1. Багш Ч.Өлзийбүрэн
АУ-ны доктор

2. Хотын соёл гэж юу вэ?
 “Хотын соёл гэдэг нь иргэншсэн нийгэмд тухайн
хүний биеэ авч явах байдлыг хэлнэ”
 тодорхойлолтыг дэлхийн бүх хот дагаж мөрдөх,
хууль журамдаа үндэслэл болгож байна.
 Хотын соёлыг ахуйн, нийгмийн гэж хоёр ангилдаг.
Хүн анхлан хотын ахуйн соёлд суралцаад тэр нь
нийгмийн соёлыг сурах суурь болж өгдөг байна.
 Улаанбаатар хотод соёлын наад захын хэмжүүрийг
баримталж явдаггүй хүмүүс дийлэнхийг эзэлж
байгаа.

3. Хотын соёл гэж юу вэ?
 Хотод зөв амьдрах, биеэ зөв боловсон авч явах
дадлыг хэвшүүлэх юм.
 Хотод олон хүмүүс ажиллаж амьдарч байгаа
учираас нийтийн эрх ашгийг хөндөхгүй байх,
өөрийн эрх бусдын эрхээр хязгаарлагдаж байдаг
гэдгийг санаж байх нь хамгийн энгийн соёл юм.

4. Хот гэж юу вэ?
 Хотын байнгын ба түр оршин суугчдын амьдралын
үйл ажиллагааг хангах зорилгоор эдийн засаг, аж
ахуйн болон барилга, инженерийн бүтэцтэй,
тэдгээрийн үйл ажиллагаа нь оршин суугчдын
хэрэгцээг хангахад зориулагддаг, гэхдээ мал аж
ахуй, газар тариалан зэрэг хөдөө аж ахуйн
чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэггүй, тодорхой
газар нутаг дээрх хүн амын томоохон хэмжээний
бөөгнөрөл юм.

5. Хот гэж юу вэ?
 Хүн ам олноороо төвлөрөн суудаг, засаг захиргаа,
үйлдвэр, худалдаа, соёлын томоохон төвийг хот
гэнэ.
 Хот нь зориулалтаараа олон янз: засаг захиргааны
нэгжийн төв хотууд-аймгийн төв хот, Өмнөговь
аймгийн төв-Даланзадгад хот, Архангай-Цэцэрлэг
хот, Өвөрхангай-Арвайхээр хот гэх мэт.
 Ашигт малтмалын ордыг түшиглэсэн үйлдвэрийн
хот-Эрдэнэт, төмөр замын зангилаа хот, усан
замын боомт зэрэг үйл ажиллагаагаар янз бүр.

6. Улаанбаатар хот
 Анх 1639 онд Халхын ноёд Түшээт хан
Гомбодоржийн хүү Занабазарыг Халхын шарын
шашны тэргүүнээр өргөмжлөн “Гэгээн” цол өргөж,
одоогийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутаг
Ширээт цагаан нуур хэмээх газар орд өргөө
босгосон үйл явдлаар өнөөгийн Монгол Улсын
нийслэл Улаанбаатар хотын анхны үүсэл болсон.
 Өргөө нь Монголын шарын шашин, Халх
Монголын улстөрийн төв, гадаад, дотоодын
худалдааны чухал зангилаа голомт байв.

7. Улаанбаатар хот
 Өргөө хот нь Номын хүрээ, Их [Да] хүрээ, Нийслэл
хүрээ зэргээр нэрлэгдэж байсан.
 Өргөө хот нь олон удаа нүүдэллэсний эцэст
одоогийн Улаанбаатар хотын нутагт шилжин ирж
суурьшсан.
 Богд хаант Монгол улсын үед Нийслэл хүрээ
хэмээн нэрлэгдэж, Гандан, Зүүн хүрээ,
Дамбадаржаа хийд, баруун, зүүн дамнуургачин,
маймаа хот, Консулын дэнж, хүрээ харчуул, хороо
харчуул хэмээн хуваагддаг байв.
 Энэ үеэс Өргөө нь жинхэнэ хот болон дэгжин
хөгжих шинэ үедээ оржээ.

