά να λάβουν θετική απάντηση. Πα-
ράλληλα, μας θυμίζει την ανάγκη να αντιμετωπίζουμε αυτούς
που διαφωνούν μαζί μας όσον αφορά τις ερωτήσεις αυτού
του είδους με απόλυτο διανοητικό σεβασμό, παρά να τους
απορρίπτουμε ως ψεύτες, απατεώνες και τσαρλατάνους.
Ενώ ο Γκουλντ προσπαθεί τουλάχιστον να αποτιμήσει τις
υπαρκτές μαρτυρίες, ο Ντόκινς προσφέρει απλώς το αθεϊ-
στικό ισοδύναμο ενός κοινότοπου κηρύγματος περί Κολά-
σεως, υποκαθιστώντας τον προσεγμένο και στηριζόμενο
στις μαρτυρίες στοχασμό με μια διάπυρη ρητορική και μια
εξαιρετικά επιλεκτική παραποίηση των γεγονότων. Περιέρ-
γως, η επιστημονική ανάλυση που υπάρχει στο Η περί Θεού
αυταπάτη είναι ελάχιστη - φοβερά ελάχιστη. Υπάρχει πολ-

10. Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS 15
λή ψευδοεπιστημονική εικασία, συνδεόμενη με ευρύτερες
πολιτισμικές κριτικές περί θρησκείας, δανεισμένες ως επί το
πλείστον από παλαιότερα αθεϊστικά κείμενα. Ο Ντόκινς κη-
ρύττει στο κάθε άλλο παρά φιλόθεο ακροατήριο του, το
οποίο σαφώς αναμένεται να απολαύσει τους ρητορικούς κα-
νονιοβολισμούς του και να σηκώσει ψηλά τα χέρια του με
κολακεία... Αυτοί που νομίζουν ότι η βιολογική εξέλιξη μπο-
ρεί να συμφιλιωθεί με τη θρησκεία είναι ανειλικρινείς! Αμήν!
Ανήκουν στην εξελικτική «σχολή του Νέβιλ Τσάμπερλεϊν»!
Είναι βολεμένοι! Αμήν! Οι πραγματικοί επιστήμονες απορ-
ρίπτουν την πίστη στον θεό! Αλληλούια! Ο Θεός στον οποίο
πίστευαν οι Εβραίοι, τότε στα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης,
είναι ένας ψυχωτικός διαφθορέας παιδιών! Αμήν! Πες τους
τα, αδελφέ!
Όταν διάβασα το Η περί Θεού αυταπάτη λυπήθηκα και
ταυτόχρονα αναστατώθηκα. Πώς, αναρωτήθηκα, μπορούσε
ένας τόσο ταλαντούχος εκλαϊκευτής των φυσικών επιστη-
μών, ο οποίος κάποτε διακατεχόταν από ένα τόσο παθιασμέ-
νο ενδιαφέρον για την αντικειμενική ανάλυση των δεδομέ-
νων μαρτυριών, να μετατραπεί σ' έναν τόσο επιθετικό αντι-
θρησκευτικό προπαγανδιστή, κάποιον που δείχνει τόσο ξε-
κάθαρα την αδιαφορία του απέναντι στις μαρτυρίες που δεν
προσφέρονται προς υποστήριξη των θέσεών του; Γιατί πα-
ραποιούνταν τόσο φρικτά οι φυσικές επιστήμες σε μια προ-
σπάθεια να προωθηθεί ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός; Δεν
διαθέτω την παραμικρή εύλογη εξήγηση. Όπως τόσο πολ-
λοί από τους αθεϊστές φίλους μου, απλούστατα δεν μπορώ
να καταλάβω τη φοβερή επιθετικότητα που ο Ντόκινς δεί-
χνει προς τη θρησκεία. Για τον Ντόκινς η θρησκεία είναι ό,τι

11. 16 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
το κόκκινο πανί για τον ταύρο- προκαλεί όχι μόνο μια επιθε-
τική στάση, αλλά πολύ περισσότερο μια στάση που σκορπί-
ζει στους τέσσερις ανέμους τους συνήθεις επιστημονικούς κα-
νόνες περί εξονυχιστικής ακρίβειας και εντιμότητας. Ενώ
αυτό το πικρόχολο βιβλίο είναι γραμμένο με ρητορικό πά-
θος και ισχύ, η δριμύτητα των θέσεών του απλώς αποκρύ-
πτει τα τετριμμένα, αδύναμα και επαναλαμβανόμενα επιχει-
ρήματά του.
Δεν είμαι ο μόνος που ένιωσε απογοήτευση εν προκειμέ-
νω. Η περί Θεού αυταπάτη διασαλπίζει το γεγονός ότι ο
συγγραφέας του ψηφίστηκε πρόσφατα ένας από τους τρεις
κορυφαίους διανοούμενους του κόσμου. Πρόκειται για μια
καταμέτρηση που έλαβε χώρα μεταξύ των αναγνωστών του
περιοδικού Prospect χ ο Νοέμβριο του 2005. Ποια είναι, όμως,
η γνώμη του ίδιου περιοδικού για το βιβλίο του; Ο βιβλιο-
κριτικός του Prospect σοκαρίστηκε από αυτό το «αδιάφορο,
δογματικό, ασυνάρτητο και αντιφατικό βιβλίο». Ο τίτλος
της βιβλιοκριτικής; «Ντόκινς ο δογματιστής».
AircLvrcuvrctc; ο τ ο ν Ν τ ό ι<_ινς
Είναι σαφές ότι χρειάζεται να δοθεί κάποια απάντηση στο Η
περί Θεού αυταπάτη, κι αυτό διότι, αν μη τι άλλο, η απουσία
μιας απάντησης ενδέχεται να πείσει κάποιους ότι δεν μπορεί
να δοθεί καμία απάντηση. Πώς όμως θα πρέπει να απαντή-
σει κάποιος; Μια προφανής απάντηση θα ήταν η εξής: μέσω
ενός εξίσου επιθετικού, ανακριβούς βιβλίου, το οποίο θα γε-
λοιοποιεί τον αθεϊσμό, παραμορφώνοντας τις ιδέες του και

12. Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 11
παρουσιάζοντας τους τσαρλατάνους του σαν να ήταν
άγιοι του. Κάτι τέτοιο, όμως, θα ήταν άστοχο και αντιπαρ
γωγικό, για να μην πούμε και διανοητικώς ανειλικρινές.
Στην πράξη είναι όντως δύσκολο να γραφτεί μια απάντ
ση σ' αυτό το βιβλίο - όχι, όμως, επειδή τα επιχειρήματά τ<
είναι καλοδουλεμένα ή γιατί παρατάσσει τόσες αποστομ<
τικές μαρτυρίες υπέρ των θέσεών του. Πολύ συχνά το συγκ
κριμένο βιβλίο δίνει την εντύπωση ότι είναι κάτι σαν συλλ
γή από βολικά μικρογεγονότα, τα οποία, με τον κατάλλη;
τρόπο, έχουν διατυπωθεί εμφατικά έτσι ώστε να επιτευχ6
η μέγιστη δυνατή επίδραση, και παράλληλα έχουν διευθετ
θεί χαλαρά, έτσι ώστε να δοθεί η εντύπωση ότι συνιστοι
επιχείρημα. Θα ήταν απερίγραπτα βαρετό να αντικρούο
κάποιος αυτή την εξαιρετικά επιλεκτική επίκληση των μα
τυριών και θα οδηγούσε απλούστατα σ' ένα απελπιστιι
ανιαρό βιβλίο που θα φάνταζε στα μάτια μου χολωμένο κ
αντιδραστικό. Καθεμιά από τις παραμορφώσεις και τις ε
φατικές διατυπώσεις του Ντόκινς μπορεί να αμφισβητηέ
και να διορθωθεί. Παρ' όλα αυτά, ένα βιβλίο που απλώς (
πρόσφερε μια σειρά από διορθώσεις θα ήταν κατατονιι
ανιαρό. Υποθέτοντας ότι ο Ντόκινς δείχνει την ίδια εμπιστ
σύνη σε όλα τα σημεία του βιβλίου του, θα αρκεστώ απλι
να τον αμφισβητήσω σε ορισμένα από τα πιο αντιπρόσωπε
τικά, αφήνοντας τους αναγνώστες να εξαγάγουν τα δικά το
συμπεράσματα σχετικά με τη συνολική εγκυρότητα των μα
τυριών και της κρίσης του.
Εν πάση περιπτώσει, είναι προφανές ότι ο Ντόκινς δι
χνει ελάχιστο ενδιαφέρον να κερδίσει τους θρησκευόμενοι
οι οποίοι θα διαπιστώσουν με απέχθεια ότι οι πεποιθήσί

