Euskal mitologiari buruzko hausnarketa batzuk.

2. 1. Zer da mitologia?
2.Basajaun.
2.1. Basajaunen kondaira
3.Mari
3.1. Mariren kondaira
4.Tartalo
4.1. Tartaloren kondaira
5. Sorgin
5.1. Sorginen kondaira
6. Sugaar
7.Galtxagorri
8. Heresungea
9. Iratxoa
10. Akerbeltz
11. Zezengorri
12. Eate
13. Maide
14. Basandere
11.

3. Mitoak, hau da, natura eta gizakien auziak azaltzen dituen
fantasiazko istorioak, kontatzea da. Gaur egun, bi esanahi nagusi
ditu hitzok: alde batetik, kultura edo erlijio batek duen mito-
multzoa, edo, beste aldetik, mito-multzo hori biltzen, aztertzen eta
interpretatzen duen jakintza arloa.
Mitoen gai nagusiak kultura guztietan ematen dira, baina itxura
eta esateko modua aldatuz.
•Jatorri mitoak: munduaren, hiri baten edo arraza/kultura baten jatorria
azaltzeko.
•Erritu mitoak: ohitura batzuen zergatikoa azaltzen dituztenak, jainko bati
atsegin emateko edo ezbeharrak sahiesteko.
•Gurpen mitoak: jainko baten bizitza eta lorpenak azaltzeko.
•Ospe mitoak: agintari edo heroien leinua ezagutarazteko.
•Amaiera mitoak: munduaren edo zibilizazioaren amaiera aurreikusteko.
•Gizarte mitoak: gizartearen ohitura edo jokabide batzuk frogatzeko.

4.  Otsoei ere ez die uzten inguratzen. Ardiek,
denek batera, zintzarriak astintzen dituzte
Basajauna sumatzen dutenean eta, horrela,
artzainek badakite lasai egon daitezkeela, gau
edo egun horretan otsoa ez delako joango
abereengana.
 Basoen barrenean edo leize garaietan
bizi den irelu edo numen bat da.
 Artaldeak zaindu
eta babesten ditu
Basajaunek. Ekaitza
datorrenean
artzainek artaldea
batu dezaten garrasi
egiten du.

5. “Bazegoen behin bi anai arreba ardiak zaintzen, eta
egun batean suge bat etorri zen. Orduan, mutila atzetik
joan zen, arrebak ardiak zaintzen zituen bitartean.
Sugearen atzetik kobazulora iritsi zen. Bertan, Basajaun
bat ikusi zuen ikatza sutan egosten eta beldurtu egin
zen. Mutila ezkutatzen saiatu zen baina Basajaunek ikusi
egin zuen eta honela esan zion:
Zure aitak horrelako ikatza egosten al du?
Nolakoa den erakusten ez badidazu, ez dakit. –
erantzun zion mutilak.

6. Basajaunak ikatza eman eta kobazulotik
kanpo ikusteko esan zion. Mutila korrika
arrebarengana joan eta ikatza ikusterakoan
urre gorria zela konturatu zen. Horrekin
aberastuko zirela eta, bila joateko esan
zion. Mutilak horrela egin zuen, baina
kobazulora sartzerakoan Basajaun nagusia
esnatu eta haserre bizian bere atzetik
korrika joan zen.
Gau osoa aritu ziren katua eta sagua
bezala korrika. Baina goiza heltzean kanpai
hotsak entzun eta Basajaunak kobazulora
itzuli behar izan zuen.
Izan ere, Jesukristo jaio zenetik aurrera,
Basajaunen boterea galdu egin zela diote
ere.

7. Emakume itxura duten izakiak dira, leizeetan edo ibaietan bizi dira.
Laminek hainbat egiteko zituzten: irutea;
trikuharriak, zubiak, etxeak, gazteluak zein
elizak eraikitzea; eta gauetan arropa
garbitzea.
Gizakiei eskatzen zieten gari edo arto
ogia, urdai eta sagardoarekin jaten
zuten, eta baita maitaleek ematen
zizkieten ogi, gatzatu eta esnea ere.