8. Хотжих үйл явц
 Хотжилт гэдэг үг хөгжил, дэвшил, шинэчлэлт гэдэг
үгстэй утга нэг ойлгогддог. Бид хотжилт гэдэг
ойлголтыг хөдөө орон нутгаас шилжин ирэх хүний
тоо нэмэгдэх төдийхнөөр хязгаарлаж болохгүй.
Хотжилтыг бид хотын оршин суугчдын илүү сайн
амьдралын стандарт, илүү боломж гэж харах ёстой
юм.

9. Хотжих үйл явц
 Монгол улсын нийт нутаг дэвсгэрийн ердөө 0.3
хувийг эзлэдэг Улаанбаатар хотод манай орны нийт
хүн амын дийлэнх нь [Монгол Улсын хүн амын
статистик, 2017, Үндэсний статистикийн хороо]
төвлөрч буйгаас харахад Улаанбаатарт хотжилт
үнэхээр эрчимтэй явж байна. Харин хотжилтын үр
нөлөөг үнэлэхийн тулд түүнийг зөв тодорхойлох,
олон талаас нь бодитоор хэмжих нь чухал.

10. Хотын соёл, хотжих үйл явц
 Манай улсын нийт хүн амын 67.2 хувь нь хот суурин
газар, үүнээс 45.3 хувь буюу 2 хүн тутмын нэг нь
нийслэл хотод амьдарч байна. Тэр дундаа нийслэл
хотын нийт хүн амын 95.1 хувь нь төвийн 6 дүүрэгт
амьдарч буй юм[1].
 Монгол улсын нийт хүн ам 2020 оны 09 сарын
байдлаар 3 338 498 (МУ-ын Үнд.Стат. Хороо, 2020.09)
байна-Улаанбаатар хотын оршин суугчид
1 500 000 гаруй болж байна.
 [1]. Монгол Улсын хүн амын статистик, 2017, Үндэсний
статистикийн хороо

11. Хот, хөдөөгийн ялгаа
 Газар нутгийн хэмжээ-хотын газар нутаг
хязгаарлагдмал
 Хүний тоо-хотод олон хүн шигүү оршин суудаг
 Эрхэлдэг ажил хөдөлмөрийн ялгаа
 Хот суурин газар суугаа ажил, хагас болон бүтэн
автоматжсан ажил, олон тооны үйлдвэр, албан
байгууллага, сургууль, цэцэрлэг
 Байшин барилга орон сууцны болон албан
байгууллага, үйлдвэр, үзвэр үйлчилгээний газар-
байшин барилга олон- газар нутгийн зай талбайг их
эзэлдэг
• Соёлын ялгаа-хот, хөдөөгийн соёл маш их ялгаатай

12. Хот, хөдөөгийн ялгаа
 Хотын амьдралыг оюун ухаан, интеллект, засаг
захиргаа, зарим талаараа аюултай орчин гэдгээр
хүлээж авч болно.
 Хотын зах, суурин, тосгон, манайхаар бол сумын
амьдрал нь амар амгалан, гэр бүлийн хүрээнд,
байгал эх дэлхийдээ илүү ойр, эх дэлхийтэйгээ
холбоотой, аюулгүй гэж ойлгож болно.

13. Хот, хөдөөгийн ялгаа
 Амьдралын хот хэмээх энэ хэлбэрийг хүний
нийгмийн бүтээл гэж үзэж болох ба хот гэдэг их
айлыг бүхэлдээ хиймэл орчин гэж үзэх үзэл ч
байна. Хотын соёлын үндсэн ялгаа нь хотын газар
нутаг дээр олон шигүү барилга байгууламж,
нийгэм-соёлын болон инженерийн зориулалттай
тээврийн том замууд, газар доогуурх
байгууламжууд цэвэр, бохир усны, харилцаа
холбооны, халаалтын систем, борооны ус зайлуулах
хоолой болон бусад.