13. 18 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
και ο τρόπος της ζωής τους παραμορφώνονται κατάφωρα.
Είναι στην πραγματικότητα οι ισχυρισμοί του αθεϊσμού τό-
σο αδύναμοι που να χρειάζεται να ενισχυθούν με τέτοιες μι-
σο-δουλεμένες ανοησίες; Ο Ντόκινς προσφέρει στους ανα-
γνώστες του μια εξαιρετικά αμφίβολη φιλοφρόνηση, όταν
υποθέτει ότι συμμερίζονται τις προκαταλήψεις και την άγνοιά
του περί θρησκείας. Οποιαδήποτε κριτική της ανάλυσής του
θα αντιμετωπιστεί με την εξής έξυπνη απάντηση: «Καλά,
αυτό δεν θα έλεγες εσύ;» Το πιθανότερο είναι ότι οι ενστά-
σεις στην ανάλυσή του θα απορριφθούν και θα αποδοκιμα-
στούν εκ των προτέρων, ακριβώς διότι διατυπώνονται από
«προκατειλημμένους» θρησκευόμενους που είναι τόσο ανόη-
τοι και εγωπαθείς ώστε τολμούν να ασκούν κριτική στους
«αντικειμενικούς» και «ορθολογικούς» αθεϊστές.
Το σημείο αυτό είναι πολύ σοβαρό και ταυτόχρονα εκνευ-
ριστικό. Η ολωσδιόλου δογματική πεποίθηση περί ορθότη-
τας που διαπνέει στις μέρες μας ορισμένα τμήματα του Δυ-
τικού αθεϊσμού -έξοχα αποτυπωμένη στο Η περί Θεού αυ-
ταπάτη- τον συσχετίζει αυτόματα με τον θρησκευτικό φο-
νταμενταλισμό, ο οποίος αρνείται την εξέταση ή αμφισβή-
τηση των ιδεών του. Ο Ντόκινς ανθίσταται στον έλεγχο των
βεβαιοτήτων του, τις οποίες βλέπει ως διάφανες και αληθείς,
πέρα και πάνω από κάθε υπεράσπιση. Είναι τόσο πεπεισμέ-
νος ότι οι απόψεις του είναι σωστές που δεν θα μπορούσε να
να δεχτεί ότι οι μαρτυρίες ενδέχεται να υποστηρίζουν άλλες
εκδοχές - ειδικά, θρησκευτικές εκδοχές.
Ιδιαιτέρως ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι, δίχως να
φαίνεται να το κατανοεί, ο Ντόκινς απλώς αντιμετωπίζει τις
μαρτυρίες ως κάτι που πρέπει να χωρέσει μέσα στο προκα-

14. ΗΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 13
τασκευασμένο θεωρητικό πλαίσιο του. Η θρησκεία παροι
σιάζεται από αυτόν σταθερά και συστηματικά με τον χειρότί
ρο δυνατό τρόπο· έναν τρόπο που απομιμείται τα χειρότερ
στοιχεία της παρουσίασης του αθεϊσμού εκ μέρους του 0pr
σκευτικού φονταμενταλισμού. Όταν ορισμένοι κορυφαύ
επιστήμονες γράφουν υπέρ της θρησκείας, ο Ντόκινς αντο
παντά ότι απλούστατα δεν γίνεται να εννοούν αυτά που λέν
Ο Ντόκινς νιώθει ξεκάθαρα να απειλείται από την πιθανόττ
τα ότι οι αναγνώστες του ίσως έρθουν σε επαφή με θρησκει
τικές ιδέες ή θρησκευόμενους που μπορούν πράγματι να npc
καλέσουν θετικά συναισθήματα - ή, το χειρότερο, να γίνου
αντικείμενο σεβασμού ή σοβαρού ενδιαφέροντος.
Όλα αυτά φαίνεται ότι καθιστούν άνευ αντικειμένου τ
συγγραφή βιβλίων όπως αυτό. Με την επιφύλαξη, όμως, ό
κι εγώ ήμουν κάποτε αθεϊστής και ξύπνησα από τον δογματ
κό λήθαργο μου χάρη στην ανάγνωση βιβλίων που αμφισβι
τούσαν την απολιθωμένη κοσμοθεωρία μου. Υποθέτω πα
αυτό το βιβλίο θα διαβαστεί κυρίως από χριστιανούς που θί
λουν να ξέρουν τι να λένε σε όσους φίλους τους έχουν διο
βάσει το Η περί Θεού αυταπάτη και αναρωτιούνται για τ
εάν οι πιστοί είναι όντως τόσο διεστραμμένοι, εκφυλισμένι
και ανεγκέφαλοι όσο τους παρουσιάζει το εν λόγω βιβλΰ
Ελπίζω, εντούτοις, ότι το αναγνωστικό κοινό του θα συμπί
ριλάβει αθεϊστές των οποίων το μυαλό δεν εξαντλείται σ' έ"ν
μοτίβο αυτόματων ανακλαστικών τύπου Ντόκινς. Υπάρχον
πολλοί που αυταπατώνται σχετικά με τον Θεό και κάποι
υπήρξα ένας από αυτούς.
Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι σύντομο,
τα σχόλια να περιορίζονται στα άκρως απαραίτητα, έτι

15. 20 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
ώστε να μη σπαταληθούν σελίδες. Ο κύριος στόχος του εί-
ναι απλός και σαφής: μια κριτική αντιμετώπιση των επιχει-
ρημάτων που εκτίθενται στο Η περί Θεού αυταπάτη. Οι ανα-
γνώστες ενδέχεται να ήθελαν αυτό το βιβλίο να επεκταθεί
και να ασχοληθεί με άλλα θέματα, όπως την επιδοκιμασία
και τη διερεύνηση της διανοητικής ανθεκτικότητας και την
πνευματική δύναμη του Χριστιανισμού.5 Τέτοια βιβλία θα γρα-
φτούν εν ευθέτω χρόνω, αλλά το συγκεκριμένο είναι απλό, σύ-
ντομο και εστιασμένο. Δεν προβαίνω σε παρεκβάσεις ή πα-
ράπλευρα θέματα. Ο σκοπός του είναι ένας και μοναδικός: η
αποτίμηση της εγκυρότητας της κριτικής που ασκεί ο Ντό-
κινς στην περί Θεού πίστη. 6 Αν και είναι γραμμένο στο πρώ-
το πρόσωπο, για ιστορικούς και υφολογικούς λόγους, οι από-
ψεις και τα επιχειρήματα που εκτίθενται ανήκουν και στους
δύο συγγραφείς.
Αρκετά όμως με την εισαγωγή. Ας στραφούμε αμέσως
στα θέματα του Η περί Θεού αυταπάτη.

16. 1
A", ^ τ Α "ΐΙ α . τ ii) JJ e "0 CI cr^enr IJCC'X
jxe τ ο ν Θεό;
Ο Θεός είναι μια αυταπάτη - ένας «ψυχωτικός nape
βάτης» που εφευρέθηκε από τρελούς και αυταπο
τώμενους ανθρώπους.7 Αν και ο Ντόκινς δεν προσφέρει ένο
αυστηρό ορισμό περί αυταπάτης, εννοεί σαφώς μια πεπο
θηση που δεν στηρίζεται σε μαρτυρίες - ή, το χειρότερο, πο
εξαφανίζεται ενόψει μαρτυριών. Η πίστη είναι «η τυφλή εμπ
στοσύνη μπροστά στην απουσία μαρτυριών, ακόμα και c
πείσμα των μαρτυριών».8 Πρόκειται για μια «διαδικασία το
μη σκέπτεσθαι», για κάτι το «κακό, ακριβώς επειδή δεν απα
τεί νομιμοποίηση και δεν ανέχεται κανένα επιχείρημα».9 Αι
τοί οι περιεκτικοί ορισμοί περί πίστης είναι συνυφασμέν*
στο κοσμοείδωλο του Ντόκινς και επαναλαμβάνονται με ε(.
μονή σε όλη την έκταση των γραπτών του. Δεν έχουμε να K C
νουμε μ ένα χριστιανικό ορισμό περί πίστης, αλλά με K C
ποιον που έχει επινοηθεί από τον Ντόκινς για να εξυπηρί