8. Dimako Atzemin baserriko gizon batek ikatza egiten ari zen
gau batean birao bat bota omen zuen. Berehala, norbaitek
hiru bira emanarazi zizkion han zeukan txondorraren
inguruan, eta desagertu egin zen. Zortzi egunez ibili omen
ziren bere bila eta azkenean Bernaolako leizean aurkitu
zuten. Egun horietan laminek zaindu zutela esan zuen.
Mañariko Askondo baserriko neska
gazte bat gauero Izuntzako baserrira
joaten zen haritzera. Behin, San
Lorentzo ermitaren alboan dagoen
haitzulo aurretik pasatzean, laminak
irten zitzaizkion bidera eta handik
gehiago ez pasatzeko esan zioten,
baina neskak ez zien kasurik egin eta
beste bi aldiz ere pasatu zen.
Azkenengoan, ordea, laminek bahitu
egin zuten eta ez zen berataz ezer
gehiago jakin. Neskaren arrosarioaren
aleak inguruan sakabanatuta agertu
ziren.

9. Okabixon, Lekeitio eta Markina arteko bidean, dagoen haitzulo batetik ezin
zen pasatu gaueko hamabietatik ordu bietara. Lagun arteko apustu bat
tarteko, mutil bat aurretik pasatu zen. Lamina batek heldu eta kobara
eraman zuen, jateko asmoz. Mutilak orduan, jan aurretik "liñoaren nekeak"
kontatzen uzteko eskatu zien, eta laminek baietz esan zioten:
Gizonak astiro kontatu zuen eta laminak,
gosea zuenez, azkar amaitzeko esan zion.
Orduan ondoko baserriko oilarrak kukurruku
egin zuen eta laminak korrika alde egin
behar izan zuen: "Ai Okabixoko oilar gorri
martxoan jaioa! Nik afaltzeko eskutan
neukan legatz aundia kendu didazu. Azari
batek aterako al dizu ezkerreko begia!".
Baina alderantziz ere gertatzen omen zen,
gizakiek ere bahitu izan dituzte laminak.
Mendaron, esaterako, lamina bat etxera
eraman omen zuten behin. Ez zuen hitz
egiten. Esnez betetako lapikoa sutan jarri
zuten, esnea irakiten hasi zen eta laminak
orduan esan zuen "txuria gora!", eta
tximiniatik ihes egin zuen.

10. Jainkosa da Mari, lurpeko bizilekuetan egon
ohi dena.
Lurpekoen eta beste jainkoen buru da Mari.
Soineko apaindun emakume bezala agertzen
da.
Herri-esaeretan hainbeste eratara
azaltzen da baina batean bat datoz
denak: emakumezko ireltxua dela Mari.

11. Goiz batean, Kattalin izeneko neska gazte amezketar bat joan zen mendira
artaldearekin, eta, egun guztian ardiak larrean eduki ondoren, artaldea biltzen
hasi zen. Kontatu zituenean, bat falta zitzaiola konturatu zen. Artaldearen jabeak
egingo zionaren beldur, mendian gora abiatu zen falta zitzaion ardiaren bila.
Batek baino gehiagok esana zion Mari Txindokin zenean ez gerturatzeko inguru
haietara, baina ardi galdua topatu beharra zeukan. Aurrerago joan zenean,
hara non, ardia haitzulo baten sarreran aurkitu zuen, eta bere ondoan andre
eder eta galai bat ikusi zuen, sekula ikusi ez zuen bezalako dama. Mari zen. Marik
nor zen eta zein familiatakoa zen galdetu zion neskatxari. Honek, Kattalin zela
bere izena esan zion, eta ez zuela familiarik, ardi haiek herriko jaun batenak
zirela. Orduan, Marik berarekin bizitzen gelditzeko proposamena egin zion, eta
zazpi urte berari laguntzen egoten bazen aberatsa egingo zuela agindu zion.

12. Horrela, bada, Kattalin Marizuloko
damari laguntzen gelditu zen, eta
zazpi urte haietan asko ikasi zuen
neskatxak: haria egiten, ogia egiten,
landareen ezaugarri magikoak
ezagutzen, abereen hizkera ulertzen,
eta beste hainbat zereginetan. Baina,
di-da batean pasa ziren urteak, eta,
garaia iritsi zenean, honela esan zion
Marik:
—Kattalin, ondo bete duzu zure hitza,
zintzo lagundu didazu, eta esanekoa
izan zara. Nik joan egin behar dut,
eta aberatsa egingo zintudala
agindu nizunez, tori!
Marik ikatz puska handi bat eman
zion. Harrituta gelditu zen neska
gaztea, baina ez zen ausartu ezer
esaten. Haitzulotik atera zenean, urre
distiratsu bihurtu zen ikatza. Neska
pozaren pozez jaitsi zen herrira; etxea
eta artaldea erosi zituen, eta inoren
aginduetara egon beharrik gabe bizi
izan zen zoriontsu gure Kattalin.