14. Хотын соёл
 Хотын хүмүүст, нийгэмд чиглэсэн буюу хотжилт
иргэдийн амьдралыг сайжруулж, хүсэл мөрөөдлөө
биелүүлэхэд нь туслах-аз жаргалтай УБ-ын соёл-
хотоос хамааралтай, хотын удирдлага, зохион
байгуулалт, төлөвлөлт, гүйцэтгэлээс хамаарсан
хүний төлөөх хотын соёл,
 Хувь хүний соёл гэж 2 янз.
 Алив улсын хөгжил өндөр байх тутам хотын хүн
зонд хандсан соёл өндөр байна. Утаагүй, тоосгүй,
орон сууцжуулсан, машины тоос тортоггүй,
цахилгаан машин, ногоон байгууламж, цэцэрлэгт
хүрээлэн олон, замын бөглөрөлгүй, явган хүний
зам, дугуйн зам олон,

15. Хотын соёл
Хөгжиж байгаа орнуудад:
 Байшин барилга олон, төлөвлөлтгүй, шамбааралдсан,
дэд бүтэцгүй (явган хүний зам, ногоон байгууламж,
мод, зүлэг, цэцгийн мандал, сандал, машины зогсоол,
дугуйн зогсоол болон бусад),
 Зам, гүүр урьдчилан төлөвлөгдөөгүй
 Машин тэрэг олон
 Замын түгжрээ их
 Утаа тортог, агаарын бохирдол их
 Дуу чимээ их, энэ бүхэн нь хотжих үйл явц, хотын
соёлын том үзүүлэлт бөгөөд хөгжиж байгаа орны
хотуудын хувьд хотын соёлын эдгээр үзүүлэлтийн сөрөг
талууд их ажиглагдана.

16. Хотын соёлын орон зай, түүний
онцлог
 Хотын соёлын орон зай гэдэг нь: хөдөөгийн соёлын орон зайнаас тэс өөр.
Чөлөөт цаг, ахуйн, соёлын (соёл-амралтын хүрээлэнгүүд, биеийн тамирын
талбай, хими цэвэрлэгээ, угаалгын газар, кофе шооп, зоогийн газар, театр,
музей, номын сан, галерея, бүжгийн заал, бусад) зэрэг байгууллагуудын
өргөн сонголт
 Олон тооны танихгүй хүмүүс: Нийгмийн тодорхойгүй харилцаа асар их,
байгууллагуудын өргөн сонголттой, үүний улмаас хувь хүн өөрийгөө нэг
талдаа чөлөөтэй, нөгөө талаас авч үзвэл дасаж дадаагүй, харилцаанд орох
эрсдэлтэй боловч эргэн тойрондоо сонирхлынхоо дагуу хүрээллээ сонгох,
бий болгох боломжтой,
 Хотын нэг онцлог нь олон хүмүүсийн бөөгнөрөл дунд ганцаардах нь элбэг.
Удаан хугацаагаар хэнтэй ч харьцахгүй байх боломжтой. Хүмүүстэй
харьцахын оронд зөвхөн утсаар ярих, өөрийн дураар зүйл хийх,
 Нийтийн тээврийн хэрэгслийн эерэг, сөрөг талуудтай нүүр тулах:
Нийтийн тээврээр хол зам туулах, цаг алдах, шахцалдах, сөрөг стресс авах
зэрэг сөрөг тал бий.
 Хотод мэдрэлийн сөрөг стресс, сөрөг сэтгэгдэл авах нь хөдөөнөөс илүү их-
нэгэн хэмийн амьдралын хэмнэл, гудамж, зам хөндлөн гарах, дэлгүүр
хоршоонд олон хүнтэй, шахцалдах, дугаарлах, нийтийн тээвэр зэрэг.

