1. Het gelijk van Antiphon:
Zorg voor ouderdom en kwetsbaarheid
< logo project >
Prof. dr. Cees Hertogh
CCIV Naarden Bussum
19 januari 2010

2. Thema’s
• Succesvol ouder worden
• ‘ageism’: oud en nieuw
• Drie schaduwzijden van de ouderdom
– Afhankelijkheid
– Dementie
– Levensmoeheid
• Zorg en onderzoek: wat staat ons te doen?
• Ethiek van de zorg

3. ‘succesvol’ ouder worden?

4. ‘succesvol’ ouder worden?

5. ‘succesvol’ ouder worden
• Drie criteria (Rowe & Kahn):
– Laag risico op ziekte en daarmee gerelateerde
beperkingen;
– Goed lichamelijk en mentaal functioneren
– Actieve participatie

6. Gezondheidsraad (2009)
• Zelfstandigheid en participatie centraal
• Eigen verantwoordelijkheid van de burger/oudere
• Focus op preventie van verafhankelijking
• Door ‘zelfmanagement’ en ‘empowerment’
• Gezondheidsraad: Preventie bij ouderen, focus op
zelfredzaamheid

7. Emancipatie van ouderen
• Democratisering van de oude dag
• Opkomst van de ‘derde generatie’ (third age)
• Van oude van dagen naar senioren
• Strijd tegen ‘ageism’ (leeftijdsdiscriminatie)
• Géén speciaal doelgroepenbeleid

8. Grimley Evans over morbiditeitscompressie
• “Healthy old age depends upon postponing
dependency and the onset of severe chronic
disease by more years than death is postponed.”
• By delaying the onset of diseases to later ages
when intrinsic ageing has raised fatality by
reducing adaptability, the average duration of
disability before death will be shortened.
• “In brief we shall spend a longer time living and a
shorter time dying.”

10. ‘frailty’
• Oorspronkelijk: aanduiding op zorg aangewezen
groep
• Thans: transitie van onafhankelijk naar
afhankelijk
• Van kwetsbaarheid naar maakbaarheid

11. Succesvol ouder worden?
• Kanttekeningen bij het succes…

12. Een nieuwe vorm van ‘ageism’?

14. Het ideaal van een
rimpelloos bestaan?

15. Ageism:
• Van leeftijdsdiscriminatie naar een ontkenning van
de hoge ouderdom als een tot zin te brengen
levensfase
• ‘Levensmoeheid’ ‘Oud en der dagen zat’

16. Recent news from gerontology…
• The good news: the third age (young old)
• Increase in life expectancy: more people live longer
• Substantial latent potential for better fittness in old age
• Succesive cohorts show gains in physical and mental fitness
• Evidence of cognitive-emotional reserves of the aging mind
• More and more people age succesfully
• High levels of emotional and personal well-being (self-
plasticity)
• Effective strategies to master the gains and losses of late life

17. Recent news from gerontology…
• The not-so-good or bad news: the fourth age (oldest
old)
• Sizeable losses in cognitive potential and ability to learn
• Increase in chronic stress syndrome
• Sizeable prevalence of dementia (about 50% in 90-year-
olds)
• High levels of frailty, dysfunctionality and multimorbidity
• Dying at older ages: with human dignity?
• prospects for the 21st century: the era of chronic
incompleteness of mind and body?
• (Baltes & Smith, BASE)

18. The critical question
• … is whether the continuing major investments
into extending the life span into the fourth age
actually reduce the opportunities of an increasing
number of people to live and die in dignity…?
• (Baltes & Smith, BASE)

19. De vierde levensfase
• ‘begint’ als 50% van de
mensen die de leeftijd van
50-60 jaar hebben bereikt
is overleden
• Grootste concentratie van
geriatrische morbiditeit
• Pseudo-emancipatie van
patiënt tot cliënt
• Verantwoordelijk voor hoge
zorgkosten
• Onderbelicht in
wetenschappelijk
onderzoek

20. Veel doden door foute medicijnen
UTRECHT - Ieder jaar overlijden er in Nederland honderden mensen
doordat aan hen een verkeerd medicijn is voorgeschreven.
Vooral ouderen, die vaak gelijktijdig meerdere geneesmiddelen slikken,
vormen een risicogroep.

