Эсгий урлалын багш П.Ганболормаа

1. П.Ганболормаа

2. Зорилго:
Ноосон ширхэгтийн тухай анхан шатны мэдлэг
олгох
Зорилт:
 Өөхөн сүүлт хонины үүлдэр
 Ууцан сүүлт хонины үүлдэр
 Бүдүүн, бүдүүвтэр ноост хонь
 Нарийн, нарийвтар ноост хонь

3. Ноосон ширхэгтийн тухай
Монголчууд эртнээс хонины ноосыг ахуй
амьдралдаа өргөнөөр хэрэглэсээр иржээ.
Ноосыг бүтэцээр нь: Бүдүүн, бүдүүвтэр, нарийн,
нарийвтар
1.Бүдүүн, бүдүүвтэр ноост хонь.
Бүдүүн ноос нь ноолуур, завсарын үс, сор үс,
хялгаснаас бүрддэг.Ийм ноосоор голдуу эсгий
хийдэг.Бүдүүвтэр ноос нь ноолуур, завсрын үс, сор
үснээс бүрддэг.Ийм ноосоор сайн чанарын хивс,
бүтээлэг зэргийг хийхэд тохиромжтой.Энэ
чиглэлийн хонийг өөхөн сүүлт, ууцан сүүлт гэж
ангилан үздэг.

4. Өөхөн сүүлт хонь
Монгол (Xалх) үүлдэрийн хонь, Говь-
Алтай үүлдэр, Байдраг үүлдэр, Баяд
үүлдэр, Үзэмчин үүлдэр, Сартуул
үүлдэр, Дархад омог, Барга омог,
Сутай омог, Хотонт үржлийн хэсэг,
Тамир үүлдрийн хэсэг

5. Ууцан сүүлт хонь
Ууцан сүүлт хонь
Керей үүлдэр, Торгууд үүлдрийн хэсэг, Алтанбулаг
үржлийн хэсэг
Монгол (Xалх) үүлдэрийн хонь. Монгол хонийг эрт
дээр үеэс эдүгээ хүртэл үржүүлж ирсэн. Монгол хонь
бие даасан эртний үүлдэр юм. ХААЯ 1990 онд Монгол
хонийг бие даасан үүлдэр болгон баталгаажуулжээ.
Бүдүүн ноостой.Ноос нь эсгий, цэмбэ хийх үндсэн
түүхий эд болдог.Нэгдүгээр зэргийн ноосоор хивс
хийх боломжтой.Монгол хонины ноосны ноолуур нь
нарийн чанартай учраас тусд нь ялгаж нэхмэл,
сүлжмэл эдлэл хийж болно.

6. Байдраг үүлдэр
Байдраг үүлдрийг 1983 онд баталгаажуулжээ.Үүлдрийг
бий болгохдоо нутгийн хониноос ноосны гарц, урт,
чанараар сайн шилж өөр дотор нь үржүүлэх селекцийн
аргыг хэрэглэсэн.Байдраг үүлдэр нь бэлчээрийн
маллагааны нөхцөлд зохицсон, чийрэг бие цогцостой,
мах, өөх, бүдүүвтэр ноосны чиглэлтэй.Өөхөн сүүл нь
бусад омог хониныхоос арай урт. Байдраг хонины ноос
хялгасгүй, торгомсог, гялалзсан цагаан өнгөлөг, ноос нь
урт 35 см хүрдэг учир дэлхийн хамгийн урт ноостой
хонины үүлдэр хэмээн үнэлэгддэг. Ноосны
бүрэлдэхүүний 87.3 хувь нь ноолуур, 7.0 хувь нь завсрын
үс, 5.7 хувь нь нарийн сор байна.Ноосны дундаж урт 18.5
см, ноолуурын урт 12.0 см.Ноолуурын нарийн 21.9 мкм,
ноосны цэвэр гарц 69.8 хувь.

7. Баяд үүлдэр
Баяд хонийг 1991 онд бие даасан үүлдэр болгон
баталгаажуулсан. Баяд хонийг Увс аймгийн
Малчин, Хяргас, Зүүнговь суманд зонхилон
үржүүлдэг. Тэсвэртэй чийрэг бие цогцостой,
ноосон ашиг шим сайтай, нэг, хоёрдугаар зэргийн
ноос нь хивс, хөнжил хийхэд тохиромжтой. Нас
гүйцсэн хуцнаас 2.1 кг, эм хониноос1.8 кг, төлгөн
хуцнаас 1.7 кг, охин төлөгнөөс 1.9 кг ноос
авдаг.Ноосны бүрэлдэхүүний 85 хувь нь ноолуур
эзэлдэг.Ноосны урт 16.3 см, ноолуурын урт 8.3 см
юм.Ноолуурын нарийн 20.7 мкм, ноосны цэвэр
гарц 69.8 хувь.

