2. Pengerten Tembang Macapat..........................1
Filosofi Tembang Macapat.................................2
Maskumambang............................................................................................................2
Mijil.....................................................................................................................................2
Sinom.................................................................................................................................2
Kinanthi.............................................................................................................................2
Asmaradhana.................................................................................................................3
Gambuh............................................................................................................................3
Dhandhanggula.............................................................................................................3
Durma................................................................................................................................3
Pangkur.............................................................................................................................4
Megatruh.........................................................................................................................4
Pocung..............................................................................................................................4
Ancase Tembang Macapat................................5
Paugeran Tembang Macapat...........................6
Pengerten Paugeran...................................................................................................6
Tabel Paugeran............................................................................................................6
Tuladha Paugeran........................................................................................................7
Unsur Kebasaan Tembang Macapat..............8
Tembung Garba...........................................................................................................8
Tembung Kawi...............................................................................................................8
Dasanama.......................................................................................................................8
Sandi Asma......................................................................................................................9
Sandi Karsa.....................................................................................................................9
Daftar Isi
3. 1
Opo iku
Tembang Macapat?
Tembang utawa sekar yaiku rumpakan basa kanthi paugeran
tartamtu kang pangucape kudu nggunakake kagunan swara.
Macapat nduweni arti "maca papat - papat" kanthi tujuwan maca
sawijine ukara kang dumadi saka patang gatra.
Macapat sering diarani mados jati diri manungsa ingkang
dikelilingi 4 karep kadonyan, kados pangertosan tiyang Jawi sing
sering kita rungokno yaiku "Sedulur Papat Kalimo Pancer".
Tembang Macapat (Tembang Cilik) yaiku syair utawa geguritan
tradisional Jawa sing nduweni makna tartamtu.
Macapat dhewe kegolong tembang cekak (sekar alit) kang ing
Sastra Jawa ana ing tataran katelu sawire "Sekar Tengahan" lan
"Sekar Ageng".
Tembang macapat iku mujudake lelampahan sucining manungsa
wiwit lair nganti ngadhep marang Gusti Kang Maha Esa.
Tembang Macapat dilagukake sarta kaiket ing struktur tartamtu
yaiku guru gatra, guru lagu lan guru wilangan.
4. Filosofi
Tembang Macapat
Bocah - bocah dikongkon menyang
njaba omah kanggo sosialisasi lan
diwenehi pendidikan ing lingkungan
keluwarga.
2
Nyritakake kahanane manungsa
nalika isih ana ing alam roh ing guwa
garbane ibu.
Maskumambang
Proses laire manungsa.
Mijil
Ing umur bocah manungsa wiwit sinau
kanggo adaptasi lan berkembang
liwat wektu lan urip (fase kanak -
kanak).
Sinom
Kinanthi
5. Fase olah rasa utawa kang asring
ditegesi olah asmara. Manungsa
kang rumangsa tresna marang
lawan jenis.
Asmaradana
Fase nyeritakake komitmen ing
njero perkawinan kanggo
nyatuaken tresno ing njero urip
rumah tangga.
Gambuh
3
Urip sing ingkang sampun ing
tahap nggoleki kestabilan
sosial lan kesejahteraan madosi
nilai ingkang cekap, sandhang,
pangan, lan papan.
Dhandanggula
Gegambaran manungsa
kang kudu tabah ngadhepi
sakehinh pacoban urip, fase
iki nggambarake
semangat gotong royong lan
tresna marang liyan.
Durma
6. Fase manungsa wis tuwa, kudu
bisa nyingkiri lan ngadohi
samubarang kang ala lan kudu
bisa nahan hawa nafsu donya.
Pangkur
4
Fase misahake nyawa saka
raga kita, ngeculake roh
utawa wiwit ing alam
kalenggengan.
Megatruh
Fase pungkasan ing urip
manungsa, ing ngendi manungsa
kebungkus ing kain kafan, nalika
awak manungda langgeng
nanging nyawa pindhah menyang
akhirat.