17. 22 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
τήσει τους σκοπούς της πολεμικής του. Προσδιορίζει απευ-
θείας αυτούς που πιστεύουν στον Θεό ως ανθρώπους που
έχουν απολέσει την επαφή τους με την πραγματικότητα -
ως εκείνους που αυταπατώνται.
Ο Ντόκινς σημειώνει ορθώς το πόσο σημαντική είναι η πί-
στη για τους ανθρώπους. Αυτό που πιστεύεις έχει πολύ μεγά-
λη επιρροή στη ζωή και τη σκέψη σου. Πς εκ τούτου, είναι
ακόμα πιο σημαντικό -αυτό, τουλάχιστον, υποστηρίζεται- να
υποβάλλουμε την πίστη σε κριτικό και. αυστηρό έλεγχο. Οι
αυταπάτες πρέπει να ξεσκεπάζονται και στη συνέχεια να
εγκαταλείπονται. Συμφωνώ πλήρως. Από το 2004 που δημο-
σίευσα το βιβλίο μου Ο Θεός του Ντόκινς, μου ζητούν σε τα-
κτά χρονικά διαστήματα να μιλήσω πάνω στη θεματική του σε
διάφορα μέρη του κόσμου. Στις ομιλίες αυτές εκθέτω τις από-
ψεις του Ντόκινς περί θρησκείας και στη συνέχεια τις αναιρώ
κομμάτι κομμάτι, επικαλούμενος στοιχεία και μαρτυρίες.
Έπειτα από μια τέτοια ομιλία, δέχθηκα την επίθεση ενός
πολύ εκνευρισμένου νεαρού. Η ομιλία δεν υπήρξε τίποτα το
ιδιαίτερο. Απλώς είχα καταδείξει μέσω μιας αυστηρής χρή-
σης επιστημονικών, ιστορικών και φιλοσοφικών επιχειρημά-
των ότι η διανοητική υπόθεση εργασίας του Ντόκινς κατά του
Θεού δεν μπορούσε να σταθεί στον κριτικό έλεγχο. Ο άν-
θρωπος αυτός, όμως, ήταν εκνευρισμένος - στην πραγματι-
κότητα, θα έλεγα ότι ήταν εξαγριωμένος. Γιατί; Διότι, όπως
μου είπε, κουνώντας μου το δάχτυλο, του είχα «καταστρέ-
ψει την πίστη του». Ο αθεϊσμός του στηριζόταν στην αυθε-
ντία του Ρίτσαρντ Ντόκινς κι εγώ είχα κλονίσει την πίστη
του εντελώς. Έπρεπε πια να φύγει και να σκεφτεί τα πάντα
εκ νέου. Πώς τόλμησα να κάνω κάτι τέτοιο!

18. Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 17
Καθώς σκεφτόμουν αυτό το γεγονός όταν επέστρεφα οδ
γώντας στο σπίτι μου, βρέθηκα να είμαι διχασμένος όσ<
αφορά το τι είχε συμβεί. Ένα κομμάτι μου μετάνιωνε που ι
χε φέρει προφανώς σε τόσο άβολη θέση αυτόν το νεαρό. I
χα προκαλέσει θύελλα στις κατασταλαγμένες απόψεις τ
ζωής του. Παρ' όλα αυτά, παρηγορούσα τον εαυτό μου
τη σκέψη ότι, εάν ήταν τόσο απερίσκεπτος που στήριζε
ζωή του στην ξεκάθαρα ανεπαρκή κοσμοθεωρία του Ντ
κινς, τότε θα έπρεπε κάποια στιγμή να συνειδητοποιήσει c
βασιζόταν ηθελημένα σε σαθρά θεμέλια. Η αποκάλυψη τ
αυταπάτης θα ερχόταν κάποια στιγμή. Εγώ απλώς έτυχε
είμαι το ιστορικό συμβεβηκός που έκανε αυτή την αποκάλ
ψη πραγματικότητα στον δεδομένο τόπο και χρόνο.
Από την άλλη, το άλλο κομμάτι του εαυτού μου άρχι
να συνειδητοποιεί αφενός μεν το πόσο βαθιά υποστηρίζο
με τις πεποιθήσεις μας, αφετέρου δε την επιρροή που ασκο
πάνω στο καθετί. Ο Ντόκινς έχει δίκιο- οι πεποιθήσεις εη
καίριας σημασίας. Στηρίζουμε τη ζωή μας πάνω σ' αυτές. Ακ
μα θυμάμαι την αναταραχή που βίωσα όταν έκανα τη δι
νοητικώς επώδυνη -αλλά και καρποφόρα- μετάβαση α
τον αθεϊσμό στο Χριστιανισμό. Κάθε στοιχείο της πνεύμα
κής μου σκευής έπρεπε να επαναδιευθετηθεί. Ο Ντόκινς έ;
δίκιο -και μάλιστα αδιαφιλονίκητα- όταν απαιτεί να μη σι
ρίζουμε τη ζωή μας σε αυταπάτες. Όλοι χρειάζεται να εξει
ζούμε τις πεποιθήσεις μας, ειδικά όταν είμαστε τόσο αφελ
που νομίζουμε ότι δεν έχουμε καν πεποιθήσεις. Αναρωτ
μαι, όμως, ποιος είναι αυτός που πραγματικά αυταπατά'
σχετικά με τον Θεό;

19. 24 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
Η TTLCTTH. 6LVCLL TTCLlScLgUAjSltC;
Όπως γνωρίζει οποιοσδήποτε είναι εξοικειωμένος με την
αντιθρησκευτική πολεμική, μια επαναλαμβανόμενη αθεϊστι-
κή κριτική κατά της θρησκευτικής πίστης αποτελεί κάτι το
παιδαριώδες - μια παιδική αυταπάτη που όφειλε να έχει εξα-
φανιστεί μόλις έφτασε η ανθρωπότητα στην ωριμότητά της.
Καθ' όλη τη διάρκεια της καριέρας του, ο Ντόκινς έχει ανα-
πτύξει μια παρόμοια κριτική, αντλώντας από μια αθεϊστική
αναλογία με μακρά παράδοση. Στα παλαιότερα έργα του
τόνιζε ότι η πίστη στον Θεό ισοδυναμεί με την πίστη στον
Αϊ-Βασίλη και στη Νεράιδα των Δοντιών. Στις τελευταίες πε-
ριπτώσεις έχουμε να κάνουμε με παιδιάστικες πεποιθήσεις
που τις εγκαταλείπει κάποιος αμέσως μόλις καταστεί ικανός
να σκέπτεται βασισμένος σε μαρτυρίες. Το ίδιο και η περί-
πτωση του Θεού. Είναι προφανές, έτσι δεν είναι; Όπως τόνι-
σε ο Ντόκινς στην εκπομπή του Μια σκέψη για την ημέρα
στο ραδιόφωνο του BBC το 2003, η ανθρωπότητα «μπορεί πια
να αφήσει την κλαψιάρικη φάση της και επιτέλους να ενηλι-
κιωθεί». Αυτή η «παιδαριώδης εξήγηση» ανήκει σε μια προ-
γενέστερη, δεισιδαίμονα εποχή στην ιστορία της ανθρωπότη-
τας· κι εμείς την έχουμε ξεπεράσει.10
Μμμ. Όπως πολλές από τις αναλογίες του Ντόκινς, η συ-
γκεκριμένη έχει κατασκευαστεί με μια ορισμένη ατζέντα κα-
τά νου - εν προκειμένω, τη γελοιοποίηση της θρησκείας.
Παρ' όλα αυτά, η αναλογία είναι καταφανώς εσφαλμένη.
Πόσους ανθρώπους γνωρίζεις που άρχισαν να πιστεύουν
στον Αϊ-Βασίλη κατά την ενήλικη ζωή τους; Ή, από την άλ-
λη, ποιος μπορεί να πει ότι η πίστη στη Νεράιδα των Δο-

20. 19
Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS
ντιών τον παρηγόρησε στα γεράματά του; Πίστευα στο1
Αϊ-Βασίλη ως την ηλικία των πέντε (αν και, ενήμερος για τ(
καλά που συνεπαγόταν αυτή η πίστη, άφησα τους γονείι
μου να νομίζουν ότι τον έπαιρνα στα σοβαρά μέχρι πολύ αρ
γότερα). Αρχισα να πιστεύω στον Θεό μόνο όταν πήγα crrc
πανεπιστήμιο. Αυτοί που χρησιμοποιούν το εν λόγω επιχεί
ρημα περί παιδικότητας θα πρέπει να εξηγήσουν το λόγο γιο
τον οποίο τόσο πολλοί άνθρωποι ανακαλύπτουν τον Θεί
πολύ αργότερα στη ζωή τους και δεν θεωρούν, ασφαλώς
κάτι τέτοιο έκφραση κάποιας παλινδρόμησης, διαστροφής ΐ
εκφυλισμού/Ενα πρόσφατο καλό παράδειγμα είναι ο Αντον
Φλιου (γεν. 1923), ο γνωστός αθεϊστής φιλόσοφος που άρ-
χισε να πιστεύει στον Θεό στα ογδόντα του.
Εντούτοις, το Η περί Θεού αυταπάτη είναι αναμφίβολο
σωστό όταν διατυπώνει επιφυλάξεις σχετικά με την κατήχη-
ση των παιδιών εκ μέρους των γονιών τους.11 Το αθώο μυα-
λό τους διαφθείρεται από τους ενηλίκους, που στουμπώνου
τα παιδιά με τις ολέθριες και ταυτόχρονα γελοίες θρησκευ-
τικές πεποιθήσεις τους. Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι η βιολο-
γική διαδικασία της φυσικής επιλογής χτίζει το παιδικό μυα-
λό έτσι ώστε να έχει την τάση να πιστεύει οτιδήποτε του λέ-
νε οι γονείς ή άλλοι ενήλικοι. Αυτό, ισχυρίζεται, κάνει τα παι-
διά επιρρεπή στο να εμπιστεύονται οτιδήποτε τους λένε οι
γονείς τους, όπως στην περίπτωση του Αϊ-Βασίλη. Αυτό θα
πρέπει να θεωρηθεί ένας από τους πιο σημαντικούς παράγο-
ντες που εμπλέκονται στη διατήρηση της θρησκευτικής πί-
στης μεταξύ των ανθρώπων, ενώ θα έπρεπε να έχει εξαλει-
φθεί εδώ και αιώνες. Σπάστε τον μεταξύ των γενεών κύκλο
της μεταβίβασης των θρησκευτικών ιδεών και αμέσως θα