17. Хотын хүрээлэн буй орчны сөрөг
талууд
 Хотод хүмүүний хүрээлэн буй орчин, уур амьсгалыг
хөдөөтэй харьцуулахад:
 Олон тооны хортой бодис болон хавдар үүсгэгч
бодисоор дүүрэн байдаг. Худгийн болон булгийн ус
биш, крантны хлоржуулсан ус, олон тооны машин,
үйлдвэрийн утаа, хий, хэт их дуу чимээ, агаарын
тоосжилт гэх зэрэг.
 Энэ нь хүний биед уламжлалт хөдөөгийн орчноос тэс
өөр, дасаж дадаагүй орчинг бий болгож байдаг.
 Ийм орчин ердөө сүүлийн 100 жилд үүсч бий болсон
бөгөөд хүний бие ийм орчинд дасаагүйн улмаас хотын
хүний эрүүл мэнд амархан мууддаг, үүнийгээ олон
төрлийн аминдэм, эмээр эмчилдэг болсон байна.

18. Хотын соёл
 Эмнэлгийн үйлчилгээний түвшин, эмчид үзүүлэгсдийн тоо,
биеийн тамирын дасгал хөдөлгөөн хийх, янз бүрийн
эрүүлжүүлэн тураах төв зэргээр үйлчлүүлэгсдийн тоо хотод
хөдөөнөөс маш олон. Хотод хөдөөгийн байгалын орчинг
хиймэлээр бий болгох хөдөлгөөн өрнөдөг, цэцэрлэгт
хүрээлэн, хүмүүс хотын захад амьдарч мод, цэцэг, хүнсний
ногоо, жимс тарих зэрэг. Энэ нь орчин үеийн хотын салшгүй
хэсэг болж байна.
 Хөдөөд хүний амьдарлын 3 хэсэг хамтдаа байдаг: ажлын
байр, амьдрах байр, амрах газар нутаг нь хамтдаа. Харин
хотод амьдардаг хүмүүс – эсрэг байдалтай. Ихэнх соёл,
бизнесийн байгууллагууд хотын төвд төвлөрдөг, энд
ажиллана, хотын аль нэг өөр хэсэгт амьдарна, амрах газар
өөр, иймд хотын хүмүүс нийтийн тээвэр, хувийн машиндаа
олон цагийг өнгөрөөнө. Зарим хүмүүс амралтын газарт явна,
зарим нь гадаадад явж амрана.

19. Хотын соёл
 Хот хүний хөгжлийг дэмжсэн соёлын бодлого
явуулна. Энэ нь хотын оршин суугчийн ажиллаж,
амьдрах таатай нөхцлийг бий болгох, ингэсэнээрээ
хүний амьдралын чанарыг сайжруулах, урт
наслуулах зорилготой байна.
 Хотын соёл зөвхөн хотоос хамаараад зогсохгүй хувь
хүнээс мөн хамааралтай, хоёр талт үйл ажиллагаа.
 Соёлтой хотод хувь хүн хэрхэн зөв соёлтой амьдрах
вэ гэдэг чухал.
 Хөдөөгөөс бүтэц, зохион байгуулалт, нийгмийн
орчин, хүн амын тоо, хүний эрүүл мэнд дэх эерэг,
сөрөг ялгаатай хотод хувь хүн хэрхэн биеэ зөв авч
явах вэ гэдэг нь хөдөөгийнхөөс эрс ялгаатай.

20. Соёл
 Хотын соёл хувь хүний:
 Хүмүүжил (гэр бүлийн, сургууль, цэцэрлэг, хүрээлэн
буй орчноос олж авсан хүмүүжил)
 Соёл гэсэн 2 үндсэн үзүүлэлтээс бүрдэнэ.
• Хотын соёлд хотын хүн зөв нийгэмшиж , хууль,
дүрэм, журам зэргийг нягт нямбай зөв дагаж
мөрдөх
• Зан заншил бас чухал.
Хөдөөгийнхөн зан заншлаараа түрий барьдаг. Хууль
дүрэм журам ба зан заншлын зөрчилдөөн үүсдэг гэж
хэлж болно.

