1. UNIBERTSOA UNIBERTSOAREN
GARAPENA
UNIBERTSOA zeru-gorputz guztien multzoak eta berauek ingura- Orain dela 15.000
milioi urte.
tzen dituen espazioak osatzen dute. Ezagutzen dugun unibertsoa-
Big Bang edo teoria
ren zatian galaxiak dira multzorik konplexuenak. zabalduenaren arabera,
Zeru-gorputz edo astro nagusienak izarrak, planetak, sateliteak eta unibertsoa orain dela
kometak dira. 15.000 milioi urte eratu
zen, leherketa izugarri
baten ondorioz.
Leherketa hura gertatu
Astronomia modernoaren oinarriak aurretik, unibertsoko
materia eta energia
Historian unibertsoaren izaera eta egiturari buruzko ideiak asko
guztia izugarrizko
aldatu dira, askotan goitik behera aldatu ere. Lehen iraultza Isaac dentsitatea zuen puntu
Newton (1642-1727) fisikari, matematikari eta astronomo ingelesa- batean kontzentraturik
ren eskutik heldu zen. Hari zor diogu grabitazio unibertsalaren zegoen.
legea. Newtonek Lurraren grabitatea eta unibertsoko gorputzen
Hiru minutu
arteko erakarpen-indarra definitu zituen. Ezer gutxi zekiten orduan
beranduago.
astronomoek izarren izaeraz, eta askotan, zeru-ganga finkoan itsa- Leherketa gertatu eta
tsiriko objektu argitsuak zirela pentsatu izan zen. hiru bat minutu
XIX. mendearen hasieran izarrak distantzia desberdinetara dau- beranduago partikula
dela eta higitu egiten direla jakin zenean, unibertsoak izugarri han- subatomikoetatik
ditu zituen bere mugak. atomoen nukleoak
eratzen hasi ziren.
Orduan konturatu ziren astronomoak eguzki-sistema galaxia
izeneko izar-sistema baten zati dela, Esne-Bidearen baitan dagoela, 300.000 urteren
alegia. buruan.
300.000 urte inguru
Big Bang-aren teoria behar izan ziren
lehenengo materia-
1924an Edwin Hubble astrofisikariak Esne-Bideaz gain, galaxia -guneak osatzeko.
gehiago ere badirela frogatu zuen. 1929an, galaxi espektroen gorri-
Orain dela 14.000
tze sistematikoan oinarrituta eta Doppler-Fizeau efektua aplikatuz,
milioi urte.
unibertsoaren hedapenaren teoria osatu zuen, hots, galaxiak beren Leherketa handia
arteko distantziarekiko proportzionala den abiaduran urruntzen gertatu eta mila milioi
direla elkarrengandik. urtera eratu ziren
Unibertsoa hedatzen ari da beraz, eta honen zergatia azaldu lehenengo galaxiak.
nahian, unibertsoa leherketa handi baten ondorioz (Big Bang-a) Berauetan biltzen diren
izarren argia
sortu zela proposatu zen.
unibertsoan barrena
Bestalde, unibertsoaren dentsitatea eta tenperatura etengabe ari bidaiatzen hasi zen.
dira txikiagotzen eta dentsitatea parametro erabakigarria da uni-
bertsoa betirako hedatuko den edo une batetik aurrera berriro Orain dela 13.000
uzkurtzen hasiko den erabakitzeko. Izan ere, kosmologoek ez dute milioi urte.
Esne-Bideko lehen
garbi unibertsoaren hedaketa betirakoa den edota unibertsoaren
izarrak sortu ziren,
historia hedatze- uzkurtze-prozesu jarraia eta etengabea ote den. helioz eta hidrogenoz
Astrofisika, irrati-astronomia eta azterketa espektralaren gara- osaturiko laino handi
penari esker, unibertsoa gero eta hobeto ezagutzen da. Unibertsoa baten fragmentazioaren
osatzen duten elementu kimiko berberak daude Lurrean ere, nahiz ondorioz.
eta proportzio desberdinetan agertzen diren. Era berean, tresneria
Orain dela 4.600
hobetu delako, astronomiaren ikerketa-esparrua ikaragarri zabaldu
milioi urte.
da. Gaur egun, zeru-gorputzen artean honakoak bereizten dira: Eguzki-sistema garai
galaxiak, nebulosak, izarrak, planetak, kometak, sateliteak, gasak, horretan jaio zela
hauts-lainoak, izarren arteko molekulak, kuasareak, pultsareak eta estimatzen da.
zulo beltzak. Errotazioan zebilen
hodei bat eta bere
Batez ere Albert Einsteinen erlatibitate orokorraren teoria oina-
inguruan zebiltzan
rritzat hartuta, gaur egun unibertso hiperesferikoaren kontzeptua izotz eta arroka puskak
nagusitu da; aldi berean, mugatua eta mugagabea den unibertsoa- zeuden sorburuan.
rena, mugatua izanik ere muga zehatzik ez duen globoaren antze-
koa, alegia. Kalkuluen arabera, erradioa 10.000 milioi argi-urtekoa Orain dela 3.800
litzateke eta zirkunferentziaren luzera 63.000 milioi argi-urtekoa. milioi urte.
Bizia sortu zen Lurrean.
Unibertsoaren adina, berriz, 13-18 mila milioi urtekoa litzateke.