21. 26 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
πάψει όλη αυτή η ανοησία. Η ανατροφή των παιδιών εντός
μιας θρησκευτικής παράδοσης -προτείνει ο Ντόκινς- απο-
τελεί μια μορφή παιδικής κακοποίησης.
Σίγουρα στο σημείο αυτό εγείρεται ένα εύλογο ζήτημα.
Παρ' όλα αυτά, χάνεται με κάποιον τρόπο μέσα στο θόρυβο
της τεταμένης ρητορικής και της γενικής αποτυχίας να εξα-
χθούν οι όποιες συνεπαγωγές. Έχοντας διαβάσει τις αστείες
παραμορφώσεις της θρησκείας που συνιστούν ένα τόσο απο-
καρδιωτικό γνώρισμα του Η περί Θεού αυταπάτη, πολύ φο-
βάμαι ότι οι κοσμικοί άνθρωποι απλώς θα στουμπώσουν τα
ίδια εύπιστα παιδιά με τα δικά τους πλέον δόγματα - τα παι-
διά που, σύμφωνα με τις σωστές παρατηρήσεις του Ντόκινς,
στερούνται τη δυνατότητα διάκρισης που απαιτείται προς
αξιολόγηση των διάφορων ιδεών. Δεν προτίθεμαι να φανώ
αγενής, αλλά όλη αυτί] η προσέγγιση ηχεί ενοχλητική σαν
τα αντιθρησκευτικά προγράμματα που είχαν ενσωματωθεί
στη σοβιετική εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας
του '50, προγράμματα που βασίζονταν σε μάντρας όπως «η
επιστήμη έχει αναιρέσει τη θρησκεία», «η θρησκεία αποτελεί
δεισιδαιμονία» και άλλα παρόμοια.
Είναι πράγματι αναγκαίο για μια κοινωνία να αναστοχα-
στεί πάνω στο θέμα της εκπαίδευσης των 7ΐαιδιών της. Ωστό-
σο, κανένας δεν μπορεί να επιχειρηματολογήσει υπέρ της
επιβεβλημένης ανατροφής τους βάσει των αγαπημένων δογ-
μάτων και διαστρεβλώσεων του Ντόκινς. Αυτό που κρίνε-
ται αναγκαίο είναι να τους πει κάποιος, με εντιμότητα και
ακρίβεια, τι ακριβώς διδάσκει ο Χριστιανισμός - παρά να υπο-
βληθούν στις γελοίες παραμορφώσεις της χριστιανικής θεο-
λογίας που βρίθουν στο προπαγανδιστικό κείμενο του. Ηπε-

22. ΗΑΎΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKINS
pi Θεού αυταπάτη, ιτερισσότερο χάρη στις ανεπάρκειες π
παρά χάρη στα δυνατά της σημεία, ενισχύει την ανάγκη γι
μια υψηλής ποιότητας θρησκευτική αγωγή στο πλαίσιο ΤΓ
δημόσιας σφαίρας· μια θρησκευτική αγωγή που θα αντικρού
τις ακατέργαστες καρικατούρες, τις στερεοτυπικές προκχ
ταλήψεις και τις ωμές παραμορφώσεις τις οποίες σκορπά:
τώρα ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός.
Για πολλά χρόνια, έδινα μια σειρά διαλέξεων στο Πανεπ
στήμιο της Οξφόρδης με τον τίτλο «Εισαγωγή στη χριστιο
νική θεολογία». Δεν μπορώ παρά να θεωρήσω ότι αυτές <
διαλέξεις θα μπορούσαν κάπως να είχαν φανεί χρήσιμες στο
Ντόκινς κατά τη συγγραφή του βιβλίου του. Όπως τόνισε
Τέρι'Ιγκλετον, κριτικός της λογοτεχνίας και του πολιτισμοί
στη δριμεία κριτική του για το Η περί Θεού αυταπάτη: «Φο
νταστείτε κάϊΐοιον να μακρηγορεί περί βιολογίας με μοναδ
κή γνώση πάνω στο αντικείμενο το Βιβλίο των Βρετανικά
Πτηνών και θα έχετε αμέσως μια εικόνα σχετικά με το πα
αισθάνεται κάιτοιος όταν διαβάζει τον Ρίτσαρντ Ντόκινς ν
θεολογεί».12
Ο Ντόκινς παραθέτει ασμένως τις απόψεις του φίλου το"
Νικόλας Χάμφρεϊ, ο οποίος προτείνει να μην επιτρέπεται πι
στους γονείς να διδάσκουν τα παιδιά τους την «κυριολεκτ
κή αλήθεια της Βίβλου», όπως δεν επιτρέπεται «να βγάζοτ
τα δόντια των παιδιών τους με γροθιές».13 Αν ο Χάμφρεϊ θι
λει να είναι συνεπής εν προκειμένω, τότε θα πρέπει να είν<
εξίσου εξαγριωμένος με εκείνους που πλασάρουν τις παρο
μορφώσεις τους περί θρησκείας σαν να ήταν αλήθειες. Ave
ρωτιέμαι αν θα δεχόταν πως οι γονείς που διαβάζουν στ
παιδιά τους το Η περί Θεού αυταπάτη κακοποιούν επίσης τ

23. 28 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
παιδιά τους. Ή μήπως διαπράττεις κακοποίηση μονάχα
όταν επιβάλλεις θρησκευτικές και όχι αντιθρησκευτικές δι-
δασκαλίες και αυταπάτες;
Η TTtcnrn. GLVCLL -TragciXoyn
Υποθέτω πως σε κάθε κίνημα υπάρχει ένα φανατικό περι-
θώριο. Έχοντας εμπλακεί σε πολλές δημόσιες αντιπαραθέ-
σεις σχετικά με το εάν η επιστήμη έχει αναιρέσει την ύπαρξη
του Θεού, διαθέτω πια επαρκή εμπειρία όσον αφορά το τι
νομίζω πως θα πρέπει να περιγραφεί ως ένας αλλόκοτος τρό-
πον τινά άνθρωπος, ένας άνθρωπος που συχνά υποστηρίζει
εξωτικές ιδέες, ανεξάρτητα από το στρατόπεδο στο οποίο ανή-
κει, στο πλαίσιο της διαμάχης μεταξύ Θεού και αθεϊσμού. Ένα
από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αντιθρησκευτι-
κής πολεμικής του Ντόκινς είναι η εκ μέρους του παρουσία-
ση του παθολογικού σαν να επρόκειτο για το φυσιολογικό,
του περιθωρίου σαν να επρόκειτο για το κέντρο, του κάθε
τρελάρα σαν να επρόκειτο για τον μέσο όρο. Σε γενικές γραμ-
μές, η τακτική του είναι αποτελεσματική στο κοινό που τον
διαβάζει, ένα κοινό που μάλλον γνωρίζει ελάχιστα περί θρη-
σκείας και κατά πάσα πιθανότητα ενδιαφέρεται γι' αυτήν
ακόμα λιγότερο. Αυτό όμως είναι απαράδεκτο και σίγουρα
όχι επιστημονικό.
Ο Ντόκινς επιμένει ότι η χριστιανική πίστη είναι μια «με-
τά επιμονής εσφαλμένη πεποίθηση, η οποία υποστηρίζεται
εις πείσμα ισχυρών αρνητικών μαρτυριών».14 Το πρόβλημα
είναι πώς να πείσεις «τους πέρα για πέρα πιστούς» ότι ο αθεϊ-

24. Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 23
σμός είναι σωστός, όταν οι ίδιοι αυταπατώνται τόσο πολ
σχετικά με τη θρησκεία που διαθέτουν και έχουν ανοσία ένο
ντι όλων των μορφών ορθολογικής επιχειρηματολογίας. C
εκ τούτου, η πίστη είναι ουσιαστικά και αμετάτρεπτα παρί
λογη. Προς υποστήριξη της θέσης του, ο Ντόκινς έχει avc
ζητήσει εκείνους τους χριστιανούς θεολόγους που πιστεύ
ότι μπορούν να βεβαιώσουν αυτό το θεμελιωδώς εκφυλ
σμένο γνώρισμα της θρησκευτικής πίστης. Σε παλαιότερ
γραπτά του, υποστήριξε ότι ο χριστιανός συγγραφέας του τρ
του αιώνα, Τερτυλλιανός, είπε κάποια ιδιαιτέρως χαζά πρά^
ματα, όπως: «Πρέπει οπωσδήποτε να το πιστέψει κάποιο
διότι είναι παράλογο». Η άποψη αυτή απορρίπτεται ως τι
πική θρησκευτική ανοησία. «Με τον τρόπο αυτό ψεύδεται
παράνοια». 15
Τώρα πια δεν παραθέτει αυτή την άποψη -χαίρομαι πο
το λέω- αφότου τόνισα ότι ο Τερτυλλιανός δεν είπε στη
πραγματικότητα κάτι τέτοιο. Ο Ντόκινς είχε πέσει στην nc
γίδα που λέγεται «δεν ελέγχω τις πηγές μου» και απλά
επαναλάμβανε ό,τι είχαν πει παλαιότεροι αθεϊστές συγγρο
φείς. Εντούτοις, πρόκειται για άλλο ένα ανησυχητικό παρο
δείγμα της ατελείωτης επανάληψης παρωχημένων επιχειρΓ
μάτων, που έχει γίνει τόσο χαρακτηριστική στην περίπτωσ
του αθεϊσμού στην εποχή μας.
ΓΙαρ' όλα αυτά, ο Ντόκινς φαίνεται ότι έχει βρει ένα νέ
παράδειγμα του ιρασιοναλισμού της πίστης - εν πάση περ
πτώσει, νέο για τον ίδιο. Στο Η περί Θεού αυταπάτη παρο
θέτει λίγα επιλεγμένα τσιτάτα από το Γερμανό προτεστο
ντη θεολόγο του δέκατου έκτου αιώνα, Μαρτίνο Λούθηρ<
τα οποία έχει αντλήσει από το Διαδίκτυο, και φανερώνου

25. 30 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
το άγχος του Λούθηρου σχετικά με το λόγο στο πλαίσιο της
ζωντανής πίστης.16 Δεν γίνεται καμία προσπάθεια όμως να
αποσαφηνιστεί τι εννοεί ο Λούθηρος με τον όρο «λόγο» και
πώς διαφοροποιείται από αυτό που ο Ντόκινς εκλαμβάνει
ως την αυτονόητη σημασία του όρου.17
Αυτό που στην πραγματικότητα έλεγε ο Λούθηρος ήταν
ότι ο ανθρώπινος λόγος δεν μπορούσε ποτέ να κατανοήσει
πλήρως ένα κεντρικό θέμα της χριστιανικής πίστης - το γε-
γονός ότι ο Θεός προσφέρει στην ανθρωπότητα το θαυμα-
στό δώρο της λύτρωσης δίχως να απαιτεί από τους ανθρώ-
πους να κάνουν πρώτα κάτι γι' αυτόν. Από μόνη της η αν-
θρώπινη κοινή λογική θα έβγαζε το συμπέρασμα ότι πρέπει
να κάνεις κάτι για να κερδίσεις την εύνοια του Θεού - μια
αντίληψη την οποία ο Λούθηρος θεωρούσε ότι αποτελεί ένα
συμβιβασμό όσον αφορά το ευαγγέλιο της θείας ευσπλαχνίας,
κάτι που καθιστούσε τη λύτρωση αντικείμενο εξαγοράς ή
αξιοσύνης.
Η ανεπαρκής εμπλοκή του με τον Λούθηρο καταδεικνύει
το πώς ο Ντόκινς εγκαταλείπει ακόμα και την επίφαση της
αυστηρής έρευνας που στηρίζεται σε μαρτυρίες. Τα ανεκδο-
τολογικά δεδομένα υποκαθιστούν τις μαρτυρίες και η επιλε-
κτική αναζήτηση για παραθέματα στο Διαδίκτυο παίρνει τη
θέση της αυστηρής και συστηματικής ενασχόλησης με τις
κύριες πηγές. Στο βιβλίο του, ο Ντόκινς σκορπά στους τέσ-
σερις ανέμους τα κριτήρια της ακαδημαϊκής έρευνας. Θέλει
να γράψει ένα βιβλίο προπαγάνδας και ως εκ τούτου αντι-
μετωπίζει την ακριβή παρουσίαση της θρησκείας ως ένα άβο-
λο εμπόδιο στη βασική ατζέντα του. Η τελευταία είναι η δια-
νοητική και πολιτισμική καταστροφή της θρησκείας. Πρό-

26. Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 31
κείται, βέβαια, για ένα δυσάρεστο γνώρισμα που χαρακτη-
ρίζει τόσο αυτόν όσο και άλλους φονταμενταλιστές.
ΒτπχεLgn.jxcnd iregt τ ι ι ς oirctg^eujq τ ο υ Θεού;
Ο Ντόκινς υποστηρίζει ότι η ύπαρξη ή η μη ύπαρξη του Θεοί
αποτελεί μια επιστημονική υπόθεση η οποία επιδέχεται ορ-
θολογική απόδειξη. Στο βιβλίο Ο τυφλός ωρολογοποιός, c
Ντόκινς παρουσίασε μια μεστή και αποτελεσματική κριτικΓ
των επιχειρημάτων του συγγραφέα του δέκατου ένατου αιώ-
να, Ουίλιαμ Πέιλι, περί της υπάρξεως του Θεού επί τη βάσε
της βιολογίας. Εν προκειμένω βρισκόμαστε στα χωράφιο
του Ντόκινς και ως εκ τούτου γνωρίζει καλά για ποιο πράγ-
μα μιλάει. Το συγκεκριμένο βιβλίο παραμένει το καλύτερί
δείγμα της κριτικής τού εν λόγω επιχειρήματος που έχει πο-
τέ δημοσιευτεί.18 Η μόνη κριτική που θα ήθελα να διατυπώ-
σω σ' αυτή την όψη του βιβλίου Ο τυφλός ωρολογοποιός εί-
ναι ότι οι ιδέες του Πέιλι ήταν τυπικές για την εποχή του κα
όχι για το Χριστιανισμό στο σύνολο του, καθώς και ότι πολ
λοί χριστιανοί συγγραφείς εκείνης της εποχής είχαν θορυ
βηθεί με την προσέγγιση του Πέιλι, βλέποντάς την ως μκ
πρώτης τάξεως συνταγή για το θρίαμβο του αθεϊσμού. Δει
υπάρχει καμία αμφιβολία για μένα ότι ο Πέιλι θεωρούσε πω<
ο ίδιος «αποδείκνυε» κατά κάποιο τρόπο την ύπαρξη το;
Θεού, ενώ από την άλλη η εκτεταμένη κριτική του Πέιλι ει
μέρους του Ντόκινς στο συγκεκριμένο βιβλίο είναι δίκαιη
ευγενική και ακριβής.
Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς στρέφει την προ

27. 32 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
σοχή του σε άλλα παρόμοια «επιχειρήματα» που στηρίζο-
νται στη φιλοσοφία της θρησκείας. Δεν είμαι σίγουρος ότι
αυτό ήταν μια απολύτως σοφή κίνηση. Ξεκάθαρα είναι έξω
από τα νερά του και επιτυγχάνει ελάχιστα με τη σύντομη και
επιφανειακή ενασχόλησή του με τα εν λόγω μεγάλα και δια-
χρονικά ζητήματα, τα οποία συχνά δεν μπορούν να επιλυ-
θούν απλώς με την εμπειρία.19 Η γενική στάση του φαίνεται
πως είναι η εξής: «Ιδού πώς ένας επιστήμονας θα επέλυε αυ-
τές τις φιλοσοφικές ανοησίες».
Για παράδειγμα, ο Ντόκινς διαφωνεί με τις προσεγγίσεις
που ανέπτυξε ο Θωμάς ο Ακινάτης κατά τον δέκατο τρίτο
αιώνα, γνωστές κατά παράδοση ως «πενταπλή οδός».20 Η
γενική παραδοχή μεταξύ των φιλοσόφων της θρησκείας εί-
ναι ότι, ενώ τα επιχειρήματα αυτού του είδους διαφωτίζουν
με ενδιαφέροντα τρόπο τα σχετικά ερωτήματα, δεν διευθε-
τούν τίποτα. Αν και παραδοσιακά αναφέρονται ως «αποδεί-
ξεις περί της υπάρξεως του Θεού», αυτό δεν αποτελεί ακρι-
βή περιγραφή. Το μόνο που κάνουν είναι να δείχνουν την
εσωτερική συνέπεια της πίστης στον Θεό - με τον ίδιο τρό-
πο που τα κλασικά επιχειρήματα περί του αθεϊσμού (όπως η
περίφημη ιδέα του Λούντβιχ Φόιερμπαχ περί «προβολής»
του Θεού: βλ. σελ. 68) δείχνουν τη δική του εσωτερική συνέ-
πεια, αλλά όχι τα αποδεικτικά θεμέλιά του.
Η βασική γραμμή σκέψης που καθοδηγεί τον Ακινάτη εί-
vat ότι ο κόσμος καθρεφτίζει τον Θεό ως δημιουργό του. Πρό-
κειται για μια υπόθεση, προερχόμενη από την πίστη, για την
οποία ο Θωμάς υποστηρίζει ότι συνηχεί με ό,τι παρατηρού-
με στον κόσμο. Επί παραδείγματι, τα σημάδια της τάξης που
παρουσιάζει ο κόσμος μπορούν να εξηγηθούν βάσει της