8. Үзэмчин үүлдэр
Үзэмчин хонийг 1991 онд бие даасан үүлдрээр баталсан.
Үзэмчин хонийг Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Дорнод
аймгийн Сэргэлэн суманд үржүүлдэг. Үзэмчин хонь
Дорнодын уужим тал нутгийн бэлчээрийн маллагааны
нөхцөлд зохицсон, чийрэг бие цогцостой, тэсвэртэй,
догшин, лагсдуу, уртавтар биетэй, мах, өөхөн ашиг шим
сайтай, сүүл дугариг, том, оршин байгаа экологийнхоо
өвөрмөц нөхцөлд харьцангуй хурдан өсөж томрох
онцлогтой. Ноос нь хялгас ихтэй, ноолуур нь бусад омог
хониныхоос нарийн (18.3 мкм). Хуц1.4 кг, эм хонь 1.3 кг ноос
өгдөг. Ноосны бүрэлдэхүүнд ноолуур 74.2 хувь, завсрын үс
4.2 хувь, сор 2.7 хувь, хялгас18.9 хувь эзэлдэг. Ноосны урт
9.8 см, ноолуурын урт 8.7 см.Ноолуурын нарийн 18.3 мкм,
ноосны цэвэр гарц 61.6 хувь.

9. Сартуул үүлдэр
Сартуул хонийг 2001 онд бие даасан үүлдэр
болгон баталсан.Сартуул хонины цөм сүргийг
Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан суманд үржүүлж
байна.Сартуул хонь хангай, говь хосолсон
экологийн нөхцөлд зохицсон, чийрэг бие
цогцостой, харьцангуй тэсвэр сайтай, дунд
зэргийн биетэй, ноос урт, бүдүүвтэр, ноосны
чанар сайн, хивс хийхэд тохиромжтой, арьс нь
харьцангуй нимгэн. Нас гүйцсэн хуц 1.9 кг, төлгөн
хуц 1.6 кг, эм хонь 1.5 кг, охин төлөг 1.5 кг ноос
өгдөг. Ноосны бүрэлдэхүүний 79.6 хувь нь
ноолуур, 7.1 хувь нь завсрын үс, 6.3 хувь нь сор, 6.7
хувь хялгас байдаг. Ноосны урт 18.8 см, ноолуурын
урт 9.9 см, ноолуурын нарийн 20.7 мкм.

10. Дархад омог
Дархад хонийг 1990 онд бие даасан омогоор
баталсан. Дархад хонь өндөр уул, тайгын бүсийн
нөхцөлд гойд зохицсон, чийрэг бие цогцостой,
хүйтэнд тэсвэртэй, ялангуяа их цастай өвөл,
хаврын улиралд бэлчээрийг ашиглах, цас туулах
онцгой чадвартай, ноосонд ноолуур их, хялгас бага,
ноосны чанар сайн учир хивс, бүтээлэг хийхэд нэн
тохиромжтой гэж үйлдвэрүүд үнэлдэг. Ноосны
жин хуцных 1.7 кг, төлгөн хуцных 1.3 кг, эм хониных
1.5 кг, охин төлөгнийх 1.0 кг. Ноосны
бүрэлдэхүүний 87 хувь нь ноолуур, 5.8 хувь нь
завсрын үс, 5.9 хувь нь сор, 1.3 хувь нь хялгас байдаг.
Ноосны урт 14.9 см, ноолуурын урт 10.2 см,
ноолуурын нарийн 20.2 мкм, ноосны цэвэр гарц
61.9 хувь.

