3. Kërcelli është një ndër organet
kryesore të bimëve. Në kërcell
formohen e vendosen gjethet e
bimës, lulet dhe frutat. Në kërcell
kryhet qarkullimi i lëngjeve të
përpunuara (limfe e perpunuar)e
qarkullimi i lëngjeve të
papërpunuara(limfe e paperpunuar).
Kërcelli shërben si organ i rezervës.
Kërcelli kryen edhe funksion
fotosintetik.
Kërcelli mund të shërbejë edhe për
shumimin vegjetativ të bimëve.
4. MORFOLOGJIA E KËRCELLIT
Gjatë mbirjes së farave, nga sythi i embrionit
të tyre zhvillohet bisku, i cili përfaqëson
kërcellin së bashku me gjethet që vendosen
mbi të. Pjesët e kërcellit ku dalin gjethet
quhen nyje të kërcellit.
Zona ndërmjet dy nyjeve quhet ndërnyje.
Ndërnyjet mund të jenë të gjata ose të
shkurtëra. Në vartësi të tyre edhe bisqet mund
të jenë të gjatë ose të shkurtër. Këndi që
formon kërcelli me gjethen që dalin prej tij
quhet sqetull e gjethes.
5. NDËRTIMI ANATOMIK I
KËRCELLIT.
Gjatë mbirjes së farës sythi i embrionit zhvillohet dhe jep
biskun. Pjesa e majës së biskut bëhet konus i rritjes ose
apeks. Konusi i rritjes ose apeksi është i ndërtuar nga indi
embrional ose indi meristematik.
Shtresa e jashtme e qelizave që rrjedhin nga ndarja me
paret pingul me sipërfaqen e konusit përbëjnë mbulesën e
apeksit ose tunikën. Qelizat që rrjedhin nga ndarja e
qelizave të konusit me parete në drejtime të ndryshme
formojnë trupin e apeksit ose korpusin.
Mbulesa e apeksit ose tunika diferencohet në protedermë
nga e cila më vonë formohet epiderma.
Trupi i apeksit ose korpusi diferencohet në meristem
themelor dhe prokambium.
6. CILINDRI QENDROR NË KËRCELLIN E
BIMËVE DIKOTILEDONE BARISHTORE
Cilindri qendror ose stela (nga greq. “stele”=
shtyllë, kolonë) përbëhet nga pericikli, tufat
përçuese dhe palca.
Pericikli është i përbërë nga qeliza të
sklerenkimës, të cilat janë qeliza fibrore të
vdekura. Këto qeliza kanë mure të trasha, të
drunjëzuara me funde të tapëzuara.
Funksionet e periciklit:
1. Pericikli forcon kërcellin.
2. Pericikli siguron mbrojtje për tufat përçuese.
8. TUFAT PËRÇUESE NË KËRCELLIN E BIMËVE
DIKOTILEDONE BARISHTORE
Tufat përçuese të përbëra nga ksilema
dhe nga floema përfaqësojnë indin enëzor
ose indin përçues të kërcellit. Çdo tufë
përçuese përbëhet nga:
1. floema parësore,
2. kambiumi enëzor dhe
3. ksilema parësore.
Floema është e vendosur nga ana e
jashtme e tufës përçuese, në drejtim të
sipërfaqes së kërcellit.
Ksilema është e vendosur nga ana e
brendshme e tufës përçuese, në drejtim të
qendrës së kërcellit.
Kambiumi enëzor ndan floemën nga
ksilema. Nga ndarja e qelizave të
kambiumit formohet floemë dytësore dhe
ksilemë dytësore.
9. NDËRTIMI I KËRCELLIT TE BIMËT DRUNORE
Ndërtimi i dytë i kërcellit është karakteristik për shumicën e bimëve
barishtore, për bimët halore dhe për shumë bimë dythelbore drunore.
Te shumica e bimëve drunore, si p.sh. te bliri (Tilia cordata) unaza e
pandërprerë e kambiumit formohet që në fillim të formimit të kërcellit. Në
sajë të veprimtarisë së kësaj unaze të pandërprerë të kambiumit, trashja e
kërcellit vazhdon për një kohë të gjatë. Në përbërjen e kërcellit drunor
zakonisht dallohen këto pjesë: lëvorja, kambiumi, ksilema (druri) dhe
palca.