28. HA ΥΤΑΠΑ ΤΗ TOY DA WKJNS 31
ύπαρξης του Θεού ως δημιουργού. Αυτή η προσέγγιση συ-
ναντάται ευρέως ακόμη σε χριστιανικά κείμενα, με σκοπό νο
υποστηριχθεί η άποψη ότι η πίστη στον Θεό «αρμόζει εμπει-
ρικά» καλύτερα στον κόσμο εν συγκρίσει προς τις όποιε(
εναλλακτικές. Καθώς ο ίδιος ο Ντόκινς χρησιμοποιεί αλλοΐ
την ίδια προσέγγιση για να συστήσει τον αθεϊσμό, πραγμα-
τικά δεν καταλαβαίνω γιατί θα έπρεπε να παραπονεθεί γιο
το συγκεκριμένο επιχείρημα.
Σε κανένα σημείο ο Θωμάς δεν μιλάει για αυτές τις θέσεκ
σαν να επρόκειτο για «αποδείξεις» περί της υπάρξεως τοι
Θεού. Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθούν μαρτυρία σχετικά μί
την εσωτερική συνοχή της πίστης στον Θεό. Ο Ακινάτης εν
διαφέρεται να διερευνήσει τις ορθολογικές συνεπαγωγές τηι
πίστης με τους όρους της εμπειρίας μας περί ομορφιάς, αιτιό
τητας, κ.ο.κ. Η πίστη στον Θεό πράγματι προϋποτίθεται· στι
συνέχεια καταδεικνύεται ότι αυτή η πίστη εξηγεί ό,τι μπορε
να παρατηρηθεί εντός του κόσμου. Η ένδειξη ενός σχεδίοι
μπορεί να λειτουργήσει πειστικά, όχι αποδεικτικά, όσον αφο
ρά το ρόλο της θείας δημιουργικότητας εντός του σύμπα
ντος. Ο Ντόκινς εκλαμβάνει εσφαλμένα μια εκ των υστέρω*
παρουσίαση της συνοχής της πίστης και της παρατήρηση*
ως μια εκ των προτέρων απόδειξη της πίστης - ένα εντελώι
κατανοητό σφάλμα για όσους είναι νέοι σ' αυτόν το χώρο
αλλά ένα σφάλμα που είναι ούτως ή άλλως σημαντικό.
Ενώ ο Ντόκινς βλέπει την πίστη ως μια διανοητική ανοη
σία, οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε ότι υποστηρίζουμ
πολλές πεποιθήσεις που δεν μπορούμε να αποδείξουμε α>
αληθείς, αλλά οι οποίες είναι εντελώς λογικές.21 Ας μιλήσου
με λίγο με τεχνικούς όρους: οι πεποιθήσεις μας ενδέχεται ν<

29. 34 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
είναι εύλογες, αλλά όχι και αποδεδειγμένες. Το σημείο αυτό
δεν είναι ιδιαιτέρως δύσκολο ή σκοτεινό. Εδώ και πολλά χρό-
νια οι φιλόσοφοι της επιστήμης έχουν υποστηρίξει ότι υπάρ-
χουν πολλές επιστημονικές θεωρίες που επί του παρόντος
θεωρούνται αληθείς - αλλά οι οποίες ενδεχομένως να πρέπει
να εγκαταλειφθούν στο μέλλον, καθώς προκύπτουν πρόσθε-
τες μαρτυρίες ή αναπτύσσονται νέες θεωρητικές ερμηνείες.
Για παράδειγμα, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα να πιστεύει
κάποιος ότι επί του παρόντος η θεωρία της εξέλιξης του Δαρ-
βίνου είναι η καλύτερη εξήγηση των διαθέσιμων μαρτυριών,
δίχως κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι είναι και αληθής.22
Η CLICGCTLCL CT1TL"0'Ctv0'RTTTCL τ ο υ Θεού
Ο Ντόκινς αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σ' ένα συγκε-
κριμένο επιχείρημα -ή, καλύτερα, σε μια χαλαρή δέσμη από
θέσεις- υπό τη γενική ένδειξη ότι «είναι σχεδόν βέβαιο πως
δεν υπάρχει Θεός».23 Αυτό το φλύαρο συνονθύλευμα έχει πο-
λύ κακή δομή, προκαλώντας δυσκολία σε κάποιον να παρα-
κολουθήσει το βασικό του επιχείρημα, το οποίο φαίνεται πως
είναι μια προέκταση του ερωτήματος: «Ε, καλά, και τότε ποιος
δημιούργησε τον Θεό;» «Όποιος Θεός είναι ικανός να σχε-
διάσει οτιδήποτε θα πρέπει να είναι τόσο σύνθετος που να
απαιτεί το ίδιο είδος εξήγησης και στη δική του περίπτωση.
Ο Θεός εμπλέκεται σε μια ατελείωτη αναγωγή από την οποία
δεν μπορεί να μας βοηθήσει να διαφύγουμε».24
Ο Ντόκινς είναι ιδιαιτέρως χλευαστικός απέναντι στους
θεολόγους που επιτρέπουν στον εαυτό τους «την αμφίβολη

30. Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOYDAWKINS
πολυτέλεια της αυθαίρετης επινόησης ενός τέλους σε μ
άπειρη αναγωγή».25 Οτιδήποτε εξηγεί κάτι άλλο θα πρέπει ι
ίδιο να εξηγηθεί - και αυτή η εξήγηση με τη σειρά της χρεκ
ζεται να εξηγηθεί κ.ο.κ. Δεν υπάρχει κανένας εύλογος τρόπί
με τον οποίο να μπορεί να τερματιστεί αυτή η ατελείωτη αν<
γωγή των εξηγήσεων. Τι εξηγεί την εξήγηση;Ή, για να αλλ(
ξω ελαφρώς τη μεταφορά, ποιος σχεδίασε το σχεδιαστή;
Παρ' όλα αυτά, στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ό
το «ιερό δισκοπότηρο» των φυσικών επιστημών είναι η αν(
ζήτηση της «μεγάλης ενοποιημένης θεωρίας», μιας «θεωρΰ
των πάντων». Γιατί μια τέτοια θεωρία θεωρείται τόσο σημ<
ντική; Επειδή θα μπορεί να εξηγεί τα πάντα, δίχως η ίδια
απαιτεί ή να χρειάζεται κάποια εξήγηση.26 Το εξηγητικό πλα
σιο σταματά σ' αυτό ακριβώς το σημείο. Εάν τα απερίσκεπι
και απλουστευτικά επιχειρήματα του Ντόκινς είχαν κάποι
βαρύτητα, τότε αυτή η μεγάλη επιστημονική αναζήτηση 6
μπορούσε να απορριφθεί με μία φαινομενικά βαθυστόχασι
αλλά στην ουσία τετριμμένη ερώτηση: τι εξηγεί τον εξηγηττ
Από την άλλη, ίσως να μην υπάρχει καμία τέτοια έσχαι
θεωρία. Ίσως η «θεωρία των πάντων» να αποδειχθεί πως ε
ναι η «θεωρία του τίποτα». Ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας λ(
γος να υποθέσουμε ότι αυτή η αναζήτηση είναι εξαρχής μι
αποτυχία, απλώς και μόνο επειδή αντιπροσωπεύει τον τε(
ματισμό μιας εξηγητικής διαδικασίας. Άλλωστε, μια ανάλί
γη αναζήτηση για κάποια μη αναγώγιμη εξήγηση βρίσκετ<
στην καρδιά της επιστημονικής αναζήτησης. Δεν υπάρχ
εδώ καμία λογική ασυνέπεια, κανένα εννοιολογικό σφάλμ·
καμία αντιφατικότητα.
Ο Ντόκινς, λοιπόν, αναπτύσσει ένα επιχείρημα που έχ