13. Begi bakarreko gizon erraldoia da jeinu gaizto hau, lanbidez
artzaina
Herrietako gazteak bahitu eta jan egiten ditu pizti anker honek.
Munduko mitologia ezberdinetan oso ezaguna da.
Greziar mitologia klasikoan, naiz,
Kantabriakoan eta Gaztelakoan aurkitu
genezake. Azken hauetan Ojancano
izena hartzen du.
Ojancano

14. Bi anaia mendira ehizan egitera joan ziren,
eta izugarrizko ekaitza etorri omen zitzaien
gainera. Babesteko asmotan, inguru haietan
zegoen etxola handi batean gorde ziren.
Berehala, atzetik artalde bat sartu zen, eta,
haiekin artzaina, begi bakarreko gizon handi
bat. Sartu ahala, harri handi batekin itxi zuen
sarrera, eta berehalaxe konturatu zen bi
anaiak barruan zeudela. Orduan, Tartalok
esan zien anaietan nagusiena jango zuela
afaltzeko, eta gaztea hurrengo egunerako
utziko zuela. Horrela, bada, sartu zion
burruntzia anaia zaharrenari, erre zuen sutan,
eta jan egin zuen. Betekadaren ondoren,
lurrean etzanda gelditu omen zen lotan. Hura
ikusirik, Antimuñok, anaia gazteak, burruntzia
sutan gorritu eta begi bakarrean sartu zion.
Tartalo marruka altxatu zen, eta, burruntzia
begian iltzatua zuela, gaztearen bila hasi zen,
baina itsu zegoen eta ardi tartean ezin izan
zuen aurkitu anaia gaztea.

15. Goizean, ateko harritzarra kendu, eta
irteeran kokatu zen hanka zabalik. Ardiei
banan-banan haien izenez deitu, eta
hanka tartetik ardiak kanporatzen hasi
zen, anaia gaztea harrapatzeko
asmotan. Gazteak, ardi larru bat
bizkarrean zuela, lau hankatan, beste
ardiekin batera, kanpora ihes egin zuen
artzainaren hanka tartetik.
Tartalok igarri egin zuen, eta, gaztearen hanka
hotsa jarraituz, haren atzetik abiatu zen
lasterka. Gazteak, osin batera jauzi egin, eta
alde egin zion igerian. Tartalok igerian jakin ez,
eta putzu sakonean ito omen zen.

16.  Gehienetan emakumezkoak dira, dohai bereziak
dituzte, eta gaiztakerietan jarduten dute.
 Emakume hauek taldean dihardute, eta, data jakinetan,
gauez ospatzen dituzten batzarretara joaten dira hegan.
 Gizakiaz gaindiko dohain hori lortzeko, ukendu batez
igurzten dira, eta esaldi hau esaten dute: Sasi guztien
gainetik eta hodei guztien azpitik.
 Sorginen bilkura horiei
akelarreak deitzen zaie.
 Sorginak animalia forma
hartzen du nahi duenean;
batez ere katu beltz itxura.

17. Elezahar batek dio emakume
bat gauero gelditzen omen
zela haritzen etxeko sukaldean,
eta, egunero, katu beltz bat
agertzen zitzaiola leihotik. Gau
batean, emaztearen ordez,
senarra gelditu zen andre
mozorrotuta, eta, katua
etortzean, honela esan zion:
gizonezkoa haritzen? Eta
gizonak erantzun: katua eta
hitz egiten?
Orduan senarrak makilaz kolpatu omen
zuen. Hurrengo egunean, auzokide bat
besoa apurtuta azaldu zen, eta orduan
konturatu ziren herrikoak emakume hura
sorgina zela.

18.  Suge izugarria da; lur azpian bizi da, eta leizeetatik nahiz zuloetatik
kanporatzen da.
•Mariren senartzat daukate Azkoitian, eta ostiraletan Marirekin elkartzean,
izugarrizko ekaitza pizten omen da.
•Deabru gaiztotzat hartzen dute Betelun, Nafarroan, eta Ataunen diote
gurasoen esanak ez badira betetzen Sugaarrek zigortu egiten duela.
•Leku batzuetan kontatzen dute
tximista bezala zeharkatzen duela
zerua, burua eta buztana sutan dituela.