Pocung
7. Ancase
Tembang Macapat
5
1. Ancasan utamane kanggo pandangan urip
manungsa amarga ing tembang macapat nyeritakake
11 babagan kauripan manungsa ing dunya iki,
tembang macapat uga dadi pangeling-eling yen
manungsa bakal e balik marang panciptane.
2. Kangge sarana pendidikan amarga diajarake ana
sekolah ing materi basa jawa.
3. Kanggo sarana hiburan amarga yen maca
tembang macapat mesti dilagu.
8. Opo iku
guru lagu, guru gatra
lan guru swasa ?
6
1. Guru Gatra
2. Guru Wilangan
3. Guru Swara
Struktur teks tembang macapat yen mung
sapada mau wujude guru gatra, guru wilangan
lan guru lagu.
Dhong-dhinge/tibane swara ing saben
pungkasane gatra.
Akehe gatra (baris) saben sapada (bait)
tembang.
Akehe wanda (suku kata) ing saben gatra
(baris) tembang.
Tabel Guru Gatra, Guru Wilangan, lan Guru Swara
10. Unsur Kebasaan
Unsur-unsur kebasaan ing Tembang Macapat meh padha karo
geguritan (puisi gagrak anyar), yaiku nggunakake pamilihan tembung
kang awujud tembung Entar, tembung Saroja, tembung Dasanama lan
tembung-tembung mawa wuwuhan.
Kanggo ngepasake cacahing wanda ing saben gatra (guru wilangane)
ing tembang Macapat iku lumrahe nggunakake tembung Garba
Terkadhang uga nggunakake tembung Camboran.
1. Tembung Garba
2. Tembung Kawi
3. Dasanama
Tembung kang kedadeyan saka gandhenge tembung loro utawa
luwih.
Tuladha :
Sira padha tegese karo : kowe, sampeyan, panjenengan.
Rina padha tegese karo : rinten, siyang, awan.
Sudra padha tegese karo : papa, mlarat, sengsara, kere.
• Tembung-tembung sing asale saka Basa Jawa Tengahan/Jawa Kuna
• Tembung iki biasane digunakake kanggo omongan sabendina, mula
saiki wis arang keprungu.
Tuladha :
Tembung sudra ateges: mlarat.
Tembung lawan ateges: mungsuh, tandhing.
Tembung langar ateges: angkuh, sangar, seneng padu.
• Asale saka tembung ‘dasan’ ateges sepuluh, ‘nama’ ateges jeneng
utawa aran.
•Dasanama : jenenge wong utawa aran siji nduweni jeneng utawa
aran nganti sepuluh (utawa luwih) kang padha utawa meh padha
tegese.
Tuladha :
Sira padha tegese karo : kowe, sampeyan, panjenengan.
Rina padha tegese karo : rinten, siyang, awan.
Sudra padha tegese karo : papa, mlarat, sengsara, kere.
9
11. 10
4. Sandi Asma
Amba iki mung manungsa
Ucap lan tingkah laku kudu endah
Raras lan tentrem menawa kabeh rukun
Andhap asor sapada pada
Upaya ngalap kabecikan ing dunyo
Lumaku ing dalan kang becik
Iman lan akhlak sing kuat
Amarga aneng dunyo iki akeh angkara
Sanadyan angel banget
Bisa dadi tuladha
Lumebeng atine
Anak putu mbesuk e
Sandi Asma : Aura Aulia Nabila
5. Sandi Karsa
Dimen lebdeng kawruh
Ing pakaryan mrih trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nusantara
Sandi Karsa : Dina Pendidikan
Sandi asma : jenenge pengarang, pangripta, utawa pujangga kang
diwedherake kanv satemane kang dipilah - pilah adhapur wanda -
wanda utawa aksa - aksara.
Sandi karsa : ukara kang diwedharake kang satemene kang dipilah -
pilah adhapur huruf. Sandi iki digawe medharake cipta, gagasan,
utawa kekarepan.