31. 36 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
ελάχιστο νόημα, είτε στη σύντομη και βιαστική διατύπωσή
του στο Η περί Θεού αυταπάτη, είτε στις πιο εκτεταμένες εκ-
δοχές του σε άλλα κείμενα. Σε μια κάπως συμπιληματική και
περιπαικτική εκδοχή της «ανθρωπικής αρχής», ο Ντόκινς το-
νίζει την ξεκάθαρη απιθανότητα της ύπαρξής μας. Η πίστη
στον Θεό, υποστηρίζει λοιπόν ο Ντόκινς, αντιπροσωπεύει
μια πίστη σ' ένα ον του οποίου η ύπαρξη θα πρέπει να είναι
ακόμα πιο σύνθετη, και ως εκ τούτου πιο απίθανη. Εντού-
τοις, αυτό το άλμα από τη συνθετότητα στην υποστήριξη της
απιθανότητας είναι εξαιρετικά προβληματικό. Γιατί κάτι σύν-
θετο είναι απίθανο; Μια «θεωρία των πάντων» μπορεί κάλ-
λιστα να είναι πιο σύνθετη από τις ελάσσονες θεωρίες που
εξηγεί - αλλά στην περίπτωση αυτή πώς σχετίζεται αυτό με
την απιθανότητά της;
Ας κάνουμε όμως μια παύση. Το μόνο αναπόφευκτο και
εξαιρετικά απίθανο γεγονός σχετικά με τον κόσμο είναι ότι
εμείς, ως στοχαστικά ανθρώπινα όντα, βρισκόμαστε όντως
εδώ. Είναι, όμως, πρακτικά αδύνατον να προσδιορίσουμε σε
ποσότητα την απιθανότητα της ύπαρξης των ανθρώπων. Ο
Ντόκινς είναι σαφής, ειδικά στο βιβλίο Ανεβαίνοντας το Όρος
της Απιθανότητας, πως είναι πολύ, πάρα πολύ απίθανο. 27 Εί-
μαστε όμως εδώ. Το γεγονός αυτό καθαυτό, ότι σπαζοκεφα-
λιάζουμε σχετικά με το πώς συνέβη και είμαστε εδώ, εξαρτά-
ται από το γεγονός ότι είμαστε εδώ και ως εκ τούτου είμα-
στε σε θέση να στοχαστούμε την πιθανότητα αυτής της πραγ-
ματικότητας. Ίσως χρειάζεται να αναλογιστούμε πως είναι
πολλά τα πράγματα που φαίνονται απίθανα - αλλά η απιθα-
νότητα δεν συνεπάγεται και ποτέ δεν συνεπαγόταν τη μη
ύπαρξη. Εμείς μπορεί να είμαστε εξαιρετικά απίθανοι - αλλά

32. Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 31
είμαστε εδώ. Το θέμα, λοιπόν, δεν είναι εάν ο Θεός είναι m
θανός, αλλά εάν είναι πραγματικός.
0 Θ ε ό ς τ υ υ ν icevtAJv
Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς ασκεί κριτική στη «Xc
τρεία των κενών». Πρόκειται για αναφορά σε μια προσέγγ
ση της χριστιανικής α/ιολογητικής, η οποία αναδείχθηκε κι
ρίαρχη κατά τον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα -
λεγόμενη προσέγγιση του «Θεού των κενών».28 Στην απλοί
στερη μορφή της, υποστήριζε ότι σε μια φυσιοκρατική ή επ
στημονική κατανόηση της πραγματικότητας υπήρχαν avc
γκαστικά «κενά». Σε ορισμένα σημεία η περίφημη Φυσιη
Θεολογία (1801) του Ουίλιαμ Πέιλι χρησιμοποιεί επιχειρι
ματα αυτής της προσέγγισης. Υποστηρίχθηκε, λοιπόν, ό
πρέπει να υποθέσουμε πως υπάρχει ο Θεός έτσι ώστε
αντιμετωπιστούν τα κενά στην επιστημονική κατανόηση.
Επρόκειτο για μια χαζή κίνηση και εγκαταλείφθηκε εξ ολ<
κλήρου κατά τον εικοστό αιώνα. Ο πρώτος καθηγητής τι
θεωρητικής χημείας στην Οξφόρδη, ο περίφημος μεθοδιστι
λαϊκός ιεροκήρυκας Τσαρλς Κούλσον, την καταδίκασε με τι
εύγλωττη φράση «ο Θεός των κενών». Στη θέση της ζήτη<
να μπει μια περιεκτική αποτίμηση της πραγματικότητας,
οποία θα τόνιζε την εξηγητική ικανότητα της χριστιανικής τ
στης στο σύνολο της και όχι μια καταφυγή σε όλο και πιο (.
κρά κενά.29 Η κριτική του Ντόκινς κατά εκείνων που «λ
τρεύουν τα κενά», παρά τις όποιες υπερβολές της, είναι κ
επαρκής και έγκυρη. Επομένως, θα πρέπει να τον ευχαριστ

33. 38 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
σουμε που μας βοήθησε να ξεφορτωθούμε αυτή την παρωχη-
μένη και εσφαλμένη τροπή στην ιστορία της χριστιανικής
απολογητικής. Πρόκειται, μάλιστα, για ένα καλό παράδειγμα
του πώς ο διάλογος ανάμεσα σε επιστήμη και χριστιανική θεο-
λογία μπορεί να οδηγήσει σε κάποια χρήσιμα αποτελέσματα.
Και ενώ είχε προβεί σε μια πολύ καίρια παρατήρηση ο Ντό-
κινς, δυστυχώς στη συνέχεια αποδυνάμωσε το επιχείρημά
του, ισχυριζόμενος ότι όλοι οι θρησκευόμενοι προσπαθούν
να σταματήσουν τους επιστήμονες απ' το να διερευνούν αυτά
τα κενά: «Μία από τις πραγματικά κακές επιρροές της θρη-
σκείας είναι ότι μας διδάσκει πως αποτελεί αρετή να είναι κα-
νείς ικανοποιημένος δίχως να κατανοεί».30 Αυτό ίσως να αλη-
θεύει για ορισμένες πιο εξωτικές εκδοχές του Χριστιανισμού-
δηλώνω όμως εμφατικά ότι δεν είναι γνώρισμα της χριστια-
νικής θεολογίας. Πρόκειται για ωμή γενίκευση που κατα-
στρέφει μια καθ' όλα ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχει τίποτα επιλήψιμο στην
αποδοχή των ορίων της κατανόησής μας, η οποία εν μέρει προ-
κύπτει από τα όρια της ίδιας της επιστήμης και εν μέρει από
την περιορισμένη ανθρώπινη ικανότητα προς κατανόηση.
Όπως έχει σημειώσει αλλού ο ίδιος ο Ντόκινς:
Η σύγχρονη φυσική μάς διδάσκει ότι η αλήθεια είναι κάτι
περισσότερο απ' όσο βλέπουν τα μάτια μας ή απ' όσο μπο-
ρεί να καταλάβει το τόσο περιορισμένο μυαλό μας, το οποίο
με τη σειρά του εξελίχθηκε προσπαθώντας να αντεπεξέλθει
ανάμεσα σε αντικείμενα μεσαίου μεγέθους που κινούνταν
με μέσες ταχύτητες μέσα σε μέσες αποστάσεις στην ήπειρο
της Αφρικής.31

34. Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS 33
Ελάχιστα θα πρέπει να μας εκπλήσσει ότι αυτό το «τόο
περιορισμένο» ανθρώπινο μυαλό αντιμετωπίζει σοβαρές δι
σκολίες όταν ασχολείται με οτιδήποτε πέρα από τον κόσμ
της καθημερινής εμπειρίας. Η ιδέα του «μυστηρίου» αναδύ;
ται συνεχώς, καθώς το ανθρώπινο μυαλό αγωνίζεται να K C
τανοήσει κάποιες ιδέες. Αυτό αληθεύει αναμφίβολα για χχ
επιστήμη και σίγουρα αληθεύει για τη θρησκεία.
Ωστόσο, το πραγματικό πρόβλημα εν προκειμένω είναι
εκ μέρους χριστιανών απολογητών -με καλές, κατά τ' άλλ
προθέσεις- βεβιασμένη μετεγκατάσταση του Θεού στις κρι
φές κόγχες του σύμπαντος, πέρα από κάθε αποτίμηση ή δι
ρεύνηση. Αυτό όντως συνιστά ένα πραγματικό πρόβλημ
Διότι αυτή η στρατηγική χρησιμοποιείται ακόμη από το κίνι
μα του Ευφυούς Σχεδίου (Intelligent Design) - ένα κίνημ
προερχόμενο κατά βάση από τη Βόρεια Αμερική, το οπο
υποστηρίζει την ύπαρξη ενός «Ευφυούς Σχεδιαστή» ε π ί '
βάσει των κενών που βρίσκουμε στις επιστημονικές εξηγ
σεις, όπως είναι για παράδειγμα η «μη αναγώγιμη συνθετότ
τα» του κόσμου. Δεν πρόκειται για προσέγγιση που αποδέχ
μαι, είτε εξ επόψεως επιστήμης είτε εξ επόψεως θεολογίο
Κατά την άποψή μου, αυτοί που αποδέχονται την εν λό^
προσέγγιση καθιστούν το Χριστιανισμό εξαιρετικά -και α<
καιολόγητα- ευάλωτο έναντι της επιστημονικής προόδου.
Παρ' όλα αυτά, η προσέγγιση που στηρίζεται στον «Θ
των κενών» είναι μία μόνο από τις πολλές χριστιανικές πρ
σεγγίσεις στο ερώτημα σχετικά με το πώς η περί Θεού υτιόί
ση εξηγεί τα πράγματα. Κατά την άποψή μου, πήρε λάθ
δρόμο· πρόκειται για μια αποτυχημένη απολογητική στρατ
γική που ανήκει σε κάποια παλαιότερη εποχή και είναι πια I

