1. Ν. Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου - Νέα Αθηναϊκή Σχολή
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 1
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ: Τ’ ΑΓΝΑΝΤΕΜΑ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ - ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΤΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ
Μέσα από την αναχώρηση των ναυτικών την άνοιξη και το συνακόλουθο αγνάντεμα των
γυναικών τους, στο διήγημα περιγράφονται χαρακτηριστικές όψεις και συνήθειες της
συλλογικής ζωής στη Σκιάθο που επανέρχονται μέσα στον κύκλο των εποχών, με ιδιαίτερο
και πρωταρχικό τον ρόλο που διαδραματίζουν οι γυναίκες .
ΕΙΔΟΣ
Το διήγημα ανήκει στο είδος της ηθογραφίας . Όλα τα ηθογραφικά κείμενα έχουν ως
βασικό τους στόχο την όσο το δυνατόν πιο πιστή παρουσίαση της ζωής στην ελληνική
ύπαιθρο και στο ελληνικό χωριό, με τις τοπικές παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, καθώς
και τις συνήθειες, το χαρακτήρα και τη νοοτροπία του απλού ελληνικού λαού. Οι ήρωες
της ηθογραφικής πεζογραφίας είναι σχεδόν πάντα οι απλοί άνθρωποι της υπαίθρου.
(Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ)
ΔΟΜΗ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ - ΕΝΟΤΗΤΕΣ
1η: " Επάνω στον βράχον … και αγναντέψουν" Το εξωκλήσι της Παναγίας της
Κατευοδώτρας και οι επισκέπτες του.
2η: "Άμα είχαν φωτισθή … προς βορράν" Η αναχώρηση των ναυτικών.
3η: " Την ημέραν εκείνην … Στο καλό, στο καλό!" Το αγνάντεμα των γυναικών.
4η: "Παιδιά μου, κορίτσια μου … θεια Φλωρού" Η ιστορία της Φλανδρώς.
5η: " Ο ήλιος εχαμήλωσε…… και στην καλή την ώρα!" Η επιστροφή των γυναικών, ενώ
νυχτώνει.
1η ενότητα: Εδώ μπορούμε να παρατηρήσουμε την περιγραφική δεινότητα του
Παπαδιαμάντη, που, όπως αναφέρουν οι μελετητές του, "δεν γράφει απλώς, αλλά συνθέτει
ζωντανούς πίνακες": Προσέξτε την περιγραφή του τοπίου με το ξωκλήσι στην
α΄παράγραφο, του ιερέα (που αποτελεί βιβλική φιγούρα) στη συνέχεια, των βοσκών και
των οικογενειών τους, τέλος των γυναικών που ανεβαίνουν στο εκκλησάκι της Παναγίας.
Σκοπός των γυναικών: Να προσευχηθούν στην Παναγία για τους ναυτικούς τους που
θαλασσοδέρνονται για εκείνες, ν’ αγναντέψουν από ψηλά στη συνέχεια τα πλοία που
απομακρύνονται.
Ερώτηση 1: Πώς αιτιολογείται α)το προσωνύμιο της Παναγίας (Κατευοδώτρα) και β) η θέση
του ξωκλησιού στην κορυφή του βράχου
2η ενότητα: Η συλλογική ψυχογραφία των ναυτικών κατά την ημέρα της αναχώρησης
αποδίδεται εύστοχα από τον συγγραφέα με την απροθυμία τους για αναχώρηση και την
προσπάθεια να κερδηθεί χρόνος με την οικογένειά τους.
Χαρακτηριστικές κι εδώ οι εικόνες που επαναλαμβάνονται κάθε άνοιξη, τις ίδιες ημέρες: οι
ναυτικοί που χρονοτριβούν, οι βάρκες και τα πλοία που περιμένουν,
τα τρομπόνια που συνοδεύουν την αναχώρηση.