21. Хотын соёл, хотжих үйл явц
 Улаанбаатар хотод 2000 он хүртэл 420 000 хүн
амтай байв.
 Өнөөдөр 1 300 000-1 450 000 хүн амьдарч байна.
 Хот:хөдөөгийн харьцаа =30:70 хувь болжээ. Энэ нь
хотжих биш хөдөөших үйл явцын хамгийн том
шалтгаан болж байна.
 Хотын хүмүүс хөдөөгийн зан заншлыг сурсандаа
биш, хөдөөгийн хүмүүс хотод хөдөөний
уламжлалаараа амьдарч байна, тийм хүмүүс маш
олон байгаа нь хотыг хөдөөшихөд хүргэж байна.

22. Хотын соёл гэж юу вэ?
 “Хотын соёл гэдэг нь иргэншсэн нийгэмд тухайн
хүний биеэ зөв боловсон авч явах байдлыг хэлнэ”
 Энэ тодорхойлолтыг дэлхийн бүх хот дагаж мөрдөх,
хууль журамдаа үндэслэл болгож байна.
 Хотын соёлд суралцахад юуны өмнө ахуйн соёлын
талаар мэдлэгтэй байж түүнийгээ байнга дагаж
мөрдөн хэвшүүлэх нь эн тэргүүний зорилт болж
байна.
 Улаанбаатар хотод соёлын наад захын хэмжүүрийг
баримталж явдаггүй хүмүүс дийлэнхийг эзэлж
байгаа.

23. хотын соёлын судалгаа
 Судалгаа, зөвлөх үйлчилгээний MMCG компани
гурван жилийн өмнө УБ хотын есөн дүүргийн 152
хорооны 500 өрхөөс “нийслэлийн иргэдийн сэтгэл
ханамжийн судалгаа”-г авсан.
 Судалгаанд хамрагдсан нийт өрхийн 55 хувь нь гэр
хороолол, 45 хувь нь орон сууцны иргэд байв.
 Хотын соёлд “хангалтгүй” гэсэн хариуг нэгэн
дуугаар өгсөн.
 Судалгаанд оролцогчдын 50 гаруй хувь нь хотын
соёл гэж юу байдгийг мэдэхгүй гэж хариулсан нь
хотын соёлын наад захын мэдэгдэхүүнгүй иргэд
маш олон байгааг харуулж байгаа юм.

24. Хотын соёлын судалгаа
 Мөн судалгаанд оролцогсод Улаанбаатар хотыг
соёлгүй харагдуулж байгаа шалтгаануудыг
гудамжинд хог, ил задгай нус, цэр, шүлсээ хаядаг,
архидан согтуурдаг, бие засдаг, харилцааны
соёлгүй гээд гудамжинд та бидэнтэй өдөр бүр
тохиолддог зуршлуудыг нэрлэсэн байна. Тэгэхээр
нийслэлийн дийлэнх иргэд ахуйн соёлд ч
суралцаагүй болж таарлаа.