11. Барга омог
Барга хонийг 1990 онд бие даасан омог болгон
баталсан.Барга хонь Дорнодын уужим тал нутгийн
бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд сайн зохицсон
чийрэг бие цогцостой, цээж гүн, өндөрдүү биетэй,
ууц ялимгүй өргөгдсөн, богинодуу зузаан, отоггүй
сүүлтэй, мах, өөхөн ашиг шим давуу
хөгжсөн.Бүдүүн ноостой, ноосон дахь ноолуур
нарийн /19.6 мкм/. Хуцнаас 1.2 кг, төлгөн хуцнаас 1.1
кг, эм хониноос 1.2 кг, охин төлөгнөөс 1.0 кг ноос
авдаг. Ноосны бүрэлдэхүүнд ноолуур 75.5 %,
завсрын үс 5.3 %, сор 4.5 %, хялгас 14.7 % байдаг.
Ноосны урт 14.7 см, ноолуурын урт 7.3 см,
ноолуурын нарийн нь 19.6 мкм, ноосны цэвэр гарц
62.0

12. Сутай омог
Сутай хонийг 1990 онд бие даасан омог болгон
баталсан.Сутай омгийн хонийг Ховд аймгийн
Дарви суманд үржүүлдэг. Сутай хонь Сутай уулсын
экологи нөхцөл, бэлчээрийн маллагаанд зохицсон,
чийрэг бие цогцостой, тэсвэртэй, бүдүүн ноостой,
Нас гүйцсэн хуц 2.0 кг, төлгөн хуц 1.6 кг, эм хонь 1.6
кг, охин төлөг 1.4 кг ноос өгдөг.
Хотонт үржлийн хэсэг
Хотонт хонийг 1996 онд үржлийн хэсэг болгон
баталсан. Бүдүүн ноостой.Үржилийн хэсгийн
хонины цөм сүргийг Архангай аймгийн Хотонд
суманд үржүүлдэг.Нас гүйцсэн хуц 1.8 кг, төлгөн
хуц 1.3 кг, эм хонь 1.2 кг, охин төлөг 1.1 кг ноос өгдөг.

13. 2 Каракуль хонь
Сүмбэр үүлдэр
Сүмбэр үүлдрийг 1990 онд баталсан.Монгол хонийг
Каракулийн цус шингээж эрлийзжүүлэн гуравдугаар
үеэс өөр дотор нь үржүүлэх аргаар бий
болгожээ.Сүмбэр үүлдрийг Говьсүмбэр аймгийн
Сүмбэр суманд үржүүлдэг.Энэ үүлдэр нь цөлөрхөг
хээрийн бэлчээр, маллагааны нөхцөлд зохицсон, хар,
саарал, хүрэн өнгийн буржгар хурга гаргана.Хонины
зүс насаар өөрчлөгддөг.Хурга хар, улаан, саарал зүстэй
гарч цаашид буурал болно. Ноосны урт 20.7 см,
ноолуурын урт 8.0 см. Хурганы арьсны 80.2 хувь нь хар,
14.5 хувь нь саарал, 1.9 хувь нь сорлог, 3.4 хувь нь өнгөт
байдаг.

14. Ууцан сүүлт хонь
Керей үүлдэр
Керей үүлдрийг 1998 онд баталгаажуулжээ. Үүлдрийн
цөм сүргийг Баян-өлгий аймгийн Дэлүүн суманд
үржүүлдэг. Керей үүлдэр нь Алтайн уулархаг нутгийн
байгаль, цаг уурын нөхцөлд зохицсон, чийрэг бие
цогцостой, тэсвэртэй, чацархаг, хондлойн хэсэг нь
сэрвээнээсээ өндөр өргөгдсөн, том сүүлтэй, сүүл нь
ацалсан хэлбэртэй түргэн өсөж томрох онцлогтой, мах,
өөхөн ашиг шим сайтай, бүдүүн ноостой. Голдуу улаан,
хар, бор зүстэй. Нас гүйцсэн хуц 75.0 кг, төлгөн хуц 48.0
кг, эм хонь 56.1 кг, охин төлөг 45.6 кг дундаж жинтэй.
Нас гүйцсэн хуцнаас 2.0 кг, төлгөн хуцнаас 1.6 кг, эм
хониноос 1.3 кг, охин төлөгнөөс 1.4 кг ноос авдаг.