2. Ν. Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου - Νέα Αθηναϊκή Σχολή
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 2
3η ενότητα: Λίγο πριν την αναχώρηση των πλοίων, παρακολουθούμε ξανά τις γυναίκες ν’
ανεβαίνουν στο ξωκλήσι και να προσεύχονται με ευλάβεια για το καλό ταξίδι των δικών
τους ανάβοντας πολλά κεριά, παρά τις επικρίσεις της εριστικής εκκλησάρισσας
Μαλαμίτσας. Στη συνέχεια αγναντεύουν τα πλοία καθώς αναχωρούν, με συναισθήματα
θλίψης κι ανησυχίας, μα και της ελπίδας ταυτόχρονα που δίνει η θρησκευτική πίστη.
4η ενότητα: Η τραγική ιστορία της Φλανδρώς, αφηγημένη από τη γρια - Συρραχίνα,
αποτελεί μια εγκιβωτισμένη αφήγηση, εντάσσεται δηλαδή μέσα στην ευρύτερη αφήγηση
του συγγραφέα και έχει τον ρόλο του παραδείγματος για το γυναικείο ακροατήριο.
Τοποθετημένη στα προχριστιανικά χρόνια, αποδεικνύει το ευμετάβλητο της ανθρώπινης
τύχης: η νιόπαντρη κι ευτυχισμένη αρχικά Φλανδρώ καταλήγει να χάσει από την
εκδικητικότητα της θάλασσας τον ναυτικό άνδρα της και - αβάσταχτα δυστυχισμένη- να
μεταμορφωθεί από τους θεούς της σε ανθρωπόμορφο βράχο, έχοντας προηγουμένως
καταραστεί τη θάλασσα, γιατί έπνιξε τον αγαπημένο της. Στα μεταχριστιανικά χρόνια, το
χτίσιμο της εκκλησίας της Παναγίας Κατευοδώτρας κοντά στον βράχο έδιωξε την αρχαία
κατάρα κι έφερε την ηρεμία των αγριεμένων κυμάτων.
Η λειτουργία της εγκιβωτισμένης αυτής αφήγησης:
α) Μέσα από την ιστορία που αφηγείται η γρια - Συρραχίνα, προβάλλεται στο πρόσωπο της
Φλανδρώς ( ή Φιλανδρώς - αυτής που αγαπά τον άνδρα της) ένα πρότυπο συζυγικής
αγάπης και αφοσίωσης, που προέρχεται μάλιστα από τα αρχαία χρόνια. Η συζυγική πίστη,
επομένως, αποτελεί σταθερή αξία στο πέρασμα του χρόνου και η Φλανδρώ παράδειγμα
προς μίμηση για τις γυναίκες που παρακολουθούν την ιστορία.
β)Παράλληλα, η ύπαρξη της εκκλησίας στο σημείο αυτό προσφέρει παρηγοριά στις
γυναίκες που ανησυχούν για την τύχη των ναυτικών τους, αφού η Παναγία φροντίζει για τη
γαλήνη της θάλασσας. Έτσι, θα επιστρέψουν ήσυχες, εξακολουθώντας να στηρίζουν τις
οικογένειές τους και κατ’ επέκταση τη μικρή αυτή αγροτική κοινωνία που βασίζεται στη
συλλογικότητα και στον δεσπόζοντα ρόλο των γυναικών.
5η ενότητα: Καθώς πέφτει το βράδυ, οι γυναίκες επιστρέφουν , έχοντας γεμίσει το καλάθι
τους με χόρτα και το μυαλό τους με τη σκέψη τους των αγαπημένων τους που αναχώρησαν.
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ
 Η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, ενώ ο αφηγητής ανήκει στο είδος του
παντογνώστη αφηγητή που δε συμμετέχει στον μύθο και γνωρίζει τα πάντα για
τους ήρωές του.
 Υπάρχει, ωστόσο, ένα σημείο, στο οποίο ο συγγραφέας - αφηγητής παρεμβαίνει με
τη χρήση α΄προσώπου, τονίζοντας τη συμμετοχή του στα δρώμενα της κοινότητας:
 Στη σελ. 100, 2η ενότητα, αναφέρει: "...οι ναυτικοί μας...", "οι θαλασσινοί μας"...