19. Bizileku duten orratzontzia irekitzean, nagusiaren buru inguruan
biraka hasten dira zer egitea nahi duen etengabe galdezka. Jabeak
agindutako lanak egiten egoten dira gauez, eta, etxekoen
pozerako, hurrengo goizerako amaituta izaten dituzte lanak. San
Joan bezperako gauean, sasi baten gainean, orratzontzia edo
bestelako ontzi bat utziz gero, Galtxagorriak bertara etortzen dira,
eta haien jabe egiten zara.
Galtza gorriz jantzitako
gizontxo txiki-txikiak dira
galtxagorriak. Bizkorrak,
biziak, onak eta
jostalariak dira jeinu
laguntzaile hauek.
Jabeak orratzontzi edo
kutxatxo batean izaten
ditu, eta bere
esanetara daude
edozein lanetan
laguntzeko.

20. Suge itxura duen jeinu gaizto eta beldurgarria dugu hau. Elezahar
batzuetan, zazpi buru ditu, baina gehienetan bakarra duela kontatzen
da. Haitzuloetan bizi da, eta soilik gosea asetzeko ateratzen omen da
bizilekutik.
Haitzulo inguruko
larreetan dabilen
ganadua bere hatsaren
bitartez erakartzen omen
du Herensugeak, eta
elikatzeko etxe-abere
horiek jaten ditu.
Beste zenbait lekutan diotenez, gizon-emakumeen haragia jaten du.
Kontakizun askotan, herriko jendeak, aldian behin, pertsona bat
eman behar dio Herensugeari, hark jan dezan; horrela, aseta egoten
da piztia eta herritarrak lasai egon daitezke.

21. Pertsonaia mitologiko berezia da.
Gauez ateratzen den jeinu bihurria da.
Norbait bere atzetik hasiz gero,amildegietara,
sakanetara eta leku arriskutsuetara eramaten du
Bere ohizko bizilekuak haitzuloak eta osinak
dira.
Batzuetan, giza irudia du, baina, beste
askotan, abere itxura ere hartzen du.

22. o Gutxienez, Euskal Herriko 15 lekutan
agertzen da jeinu hau.
o Etxe-abereen zaindari eta sorgin
nahiz aztien buruzagi azaltzen da.
o Badirudi jeinu honenganako
sinesmena aspalditik datorrela Euskal
Herrian, kristautasunaren aurretik.
o Sorginen eta aztien batzarrak
zuzentzen dituenean, Aker nahiz
Akerbeltz deitu, bere alde ilunarekin
azaltzen zaigu.
o Alde ona erakusten duenean bere
babesera utzitako animali, eta abereak
sendatzeko gaitasuna du.

23. .
•Bere eremuan sartu edota leizearen bakea eta
isiltasuna apurtuz gero, haserretu egiten da, eta
gaiztoa bezain beldurgarria izan daiteke.
•Zezen gorri baten itxura hartzen du,
eta sua dariola agertzen zaigu, maiz.
•Sudur zulotik eta ahotik sugarrak
botatzen ditu, eta honela kiskaltzen
ditu bere arerioak.
•Leize-zuloetan bizi da normalean, leku
haien zaindari izan ohi baita.
•Leizetik herrietara jaisten da, eta bera
mindu edo iraindu duten pertsonak
zigortu egiten ditu.

24. Elezaharretan kontatzen denez,
basoa edo baserri bat erretzen ari
denean, gorantz doazen sugar
biribilduak jeinuaren bizar luzeak direla
diote.
Ekaitzaren, suaren, uholdeen eta
haizeteen jeinua bezala agertzen da.
Fenomeno natural suntsitzaileak
datozenean, bere deiadarra entzuten
omen da, gizakiei hondamendiaz
abisatu nahian.

25. Maide ere, beste jeinu asko bezala,
trikuharrien eraikitzaile agertzen zaigu
zenbait kontakizunetan.
Maide jeinu gautarra da.
 Gauetan, tximiniatik behera sartzen
da etxeetan, bertako biztanleek utzi
dizkioten eskaintzak jasotzera.
Gizon itxura du, eta Lamien kide
agertzen da kontakizun askotan.

26.  Basanderek "andre basatia" edo
"basoko andrea" esan nahi du.
 Ipuinetan, batzuetan,
basajaunen andre bezala ageri da.

27. http://euskalmitologia-nerea.blogspot.com.es/
http://www.amaroa.com/
http://www.euskalherrikomitologia.com/eu/liburu.html
http://www.hiru.com/cultura-vasca/mitologiia