35. 40 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
περασμένη. Αυτό τονίστηκε καθ' όλη τη διάρκεια του εικο-
στού αιώνα από διαφόρους χριστιανούς θεολόγους και φιλο-
σόφους της θρησκείας, οι οποίοι έχουν στραφεί και πάλι σε
προγενέστερους και πιο ενδεδειγμένους τρόπους αντιμετώ-
πισης του σχετικού ερωτήματος. Για παράδειγμα, ο Οξφορ-
διανός φιλόσοφος Ρίτσαρντ Σουίνμπερν είναι ένας από
τους πολλούς εκείνους συγγραφείς που ισχυρίζονται ότι η
ικανότητα της επιστήμης να εξηγεί τον εαυτό της απαιτεί
εξήγηση - και η πιο οικονομική και φερέγγυα εκδοχή αυτής
της εξηγητικής ικανότητας έγκειται στην αντίληψη περί δη-
μιουργού Θεού.32
Το επιχείρημα του Σουίνμπερν υποστηρίζει ότι η ίδια η
καταληπτότητα του σύμπαντος χρειάζεται εξήγηση. Συνε-
πώς, δεν είναι τα κενά της κατανόησης του κόσμου εκ μέ-
ρους μας που υποδεικνύουν τον Θεό, αλλά μάλλον η ίδια η
δυνατότητα σύλληψης της επιστημονικής και άλλων μορφών
κατανόησης που απαιτεί κάποια εξήγηση. Εν συντομία, το εν
λόγω επιχείρημα έχει ως εξής: η ίδια η εξηγητικότητα απαιτεί
εξήγηση. Όσο μεγαλύτερη είναι η επιστημονική πρόοδος τό-
σο περισσότερη θα είναι η εκ μέρους μας κατανόηση του σύ-
μπαντος - και συνεπώς τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η ανά-
γκη μας να εξηγήσουμε αυτή την πρόοδο. Πρόκειται για μια
προσέγγιση που προτρέπει και ενθαρρύνει την επιστημονική
έρευνα, παρά επιζητεί να την αποτρέψει.
Ποια είναι γενικότερα η σχέση επιστήμης και θρησκείας;
Ο Ντόκινς έχει πολλά να πει πάνω σ' αυτό το θέμα, γι' αυτό
ας προχωρήσουμε στην εξέταση των σχετικών του απόψεων:

36. 35
'6^el α ν α ι ρ έ σ ε ι
η. e i r i f y - i n j i η τ ο ν Θεό;
την ατζέντα του Η περί Θεού αυταπάτη υπόκειτα
Σ μια διάχυτη πεποίθηση, ότι η επιστήμη έχει αναι
ρέσει τον Θεό. Αυτοί που συνεχίζουν να πιστεύουν στον Θεο
είναι απλούστατα σκοταδιστικοί και δεισιδαίμονες αντιδρα
στικοί, οι οποίοι αρνούνται εντελώς τη νικηφόρα προέλασΓ
των επιστημών, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν εξαφανίσε
τον Θεό ακόμα και από τα απειροελάχιστα κενά της κατα
νόησης του σύμπαντος από την πλευρά μας. Ο αθεϊσμός εί
ναι η μοναδική εναλλακτική για τον σοβαρό, προοδευτικό
και σκεπτόμενο άνθρωπο.
Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά - και σχεδόν όλο
οι φυσικοί επιστήμονες στους οποίους έχω μιλήσει γι' αυτό το
θέμα το ξέρουν καλά αυτό. Έχουμε ήδη αναφερθεί στη
απόρριψη εκ μέρους του Στέφεν Τζέι Γκουλντ κάθε απερί
σκεπτης εξίσωσης των επιστημονικών κατακτήσεων με τη·

37. 42 ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ
αθεϊστική πίστη. Όπως σημείωσε ο Γκουλντ στο βιβλίο Αιώ-
νιοι Βράχοι, στηριζόμενος στις θρησκευτικές αντιλήψεις κο-
ρυφαίων εξελικτικών βιολόγων: «Ή οι μισοί από τους συνα-
δέλφους μου είναι υπερβολικά ηλίθιοι ή, στην αντίθετη πε-
ρίπτωση, η επιστήμη του δαρβινισμού είναι εντελώς συμβα-
τή με τις συμβατικές θρησκευτικές πεποιθήσεις - και εντε-
λώς συμβατή με τον αθεϊσμό».33 Όπως τόνισα στο βιβλίο Ο
Θεός rου Ντόκινς, η παρατήρηση αυτή είναι δίκαιη και ευρέως
αποδεκτή: η φύση μπορεί να ερμηνευτεί με θεϊστικό ή με αθεϊ-
στικό τρόπο, αλλά δεν απαιτεί κανέναν από τους δύο. Και οι
δύο αποτελούν έγκυρες διανοητικές δυνατότητες για την
επιστήμη.
Το γεγονός ότι ο κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος της Αμε-
ρικής μπόρεσε να προβεί σε μια τέτοια δήλωση κάνει τον
Ντόκινς έξω φρενών. Πώς μπορούσε να πει κάτι τέτοιο! Ο
Ντόκινς απορρίπτει τις σκέψεις του Γκουλντ δίχως να τις
εξετάσει με σοβαρότητα και προσοχή. «Απλώς δεν πιστεύω
ότι ο Γκουλντ θα μπορούσε να εννοεί πολλά από όσα έγρα-
ψε στο Αιώνιοι Βράχοι».34 Αυτή η ομολογία πίστεως αποτε-
λεί και την απάντηση του Ντόκινς. Απλούστατα δεν είναι
δυνατόν. Ο Γκουλντ δεν έκανε τίποτε άλλο πέρα από το να
αναδιατυπώσει την ευρέως υποστηριζόμενη άποψη ότι υπάρ-
χουν όρια στην επιστήμη. Την ίδια άποψη, προς περαιτέρω
εκνευρισμό από την πλευρά του Ντόκινς, συναντά κανείς
και στο έξοχο βιβλίο του σερ Μάρτιν Ρις Κοσμικό Ενδιαίτη-
μα, το οποίο -με εντελώς εύλογο τρόπο- τονίζει ότι ορισμέ-
να έσχατα ερωτήματα «βρίσκονται πέρα από τις δυνατότη-
τες της επιστήμης».35 Μια και ο Ρις είναι ο πρόεδρος της Βα-
σιλικής Ακαδημίας, η οποία περιλαμβάνει τους κορυφαίους

38. 37
Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ TOY DA WKINS
επιστήμονες της Βρετανίας, οι παρατηρήσεις του αξίζουν τη
δέουσα κριτική προσοχή.
Το θεμελιώδες ζήτημα που αντιμετωπίζουν οι επιστήμες
είναι το πώς να εξηγήσει κάποιος την εξαιρετικά σύνθετη,
πολύπλευρη και πολυεπίπεδη πραγματικότητα. Αυτό το θε-
μελιώδες ερώτημα της ανθρώπινης γνώσης έχει συζητηθεί
πολύ από τους φιλοσόφους της επιστήμης, ενώ συχνά έχει
αγνοηθεί από εκείνους που, για τους δικούς τους λόγους, θέ-
λουν να παρουσιάσουν την επιστήμη ως τη μόνη βιώσιμη οδό
προς την αυθεντική γνώση. Πάνω απ' όλα, τραβάει το χαλί
κάτω από τα πόδια εκείνων που θέλουν να μιλούν απλου-
στευτικά για την επιστημονική «απόδειξη» ή «αναίρεση» σχε-
τικά με ζητήματα όπως το νόημα της ζωής και η ύπαρξη του
Θεού. Οι φυσικές επιστήμες στηρίζονται στον επαγωγικό
συλλογισμό, ο οποίος συνίσταται στην «αποτίμηση των μαρ-
τυριών και την εκτίμηση των πιθανοτήτων και δεν αποτελεί
μέσο απόδειξης».36 Ανταγωνιστικές εξηγήσεις είναι εμφα-
νείς σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης προσπάθειας προς ανα-
παράσταση του κόσμου - από τις λεπτομέρειες της κβαντι-
κής μηχανικής μέχρι αυτά που ο Καρλ Πόπερ ονόμασε «έσχα-
τα ερωτήματα» του νοήματος.
Αυτό σημαίνει ότι τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής -μερι-
κά από τα οποία είναι επίσης επιστημονικά ερωτήματα- δεν
μπορούν να απαντηθούν με κανενός βαθμού βεβαιότητα.
Οποιαδήποτε δέσμη παρατηρήσεων μπορεί να εξηγηθεί επί
τη βάσει ενός αριθμού θεωριών. Ας χρησιμοποιήσω την τε-
χνική γλώσσα της φιλοσοφίας της επιστήμης: οι θεωρίες κα-
θορίζονται λιγότερο από τα στοιχεία που διαθέτουμε. Προ-
κύπτει συνεπώς το ερώτημα: ποια κριτήρια μπορούν να