 Στην 1η ενότητα, επίσης, ο αφηγητής διατυπώνει ένα ειρωνικό σχόλιο, το οποίο
τον εμπλέκει συναισθηματικά στην αφήγηση .
 Στην 3η ενότητα παρατηρούμε ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την ανάμειξη α΄ και
γ΄ προσώπου, προκειμένου να αποδοθούν τα συναισθήματα και οι σκέψεις των
γυναικών
ΕΡΩΤΗΣΗ 2: Μπορείτε να βρείτε ποιο είναι το ειρωνικό σχόλιο του αφηγητή στην 1η
ενότητα και σε τι αναφέρεται;

3. Ν. Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου - Νέα Αθηναϊκή Σχολή
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 3
Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ
Στο συγκεκριμένο διήγημα του Παπαδιαμάντη δεν παρατηρούνται τα χαρακτηριστικά ενός
τυπικού διηγήματος:
 Δεν υπάρχει ολοκληρωμένος μύθος του οποίου παρακολουθούμε ένα επεισόδιο
 Δεν προβάλλονται μεμονωμένοι ανθρώπινοι χαρακτήρες - πρωταγωνιστές ή
δευτερεύοντες ήρωες
Στόχος του Παπαδιαμάντη :
 Να αναδείξει συλλογικές συνήθειες και καταστάσεις που αφορούν τη μικρή
κοινωνία της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Σκιάθου. Μια κοινωνία που λειτουργεί
σε σταθερή βάση μέσα από επαναλαμβανόμενες συνήθειες και πρακτικές οι
οποίες ορίζονται στην κυκλική επανάληψη του χρόνου. Επίσης, μια κοινωνία που
βασίζεται σε σταθερές αξίες ,παραδόσεις και στόχους :
 Η οικονομία του νησιού στηρίζεται στα ταξίδια των ναυτικών .
 Ο άνθρωπος της υπαίθρου βρίσκεται σε στενή εξάρτηση από τη φύση: η ζωή
οργανώνεται γύρω από την αναχώρηση των ναυτικών πάντα την Άνοιξη, μετά την
Αποκριά.
 Κάθε Άνοιξη οι γυναίκες θα προσευχηθούν και στη συνέχεια θα κατευοδώσουν
τους ναυτικούς τους.
 Η θρησκευτική πίστη λειτουργεί ως στήριγμα για τις γυναίκες που καλούνται να
εξακολουθήσουν να επιτελούν τους κοινωνικούς τους ρόλους.
 Οι αξίες της συλλογικής ζωής (ευλάβεια, συζυγική πίστη-αφοσίωση, αλληλεγγύη)
συντηρούν και ενισχύουν τους δεσμούς της μικρής αυτής κοινότητας.
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ
α.)Η έξοχη πένα του Παπαδιαμάντη μας έδωσε εξαίρετα δείγματα περιγραφής της
ανθρωπογεωγραφίας της Σκιάθου:
Ο ιερέας που λειτουργεί άπαξ του έτους στο εκκλησάκι, οι αλειτούργητοι βοσκοί και τα
άνιφτα βοσκόπουλα,οι ναυτικοί που προσπαθούν να εκμεταλλευτούν και το τελευταίο
περιθώριο χρόνου πριν την αναχώρηση, η εριστική γρια Μαλαμίτσα σε αντίθεση με την
επίσης ηλικιωμένη καπετάνισσα Συρραχίνα, οι ανώνυμες γυναίκες της αφήγησης .Το
σύνολο των παραπάνω ανθρώπινων τύπων έχει ως κοινά χαρακτηριστικά την αυθεντική
πίστη-ευσέβεια και συγγενικούς δεσμούς που βασίζονται στην ειλικρινή αγάπη.
β.)Μαζί με την περιγραφή λειτουργεί στο κείμενο και η αφήγηση, είτε στη συμβατική της
μορφή, είτε με τη μορφή της εγκιβωτισμένης αφήγησης που αφορά την ιστορία της
Φλανδρώς. Η εγκιβωτισμένη αφήγηση, ειδικότερα, δίνει στο διήγημα εκείνη τη δραματική
ένταση που του λείπει, κινητοποιώντας, έτσι, το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
γ.) Ο διάλογος εμπλουτίζει, επίσης, το διήγημα και εστιάζεται στη συνομιλία των γυναικών
με τη γρια Συρραχίνα.