RRATHËT VJETORË TË KSILEMËS
Si pasojë e ndarjes së vrullshme të qelizave të kambiumit në pranverë,
enët e ksilemës së formuar në këtë stinë janë të gjera. E kundërta ngjet
gjatë ndarjes së ngadalësuar të qelizave të kambiumit në vjeshtë ku enët e
ksilemës së formuar në këtë stinë janë më të ngushta sesa ato të
pranverës.
Me qenë se kambiumi nga vjeshta, deri në pranverën e vitit të ardhshëm
bie në qetësi dhe për shkak se druri i formuar në vjeshtë është i përbërë
nga enë më të ngushta sesa ai pranverori, në prerjen tërthore të këtyre
kërcejve dallohen rrathët vjetorë të ksilemës.
Enët e ksilemës të formuara në pranverë janë të mëdha sepse duhet të
përballojnë qarkullimin e vrullshëm të lëngjeve ngjitëse e zbritëse në këtë
stinë.
10. Fig ........ Ndërtimi i
kërcellit të blirit (Tilia
cordata).
I.Lëvorja; II.
Kambiumi; III. Druri;
IV. Palca.
1. epiderma e
vdekur, 2.
periderma, 3.
kolenkima, 4. pjesë
të floemës, 5. rreze
palcore, 6. druri
vjeshtor i një rrethi
vjetor, 7. druri
pranveror i një rrethi
vjetor, 8. ksilema e
parë.
11. Sythat
Sythi që gjendet në majën e biskut quhet sythi i majës. Në sqetullat e
gjetheve gjenden sythat sqetullorë.Sythi përfaqëson një bisk të pazhvilluar.
Në qendër të sythit janë vendosur qeliza që kanë veti të ndahen. Nga ndarja
e tyre bëhet rritja e biskut.
Kjo pjesë e sythit që rritet nga ndarja e qelizave me që ka formë konike quhet
konusi i rritjes ose apeks.
Në pjesën afër bazës së konusit të rritjes vihen re disa zgjatime që janë fillesat
e gjetheve që zgjaten dhe përkulen duke formuar përreth sythit një kapuç. Ky
kapuç gjethor e mbron sythin nga dëmtuesit dhe kushtet e papërshtatshme
të mjedisit.
TIPET E SYTHEVE
Në periudha të papërshtatshme për jetën e bimëve, disa sythe mbeten për
një kohë të gjatë në gjendje qetësie. Këto sythe quhen sythe të fjetur.
Pasi gjethet arrijnë një farë zhvillimi, në sqetullat e tyre formohen gunga
dytësore. Nga zhvillimi i këtyre gungave formohen sythe të reja të quajtura
sythe anësorë ose sythe sqetullorë.
Sythet sqetullorë quhen sythe vegjetativ kur prej tyre formohen gjethe ose
bisqe (degë).
Sythet sqetullorë quhen sythe gjenerativ kur prej tyre çelin lule. Për këtë arsye
këta sythe quhen edhe sythe lulorë. Sythet lulorë paraqiten më të fryrë në
krahasim me sythet gjethorë. Sythet gjethorë janë më të hollë dhe më të
zgjatur.Në disa bimë gjenden edhe sythe të përzier që përmbajnë në
brendësinë e tyre fillesa të gjetheve dhe fillesa të luleve.
12.
13. DEGËZIMI I KËRCEJVE
Pjesa
mbitokësore e bimëve të larta rrallë
mund të jetë e përbërë nga një bisk.
Shpesh bisqet janë të shumtë dhe dalin
nga njeri-tjetri. Kërcejtë me shumë bisqe
quhen kërcej të degëzuar. Çelja e shumë
bisqeve në një kërcell ka rëndësi të
madhe biologjike pasi degëzimi e zgjeron
mundësinë për të rritur masën e gjetheve
që janë organet kryesore të asimilimit.
14.
15.
16. Ndarja e bimeve
Bimet tokesore, bazuar ne qendrueshmerine e
kercejve te tyre, mund te ndahen ne dy grupe te
medha: bime barishtore dhe bime drunore. bimet
barishtore kane kercej te bute dhe te gjelber.
ndersa bimet drunore kane kercej te trashe dhe te
forte, si: druret dhe shkurret.