25. Хотын соёлын судалгаа ба хууль
 Үүний үр дүн гуравхан жилийн дотор гарч, хүн бүр “хотын иргэн
байх эрх”-ийн төлөө нэгэндээ шаардлага тавьдаг, зөрчлөө хянадаг
тогтолцоо аяндаа бий болжээ. Энэ бол өдгөөгөөс нэгэн зууны
өмнөх АНУ-дахь соёлын довтолгоон шүү дээ.
 Өнөөдөр нийслэлчүүд хотын ахуйн соёлын наад захын мэдлэггүй
байгааг гудамжинд таарсан хэн ч хэлж байна.
 Хотын соёлгүй байдлыг засаж залруулахаар гаргасан хууль, журам
нь цаасан дээр л байхаас хүмүүсийн тархинд суухгүй байгаад гол
учир оршино.
 2017 оны зунаас хэрэгжиж эхэлсэн Зөрчлийн тухай хуульд хотын
ахуйн болон нийгмийн соёлыг нийтээр дагаж мөрдүүлэх үүрэгтэй
хэд хэдэн заалт орсон.
 Тэдгээрээс “олон нийтийн газар, автозам, орон сууцны орчны
газар, гудамж талбайд бие зассан, эсхүл нус цэр, тамхины иш, хог
хаясан бол хувь хүнийг арван нэгж /10000 төгрөг/-тэй тэнцэх
хэмжээний төгрөгөөр торгоно” гэсэн ахуйн наад захын соёлыг
мөрдүүлэх заалт байдаг ч хэрэгжихгүй байгаа.
 Хэрэгжүүлэх, хяналт тавих субьект нь ч иргэдэд тодорхой бус
байна.

26. Хотын соёлын судалгаа ба хууль
 Зөрчлийн тухай хуульд хүн хувийн автомашиндаа
тамхи татаж болох ч ишийг нь цонхоороо хаявал 10
мянган төгрөгийн торгууль “тас” хийтэл
оногдуулна гэсэн заалт байгаа. Тийн атал
автомашиныхаа цонхоор цог нь унтраагүй халуун
тамхины ишийг хаа хамаагүй шиддэг. Ингэж
шидсэн тамхины иш хажуу дахь автомашины
зорчигчийн өвөр дээр унасан тохиолдол ч бий.

27. Хотын соёлын судалгаа ба хууль
 Хотын ахуйн соёлоо дагаад нийгмийн соёл нь “авах
юмгүй” болжээ. Зөрчлийн тухай хуульд “олон нийтийн
газарт хэрүүл маргаан үүсгэж, бусдыг өдөөн хатгаж,
бусдын амгалан тайван байдал алдагдуулж, олон
нийтийг үл хүндэтгэж, үйлчилгээний болон дарааллын
журам зөрчиж биеэ авч явах нийтээр хүлээн
зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээг зөрчсөн, эсхүл аж ахуйн
нэгж, байгууллагын хэвийн үйл ажиллагааг
алдагдуулсан бол хүнийг нэг зуун нэгж /100000 төгрөг/-
тэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл албадан
сургалтад хамруулж 7-30 хоногийн хугацаагаар
баривчлах шийтгэл оногдуулна”

28. Хотын соёлын судалгаа ба хууль
 Дээр нь зориулалтын бус газар архидан согтуурвал
торгох заалт бас бий.
 Гудамжинд зодолдох, хэрүүл маргаан үүсгэхэд
цагдаа ирээд зохицуулалт хийж байгаа ч цаана нь
цагдаагийн “бороохой”- ноос далдуур гудамжинд
архидах, үг хэлээр доромжлох, дээрэнгүй хандах,
замын хөдөлгөөнд соёлгүй оролцох зэрэг
нийгмийн соёлын хэм хэмжээ ч алингаа алдаад
байна.

29. Хотын соёлын судалгаа ба хууль
 Дээр нь зориулалтын бус газар архидан согтуурвал
торгох заалт бас бий.
 Гудамжинд зодолдох, хэрүүл маргаан үүсгэхэд
цагдаа ирээд зохицуулалт хийж байгаа ч цаана нь
цагдаагийн “бороохой”- ноос далдуур гудамжинд
архидах, үг хэлээр доромжлох, дээрэнгүй хандах,
замын хөдөлгөөнд соёлгүй оролцох зэрэг
нийгмийн соёлын хэм хэмжээ ч алингаа алдаад
байна.