δ.)Το ειρωνικό σχόλιο του αφηγητή στην α΄ενότητα εκφράζει την προσωπική συμμετοχή
-καημό - του συγγραφέα στα δρώμενα της κοινότητας.
ε. Τέλος, ο ελεύθερος πλάγιος λόγος* εντοπίζεται σε κάποια σημεία του κειμένου, όπως:

4. Ν. Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου - Νέα Αθηναϊκή Σχολή
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 4
"Αυτή επήρε το καλαθάκι της, την ρόκα της, τ' αδράχτι της, και ήλθεν από τον άγιον
Νικόλαον επίτηδες, κατά παραγγελίαν του κυρ Αγγελή, του επιτρόπου,… διά να μαλώση τις
γυναίκες τις ευλαβητικές... να μην το παρακάνουν και χύνουν λάδια πολλά και
καταλαδώνουν το έδαφος του ναού, και τα στασίδια, και τ' αναλόγι, και τα δύο-τρία
παμπάλαια βιβλία που ήσαν εκεί, και τα μανάλια, και τον τοίχον, και το τέμπλο, και τις
ποδιές, και αυτάς τας αγίας εικόνας... Αυτή είχε μάθει από τον γέροντά της, τον παπα-
Γεράσιμον, ότι οι φωτιές των κανδηλιών πρέπει να είναι μικρές, τόσες δα, σαν λαμπυρίδες."
*Ελεύθερος πλάγιος λόγος: ...Ο λόγος του προσώπου ενσωματώνεται σ' εκείνον του
αφηγητή και ο αναγνώστης δε μαθαίνει τις ακριβείς λέξεις που «πρόφερε» ο ήρωας, αλλά
μόνο το περιεχόμενό τους — και μάλιστα το μαθαίνει όπως ακριβώς του το «προσφέρει» ο
αφηγητής. Ο κλασικός τρόπος για να ορίσει κανείς τον ελεύθερο πλάγιο λόγο είναι να τον
θεωρήσει ως ένα ενδιάμεσο στάδιο ανάμεσα στον ευθύ και τον πλάγιο λόγο. Ο ελεύθερος
πλάγιος λόγος αποτελεί στην ουσία το συνδυασμό δύο φωνών: του αφηγητή και του
συγκεκριμένου προσώπου του οποίου τα λόγια μεταφέρει ο αφηγητής.
Είναι σχετικά εύκολο να αναγνωριστεί, καθώς διαθέτει ορισμένα σταθερά γλωσσικά και
γραμματικά χαρακτηριστικά. Τα πρώτα απ' αυτά είναι το τρίτο πρόσωπο (ενδεχομένως και
η τριτοπρόσωπη αντωνυμία) και ο παρελθοντικός χρόνος, που είναι και ο βασικός χρόνος
της αφήγησης στην οποία εντάσσεται το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει. Ένας άλλος
σημαντικός δείκτης είναι οι διάφοροι ιδιωματισμοί, οι συντμήσεις, οι περικοπές, καθώς και
άλλα στοιχεία που ανήκουν στον προφορικό λόγο και δε θα τα συναντούσαμε εύκολα στο
λόγο του αφηγητή. Ακόμη, ενδεικτική του ελεύθερου πλάγιου λόγου είναι και η παρουσία
κάποιων δεικτικών, που συνήθως αναφέρονται στον ιδιαίτερο χώρο ή χρόνο του
συγκεκριμένου χαρακτήρα, του οποίου ο λόγος ή οι σκέψεις μεταφέρονται εκείνη τη
στιγμή.