17. Ndertimi anatomik e kercellit
te bimet drunore.
1. Shtresa e jashtme e levores, e perbere bga indi i tapes.
2. Pjesa e brendshme e levores,e perbere nga gypat me
shoshe te floemes
3. Shtresa e lenget, e perbere nga qeliza te gjalla te
kambiumit. qeliza me veti embrionale ose sic quhen
ndryshe meristematike.
4. Druina, e perbere nga rrathet vjetore.
5. Palca, qe ndodhet ne qender te brendesis se kercellit..
18.
19.
20.
21. Ndertimi i kercellit barishtor.
Kercelli i bimeve njethelbore ka ndryshim nga kercelli i bimeve
dythelbore.
Te bimet barishtore dythelbore ka tufa percuese te vendosura
ne forme rrethi. Midis floemes e ksilemes ka kambium i cili duke
prodhuar floem e ksilem largon (hap) floemen e pare nga
ksilema e pare.. Per kete arsye keto lloj tufash quhen dhe tufa
te hapura.
te bimet dythelbore gjate gjithe jetes kercelli peson ndryshime
nga te cilat pernmendet, shfaqja e kambiumit nga qelizat
parenkimatike qe ndodhet ne zonen midis dy tufave fqinje.
Ne nje kohe te dyte ky kambium ndertufezor bashkohet me
kambiumin e tufave dhe formon nje unaze te plote.
Nga veprimtaria e dy kambiumeve formohet floeme dhe
ksileme e re, pra formohen tufa te reja percuese qe formojne
e trashin kercellin.
22.
23. Kercelli
i bimeve njethelbore (psh misri) ka
nje numer tufash percuese te shperndara
pa rregull ne gjithe zonen e kercellit. Ato
nuk permbajne kambium prandaj quhen
tufa te mbyllura dhe rrethohen nga nje
shtrese e indit mekanik (qelizat e
sklerenkimes), te cilat rrethoje si nje kellef
te gjithe pjesen e kercellit.
24. METAMORFOZAT E KËRCEJVE
Si rrjedhojë e funksioneve të reja ndodh
shpesh që kërcelli (bashkë me të edhe
gjethet) të ndryshojë strukturën e tij të
brendshme e të jashtme. Kërcelli pëson
ndryshime në pamje, në strukturë dhe në
funksion. Ndryshimet që pëson kërcelli në
pamje, në strukturë dhe në funksion quhen
modifikime ose metamorfoza. Këto
modifikime ose shndërrime janë dy llojesh:
1. shndërrime nëntokësore dhe
2. shndërrime mbitokësore.
25. KËRCEJTË ME SHNDËRRIME
NËNTOKËSORE
Ndër kërcejtë me shndërrime nëntokësore bëjnë pjesë: rizoma,
qepa dhe tuberet.
Rizomat janë kërcej nëntokësorë me gjethe në formë luspash. Emri
“rizomë” lidhet me faktin se këto forma të metamorfizuara të
kërcellit janë të ngjashëm me rrënjët (rizoide). Duke u zhvilluar nën
tokë, këta bisqe humbasin ngjyrën e gjelbër, ndërsa gjethet e tyre
shndërrohen në luspa pa ngjyrë. Nga nyjet e rizomave kohë mbas
kohe mbijnë bisqe mbitokësorë. Rizomë kanë: krisja, talla, grami,
fieret etj. Çdo copë e prerë rizome ka aftësi të zhvillohet në një
bimë të re prandaj edhe luftimi i bimëve që kanë rizomë në
parcelat e mbjella është i vështirë.
Qepa është një kërcell shumë i shkurtër që quhet bulb, nga i cili
dalin luspa mishtore, p. sh. te qepa, te hurdhëra etj. Në këta kërcej
të metamorfizuar bima depoziton lëndën e rezervës që përdoret në
periudhën e vegjetacianit, të lulëzimit e të frutifikimit.
Tuberet ose zhardhokët, në dallim nga rrënjët e fryra, kanë luspa e
sytha në sqetullat e tyre. Si shembull tipik përmendim tuberet e
patates.
Tuberet formohen në fund të kërcejve të gjatë nëntokësorë.
Rizomat janë kërcej nëntokësorë me gjethe në formë luspash.