21. Relativeringen ‘succesvol ouder worden’
• Slechts 10% voldoet aan standaardcriteria
• “Het niet vertelde verhaal van het succesvol ouder
worden gaat over positieve attitudes tegenover
leven en dood, over de spirituele en existentiële
zoektocht, en over persoonlijke groei in wijsheid
en spiritualiteit. Vanuit dit spiritueel, existentieel
perspectief, is succesvol ouder worden bereikbaar
voor iedereen met een positieve levenszingeving,
wat ook zijn of haar fysieke conditie is”.
• (Wong 2000)

22. Relativeringen ‘zelfredzaamheid’
“Belangrijk vind ik () dat zelfredzaamheid niet tot
een absoluut doel (wordt verheven). Vroeg of laat
zullen velen van ons dusdanig kwetsbaar worden
dat zelfredzaamheid plaats gaat maken voor
andere waarden die bij een naderend levenseinde
aan belang winnen. Het zelf verdwijnt daarmee
echter niet uit beeld: eerder is het zo dat het zich
dan zal moeten manifesteren in termen van
welbevinden, regievoering en autonomie.”
Gezondheidsraad, 2009

23. Relativeringen ‘zelfredzaamheid’
“Belangrijk vind ik () dat zelfredzaamheid niet tot
een absoluut doel (wordt verheven). Vroeg of laat
zullen velen van ons dusdanig kwetsbaar worden
dat zelfredzaamheid plaats gaat maken voor
andere waarden die bij een naderend levenseinde
aan belang winnen. Het zelf verdwijnt daarmee
echter niet uit beeld: eerder is het zo dat het zich
dan zal moeten manifesteren in termen van
welbevinden, regievoering en autonomie.”
Gezondheidsraad, 2009

24. Drie schaduwzijden van de (hoge) ouderdom
• (zorg)afhankelijkheid
• Dementie
• Levensmoeheid

25. Zorgafhankelijkheid
• Een vorm van minder
mens-zijn?
• Wordt ervaren als verlies
van waardigheid
• Wordt beloond met schrale
zorg
• In de ‘wachtkamer van de
dood’

26. Dementie
• Kans op dementie neemt
sterk toe met de leeftijd
• Preventiemogelijkheid
beperkt
• Wel diagnostiek, geen
uitzicht op therapie
• Centraal topic in huidige
euthanasiedebat
• Sterk stigmatiserend!

27. Dementie en stigma

28. Dus al acht men het misschien geen moreel
vergrijp dat ik een leven leidt dat het niet echt
waard is te worden geleefd of dat geen vervulling
biedt, ik word, als ik als zodanig word beschreven
in de naam van een bepaalde maatstaf te licht
bevonden, een maatstaf die ik zou moeten
erkennen en die onafhankelijk is van mijn eigen
voorkeuren en verlangens.
Charles Taylor, Bronnen van het zelf

29. “damn it we’re people too!
And we want to be talked
to and respected as if we
were honest to God real
people”
(Henderson, 1998)

30. Levensmoeheid
• Van Schoonheim tot
Brongersma
• Burgerinitiatief ‘uit vrije
wil’
• http://www.uitvrijewil.nu/
• > 70 jr
• Geen ernstige ziekte, maar
‘klaar met leven’
• Er uit stappen voor de val
van de ouderdom dichtslaat
• Zelfbeschikking, maar de
ander verantwoordelijk

31. Levensmoeheid
Preventiemogelijkheid?
Interventiemogelijkheid?

32. Wat staat ons te doen?
• ‘Goede’ ouderdom = het best mogelijke en draaglijk bestaan
= is een bestaan in relaties
• Vraagt ook persoonlijke inzet
• Inzet op zorgzaamheid
• Participatie = acceptatie = ‘ouderenvriendelijke sl’
• Ook voor dementie!
• Meer balans in onderzoek:
– zorg levensverlenging
• Onderzoek naar ‘goede voorbeelden’

33. Responsieve afhankelijkheid
• Selectie
• Oefening
• Compensatie

34. Het gelijk van Antiphon?

35. Antiphon: ouderzorg = kinderzorg
• “dit is waar, oude mensen
worden als kinderen en dat
is de reden waarom ze een
beetje als kinderen worden
behandeld. Het leven
begint en eindigt met
afhankelijk zijn van
mensen die sterker zijn.”

36. Ethiek van de zorg
• Van een autonomiegerichte naar een zorggerichte
ethiek:
– Herwaardering van zorg en zorgzaamheid
– Relationeel mensbeeld
– Herwaardering van kwetsbaarheid en
afhankelijkheid