Παράδειγμα:
...μας πλησίασε. «Την αγαπώ», είπε. (ευθύς λόγος)
...μας πλησίασε και ομολόγησε ότι την αγαπούσε. (πλάγιος λόγος)
...μας πλησίασε. Την αγαπούσε. (ελεύθερος πλάγιος λόγος)
Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-
A111/683/4523,20479/
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Γενικά η αφήγηση ξετυλίγεται αρχικά με τρόπο ευθύγραμμο, ακολουθεί μια γραμμική
πορεία, μέχρι το σημείο της εγκιβωτισμένης αφήγησης από τη γρια Συρραχίνα. Η ιστορία
της Φλανδρώς αποτελεί μια αναδρομή στο παρελθόν, μια αναδρομική αφήγηση, που
διακόπτει προσωρινά τη ροή της εξέλιξης του μύθου.
Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ
Παρατηρήστε τη γλωσσική διαφοροποίηση στα μέρη του διηγήματος στα οποία ο
συγγραφέας αφηγείται , περιγράφει ή σχολιάζει ο ίδιος, συγκριτικά με τα μέρη εκείνα στα
οποία υπάρχει διάλογος.

5. Ν. Λογοτεχνία γ΄ γυμνασίου - Νέα Αθηναϊκή Σχολή
Επιμέλεια: Σερδάκη Ευαγγελία - www.synodoiporos.weebly.com Σελίδα 5
ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Να καταγράψετε τις παρατηρήσεις σας σχετικά με τη γλώσσα του κειμένου,
χρησιμοποιώντας παραδείγματα από το διήγημα.
2. Να συνδυάσετε τα στοιχεία που ταιριάζουν μεταξύ τους από τις 3 στήλες .
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
ΚΕΙΜΕΝΟΥ
ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΟ
ΜΕΣΟ
ΣΚΟΠΟΣ ΠΟΥ
ΕΞΥΠΗΡΕΤΕΙΤΑΙ
ΣΩΣΤΟΙ
ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΙ
Α. "O
βορράς μαίνεται και
βρυχάται ανά το
πέλαγος το
απλωμένον
μαυρογάλανον και
βαθύ"
α. παρομοίωση 1. έμφαση- τονισμός της
δραματικής έντασης
Β. –το κέντρον ήτο
μέσα εις τας καρδίας
και τας εστίας των
ναυτικών–
β.
προσωποποίηση
2.δύναμη-ζωντάνια
απεικόνισης
Γ. "Η ψυχή μου, η
πνοή μου, να είναι
πάντα στα πανιά σου,
ωσάν λαμπάδα του
Επιταφίου"
γ. μεταφορά 3.αισθητοποίηση του
ανθρώπινου πόνου
Δ. "και τα κύματα
επικράθηκαν, κι
εφαρμακώθηκαν, και
θύμωσαν, κι
αγρίεψαν κι
εθέριεψαν..."
δ. εικόνα οπτική
και ηχητική
4. προβολή
συναισθημάτων αγάπης
και ανησυχίας
Ε. "Ξεκολλούσε η
ψυχή της που έφευγε
ο άνδρας της"
ε. πολυσύνδετο 5. ανάδειξη των
οικογενειακών
δεσμών
3. Είσαι η αδελφή ή ο αδελφός ενός ναυτικού που ταξιδεύει και απουσιάζει από την
οικογένεια κατά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Σε επιστολή που του γράφεις
αναφέρεσαι στα συναισθήματα και τις σκέψεις που σού γεννά η απουσία του,
περιγράφοντας παράλληλα τη ζωή της οικογένειας χωρίς εκείνον.
4. Κατανόηση διηγήματος και εμπέδωση γνώσεων: Στην ψηφιακή μας τάξη (e-class) να
κάνετε την Άσκηση Σωστό-Λάθος που θα βρείτε στον χώρο του μαθήματος, αριστερή
στήλη, Ασκήσεις.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κείμενα Ν. Λογοτεχνίας, Βιβλίο εκπ/κού
Ν. Παρίσης, Η λογοτεχνία στο γυμνάσιο -Η ερμηνεία των αφηγηματικών κειμένων
Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ
Λ. Πολίτης, Ιστορία της Ν. Λογοτεχνίας