26. KËRCEJTË ME SHNDËRRIME MBITOKËSORE
Në shndërrimet mbitokësore të kërcellit bëjnë pjesë: lozet, gjëmbat,
stolonet dhe filokladet.
Lozet janë forma të shndërruara të kërcellit që dalin nga sqetullat e
gjetheve. Lozet u shërbejnë bimëve për t’u kapur.Lozet janë
karakteristike për bimët e familjes kungullore (Cucurbitaceae): si
p.sh. për bimën e kungullit (Cucurbita pepo), për kastravecin e
kultivuar (Cucumis sativus), si dhe për hardhinë (Vitis vinifera).
GJEMBAT SI SHNDËRRIME MBITOKËSORE TË KËRCEJVE
Gjembat janë formacione të forta me majë të hollë të formuara
nga metamorfoza e kërcellit.
Kjo metamorfozë e biskut siguron për bimët një mbrojtje të mirë nga
kafshët bimëngrënëse.
Në dallim nga gjembat me origjinë epidermike, gjembat me
origjinë kërcellore këputen me vështirësi nga bima duke marë me
vetë copa druri.
Kërcejtë e shndërruar në gjemba gjenden në bimë të tilla si: driza
(Paliurus aculeatus), kulumbria (Prunus spinosa), kumbulla e egër
(Prunus cocomila),
murrizi njëbërthamësh (Crataegus
monogyna), ushinthi (Pyrocantha coccinea) etj.
27. STOLONET, FILOKLADET DHE METAMORFOZA TË TJERA TË
KËRCELLIT
Stolonet janë kërcej zvarritës, të cilët në nyjet që prekin tokën, prodhojnë
bimë të reja. Këto forma të metamorfizuara të kërcellit janë karakteristike për
luleshtrydhen.
Filokladet ose kladodet janë shndërrime të kërcellit në trajtë gjetheje. Këta
kërcej që kanë formën e gjetheve e që kryejnë funksionet e saj kanë gjethe të
reduktuara dhe lule.
Këto karakteristika i dallojnë filokladet ose kladodet nga gjethet e vërteta të
cilat asnjëherë nuk kanë lule.
Ndër bimët me kladode që rriten në vendin tonë përmendim rrushkullin
nëngjuhëz (Ruscus hypoglossum) dhe rrushkullin shpues (Ruscus aculeatus).
Metamorfoza të tjera të kërcellit vihen re te bisqet e bimëve me lëng
(sukulente). Kërcelli i këtyre bimëve është i mbuluar me gjemba ose nga
gjethe ose nga gjethe tepër të reduktuara në formë luspash të shkurtra.
Në vendin tonë bimët sukulente gjenden kryesisht në tokat e kripura.
Përmendim midis tyre bimët e gjinive jambruku (gjinia Salicornia) dhe bimët e
gjinisë cima (gjinia Salsola).
Metamorfoza të tjera të kërcellit vihen re te bisqet e bimëve me lëng
(sukulente). Përmendim midis tyre bimët e gjinive jambruku (gjinia Salicornia)
28. JETËGJATËSIA E BIMËVE
Përsa i përket jetëgjatësisë, ka edhe bimë barishtore
njëvjeçare të formuara nga fara që lulëzojnë shpejt, lidhin
frute shpejt dhe po shpejt thahen. Bimët të tilla
jetëshkurtëra (efemere) zakonisht lulëzojnë herët në
pranverë dhe kërcelli i tyre jeton vetëm disa javë. Lartësia
e bisqeve të tyre rrallë kalon mbi 10 deri në 20 centimetra.
Ka edhe bimë njëvjeçare që nuk drunjëzohen dhe që
kërcelli kryesor i tyre mund të arrijë edhe lartësinë 4 metra
e më tepër, si p.sh. te misri (Zea mays).
Te bimët drunore që jetojnë disa qindra vjet, lartësia e
kërcellit kryesor arrin 50 metra e më tepër, si p, sh. te bredhi
(gjinia Abies), te qiparisi (gjinia Cuppresus) etj. Në bimët
drunore të mëdha, si p.sh. te eukalipti (gjinia Eukalyptus)
dhe sekuoja (Sequoja) lartësia e kërcellit kryesor arrin 140
m. Ndër bimët drunore më gjatë jetojnë: sekuoja, tisi,
qiparisi (deri në 3000-5000 vjet).