30. Хотын соёлын судалгаа ба хууль
 Таван настай балчираас талийх дөхсөн өвгөн
хүртэл “п”-гээр эхэлсэн хараалыг өгүүлбэр бүртээ
дурдаж байгаа нь монголчуудын ярианд хамгийн
олон хэлэгдсэн гадаад үг болж мэдээр байгааг
судлаачид дурджээ. Хүүхдүүдийн сургууль дээрээ
дадсан ёс суртахууны хүмүүжил, соёлжилт
гудамжинд гараад нэг шат уруудчихаж байна.
Өнөөдөр манай хүүхэд залуус сургалтын орчинд
багш нарын дэргэд соёлын нэг “дүр”-тэй, гудамж,
олон нийтийн газар шал өөр төрхтэй болчихоод
байгаа тухай судалгааны тайланд дурджээ.

31. Хотын соёл гадаад оронд
 Хотын соёл гэхээр хотын төвийн соёл гэж ойлгодог
хүмүүс олон байна. Гэр хороололд соёлын наад захын
хэвшил бий болгохоор Зөрчлийн тухай хууль
батлагдсан гэдгийг санах хэрэгтэй. Дэлхийд хотын
соёлоороо гайхуулж байгаа Япончууд гудамжиндаа
тамхи татдаггүй, сингапурт шүлс хаях газар ч олдохгүй.
Мэдээж тэд шууд “шилэн толин” болчихсон юм биш.
Соёлын түвшнөөр тэргүүлэгч Нью-Йорк хот ч хх зууны
эхээр өнөөдрийн манайх шиг соёлын дутагдалд орсон,
цагаачдын бүдүүлэг үйлдлүүдэд нэрвэгдсэн хот байж.
Харин тухайн үеийн удирдлагууд нь “Би Нью-Йоркдоо
хайртай” гэсэн бүх нийтийг хамарсан аян өрнүүлж,
соёлын хэмжүүрүүдийг тогтоон, зөрчсөн иргэдийг
Нью-Йоркын иргэн биш гэж тооцохоор болсон байна.

32. Хотын соёл та биднээс эхэлнэ
 Таны эрх, миний эрх гэж юу вэ?
 Та бидний эрх бие биеийнхээ ажил, амьдрал,
хэвийн хөдөлгөөнд саадгүй
 Энэ бүхэн хууль, дүрмээр зохицуулагдана.
 Мөн зах харилцааны хэм хэмжээг баримтлах нь
чухал

33. Хотод амьдрах зөв хэвшил
 Хотод олон хүмүүс бөөгнөрөн ажиллаж амьдарч
байгаа учираас нийтийн эрх ашгийг хөндөхгүй
байх,
 Хувь хүн бүрийн эрх бусдын эрх ашигаар
хязгаарлагдаж байдаг бөгөөд бусдад садаа болохгүй
байх
 Энгийн боловч эн тэргүүний соёл

34. Хотын соёлд суралцая
 Бусадтай хүндэтгэлтэй хандах, харьцах
 Дарааллыг баримтлан үйлчлүүлэх
 Олон нийтийн газар (кино театр, театр, хурал
цуглаан, хичээл) утсаа дуугүй төлөв байдал дээр
тавих,
 Хог хаяхгүй байх, нус цэрээ ил хаяхгүй байх,
 Цэвэр цэцгэр орчин бүрдүүлэх

35. Нийтийн тээврийн хэрэгсэлд биеэ
авч явах
 Нийтийн тээврээр зорчих төлбөрийг төлөх
 Чанга ярихгүй, чанга инээлдэж хөхрөлдөхгүй байх
 Бусдын хувийн орон зайд халдахгүй байх, бусдын
биед хүрэлцэхгүй, шахцалдаж, түлхэлцэхгүй байх
 Өндөр настан, хүүхэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй
иргэдэд суудал тавьж өгөх
 Нийтийн тээврийн хэрэгсэлд чихрийн цаас, боль
зэрэг хог хаяхгүй байх
 Бусдын зорчих эрхэд хүндрэл учруулахгүй байх