15. Торгууд үүлдрийн хэсэг.
Торгууд үүлдрийн хэсгийг 1983 онд
баталгаажуулжээ.
Торгууд хонины цөм сүргийг Ховд аймгийн Булган
суманд үржүүлдэг.Бүдүүвтэр ноостой. Хуц 2.5 кг,
төлгөн хуц 1.6 кг, эм хонь 2.0 кг, охин төлөг 1.5 кг
ноос өгдөг. Ноосны бүрэлдэхүүний 86 хувь нь
ноолуур, 10.4 %, нь завсрын үс, 3.8%, нь сор, 3.8%, нь
хялгас эзэлдэг.ноосны урт 17.7 см, ноолуурын урт 9.7
см, ноолуурын нарийн нь 22.5 мкм, ноосны цэвэр
гарц 62.0 %,

16. Алтанбулаг үржлийн хэсэг
Алтанбулаг хонийг 1996 онд үржлийн хэсгээр
баталсан. Үржлийн хэсгийг Төв аймгийн
Алтанбулаг суманд үржүүлдэг. Нас гүйцсэн
хуц1.4 кг, төлгөн хуц 1.2 кг, эм хонь 1.2 кг ноос
өгдөг. Ноосны бүрэлдэхүүний 56.5 хувь нь
ноолуур, 5.4 хувь нь завсрын үс, 12.0 хувь нь сор,
26.7 хувь нь хялгас эзэлдэг. Ноосны урт 13.6 см,
ноолурын урт 9.5 см.Ирэгний нядлагын жин
72.0 кг, гулуузны жин 35.0 кг, махны гарц нь 54.7
хувь.

17. 2. Нарийн нарийвтар ноост хонь
Энэ чиглэлийн хонины аж ахуйг нарийн ноост
хонь, нарийвтар ноост хонь гэж ангилж
үздэг.Нарийн ноост хонь нэг төрлийн үс буюу
дунджаар 20-25 мкм нарийн голчтой ноолуураас
тогтсон, багц хэлбэрийн ноостой байдаг.Ийм
хонины ноос шигүү 1 см2 талбайд 4 мянгаас 10
мянган ширхэг үс ургадаг.Энэ нь бүдүүн ноост
хониныхоос 4-5 дахин их юм.Ноос өнгөлөг, зунгаг
их, уян мяндаслаг зөөлөн.Үс шигүү ургадаг учир
нэг хониноос дунджаар 5-6 кг ноос авах
боломжтой.

18. Нарийн ноост хонь хундан цагаан зүстэй, шодон
сүүлтэй байдаг.Нарийвтар ноост хонь бүдүүн ноолуур
болон завсарын үсээс бүрдсэн багц хэлбэртэй ноостой
байдаг.Үсний ширхэг 25 мкм-ээс их. Ихэнх үүлдрийн
хонь Шодон сүүлтэй. Өөхөн сүүлтэй нарийвтар ноост
хонины үүлдэр цөөн байдаг.
Манай улсад 1930-аад оноос нарийн, нарийвтар
ноост хонь үржүүлэх ажил хийгдэж эхэлсэн.Жилдээ
1500 тн ноос боловсруулах хүчин чадалтай нэхмэлийн
үйлдвэр байгуулагдсан үеэс түүний үндсэн түүхий эд
болох нарийн, нарийвтар ноосны хэрэгцээ өссөн.Энэ
хэрэгцээг хангах зорилгоор явуулсан эрдэм шинжилгээ,
үйлдвэрлэлийн ажлын дүнд манай улсад анхны
нарийвтар ноост хонины үүлдэр 1961 онд батлагдсан.

19. Нарийн, нарийвтар ноост хонь жин, махны унац
ихтэй, арьс нь гоёмсог үслэг эдлэл малгай, нэхий
дээл хийх үнэ цэнэтэй түүхий эд юм.Хонины ноос,
арьсны үнэ өссөөр байгаа нь малчдын орлого
нэмэгдүүлэхэд чухал нөлөөлдөг.Нарийн, нарийвтар
ноост хонь төлөрхөг санар сайтай 100 эм хониноос 130
хурга бойжуулах боломжтой.Манай улсад нарийн
нарийвтар ноост хонийг Сэлэнгэ, Булган, Хэнтий,
Дорнод аймгийн газар тариалан хөгжүүлэх тэжээл,
байр, усаар хангах боломжтой бүс нутагт үржүүлэх нь
тохиромжтой гэж үздэг.

20. Хангай үүлдэр
Монголын анхны нарийн ноост Хангай үүлдрийг
1990 онд баталсан.Хангай үүлдрийн хонийг
Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд үржүүлдэг.
Хангай хонь ойт хээрийн бэлчээрийн маллагааны
нөхцөлд зохицсон, мах, ноосны хэвшилтэй,
төлөрхөг чанар өндөр /125%/. Ноос багц хэлбэртэй,
жигд нарийн.Ноос нь нэхмэл, сүлжмэл эдлэл хийх,
арьс нь үслэг эдлэл хийхэд тохиромжтой. Нас
гүйцсэн хуц 7.0 кг, эм хонь 3.4 кг, төлгөн хуц 3.5 кг,
охин төлөг 3.2 кг ноос өгдөг. Ноосны урт дунджаар
7.0 см, нарийн нь 18.1-25.0 мкм.Ноосны цэвэр гарц
49 %.

21. Орхон үүлдэрийн хонь
Монголын анхны нарийвтар ноост Орхон
үүлдрийг 1961 онд баталсан.Орхон үүдрийн хонины
цөм сүргийг Сэлэнгэ аймгийн Орхон суманд
үржүүлдэг. Энэ хонь бэлчээрээр маллахад зохицсон
чийрэг бие цогцостой, тэсвэртэй, бие том, мах,
ноосны хэвшилтэй, төлөрхөг чанар сайтай /115%/,
жигд нарийвтар ноостой, ноос багц хэлбэртэй,
нэхмэл, сүлжмэл хийх, арьс нь үслэг эдлэл хийхэд
тохиромжтой. Нас гүйцсэн хуц 5.6 кг, эм хонь 3.7 кг,
төлгөн хуц 5.1 кг, охин төлөг 3.4 кг нарийвтар ноос
өгдөг.. Ноосны урт 8.0 см, нарийн нь 25.1-31.0 мкм,
ноосны цэвэр гарц 55%.

22. Тал нутгийн цагаан үүлдэр
Тал нутгийн цагаан үүлдрийг 1992 он
баталгаажуулсан.Тал нутгийн цагаан үүлдрийн
хонийг Хэнтий аймгийн Өндөрхаан, Сүхбаатар
аймгийн Асгат суманд үржүүлдэг.Энэ үүлдрийн
хонь Дорнодын уужим тал нутгийн бэлчээр,
маллагааны нөхцөлд зохицсон, мах, ноосны
хэвшлийн нарийвтар ноостой.Ноос нь багц
хэлбэртэй, нэхмэл сүлжмэл хийхэд тохирох сайн
чанарын арьстай.Нас гүйцсэн хуц 4.2 кг, эм хонь 2.6
кг, охин төлөг 2.1 кг нос өгдөг.Ноосны дундаж урт
7.0 см, нарийн нь 25.1-43.0 мкм.Ноосны цэвэр гарц
56%.

23. Ерөө үүлдрийн хэсэг
Ерөө үүлдрийн хэсгийг 1981 онд баталсан.Ерөө
үүлдрийн хэсгийн хонийг Сэлэнгэ аймгийн Ерөө
суманд үржүүлдэг.Ерөө үүлдрийн хэсгийн хонь
мах, ноосны хэвшлийн урт, гялалзсан, өнгөлөг,
нарийвтар ноостой. Ноос нь нэхмэл, сүлжмэл,
эсгий бүтээгдэхүүн хийх, арьс нь үслэг эд хийхэд
тохиромжтой. Нас гүйцсэн хуц 6.0 кг, төлгөн хуц 4.1
кг, эм хонь 3.2 кг, охин төлөг 3.1 кг ноос өгдөг.
Ноосны дундаж урт 11 см, нарийн нь 27.0-31.0 мкм,
ноосны цэвэр гарц 57 хувь.

24. Жаргалант үржлийн хэсэг
Жаргалант үржлийн хэсгийг 1991 онд
баталсан.Жаргалант үржлийн хэсгийн хонийг Төв
аймгийн Жаргалант, Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуулд
үржүүлдэг.Жаргалант хонь нарийвтар
ноостой.Ноос нь нэхмэл, сүлжмэл эдлэл хийх, арьс
нь үслэг эдлэл хийхэд тохиромжтой. Нас гүйцсэн
хуц 3.5 кг, төлгөн хуц 2.8 кг, эм хонь 2.5 кг, охин
төлөг 2.2 кг ноос өгдөг. Ноосны дундаж урт 8 см,
нарийн нь 25.1-31.0 мкм, ноосны цэвэр гарц 58%.

25. Анхаарал тавьсанд баярлалаа