36. Үзвэр үйлчилгээний соёл
 Үзвэр эхлэх цагийг чанд баримтлах
 Үзвэр эхэлсэн үед суудалдаа суух гэж зүтгэлэхгүй,
бусдын тав тухыг алдагдуулахгүй байх
 Үзвэрийн үед утсаар ярихгүй
 Бусдад саад болохгүй, бусдын тав тухыг
алдагдуулахгүй байх
 Театрт идэхэд тохиромжгүй хоол хүнс идэж уухгүй
байх
 Үзвэрийг нууцаар хуулбарлахгүй байх

37. Харилцааны соёл
 Бусадтай харилцахдаа бүдүүлэг үг хэллэг
хэрэглэхгүй байх
 Найрсаг, эелдэг харилцах
 Бусдад туслах
 Эерэг хандлагатай байх
 Өөрийн асуудлыг бусдад хамааруулахгүй байх
 Өөрийн бурууг бусдаас хайхгүй байх

38. Биеэ авч явах соёл
 Хичээл сургууль, ажил хөдөлмөр, баяр наадам,
амралт зугаалга зэрэгтээ зөв тохируулан хувцаслах,
 Цаг агаар, улиралд хувцасаа зөв тохируулах
 Хувийн ариун цэврийг сахих
 Гудамж талбай, олон нийтийн газар этгээд марзан
зан авир гаргахгүй байх
 Хүүхдүүд, дүү нартаа биеэ авч яваа байдлаараа зөв
үлгэрлэл үзүүлэх
 Бусдын үзэл бодлыг хүндлэх
 Бусдын хөдөлмөрийг хүндлэх

39. Биеэ авч явах соёл
 Өглөө болгон мэндлэх нь хүндлэхийн эхлэл
 Орой болгон баяртай хэмээн үдэх нь оройг сайхан
өнгөрүүлэхийн тэмдэг
 Их баярлалаа гэдэг үгийг хэдч хэлсэн болно
 Найз нөхөд, ээж аав, багш, ахан дүүстээ
инээмсэгэлэлээр бэлэг бариарай, аз жаргалын
даавар ялгарч сэтгэл санаа сайхан болно

40. Хотын соёл
 Автомашины цонхоор эсэн бусын хаягдлаа хаях,
ууж байгаа ус, ундааны шавхруу цацах энүүхэнд.
Эрчүүд нь булан тохойд ил задгай бие засаж
байдагт нийслэлчүүд санаа зовохоо даанч больжээ.
Хогийн савыг нь бэлдсэн ч ахуйн соёлын сэтгэлгээг
суулгаж өгөөгүйгээс хотоо хайрлах сэтгэлээ
хогтойгоо цуг хаясаар л байна.
 Харин ийм орчинд байж үзээгүй гаднынхан монгол
хүний өмнөөс ичдэг байна.

41. Хотын соёл Наад зах нь нийтийн тээврийн хэрэгсэлд
нийтийн дуунаас өөр соёлын хөтөлбөр
хэрэгжүүлэх шаардлага байна.
 Судалгаагаар жуулчид монголчуудын ахуйн
болон нийгмийн соёлд тун таагүй сэтгэгдэлтэй
буцаж байгаагаа илэрхийлсээр байжээ.
 Хогийн сав, бие засах газар бэлдсэн ч ахуйн
соёлын сэтгэлгээг суулгаж өгөөгүйгээс хотоо
хайрлах сэтгэлээ хогтойгоо цуг хаясаар л байна.

42. Улаанбаатар нийслэл хотоо соёлтой нийслэл хот
болгоход:
Соёлтой Улаанбаатар
Соёлтой иргэн хүний хамтын ажиллагаа бүхнээс
чухал.

43. Анхаарал хандуулсанд
их баярлалаа
Сурлагын өндөр
амжилт хүсье