1. Лекц № 2
Бодит сектор буюу
үндэсний тооцооны
систем

2. • Макро-эдийн засгийн ухаан нь нийт
зарлага, орлого үйлдвэрлэл, ажил эрхлэлт,
үнэ, цалин, гадаад худалдаа, татварын
орлого, улсын зардал, мөнгөний хэмжээ
зэрэг эдийн засгийг бүхэлд нь хамарсан
үзүүлэлтүүдийг судалдаг.

3. Макро-эдийн засгийн гол хэмжигдэхүүнүүдийн талаарх
мэдээллийг бүртгэж системчлэх арга нь үндэсний тооцоо
юм.
Үндэсний тооцооны хамгийн суурь ойлголт бол нийт
бүтээгдэхүүн бөгөөд зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо
бүхий орнуудад түүнийг Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн
буюу Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн гэж нэрлэдэг.

4. • Эдгээрийг тооцоолоход Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага
(цаашид НҮБ гэх)-аас боловсруулсан Үндэсний тоцооны
системийг (цаашид ҮТС гэх) баримталдаг ба энэ
аргачлалыг хамгийн сүүлд 1993 онд шинэчилсэн байдаг.
• ҮТС-нь тодорхой цаг хугацаанд тухайн эдийн засагт
шинээр бий болгосон эцсийн бүтээгдэхүүнийг хэмжих
бөгөөд түүнээс энэ орон юуг ямар хэмжээгээр, ямар
салбарт үйлдвэрлэж орлого нь үйлдвэрлэлийн хүчин
зүйлүүд, тухайлбал хөдөлмөр капиталд яаж ногдож байна
гэдгийг харж болдог.

5. Эдийн засгийн шинжээч, судлаач, бодлого
боловсруулагчийн аль нь ч үндэсний тооцоогүйгээр
ажиллах аргагүй байдаг.
Иймээс ҮТС нь:
– Эдийн засгийн байдал, төлөвийг шинжлэхэд
гол үүрэгтэй хэмжигдэхүүнүүдийг системчлэх
статистикийн хүрээ.
– Эдийн засгийн өөрчпөлт хөгжлийг тодорхойлох
хэмжүүр
– Эдийн эасгийн бодит байдлыг түүний хүрч чадах
боломжтой харьцуулж харах арга
– Янз бүрийн орны эдийн засгийг хооронд нь жишиж
үзэх боломж юм

6. Эдийн засгийг макро түвшинд судлахад дээрх
нийтлэг үзүүлэлтүүдийг тооцоолж, гол
салбаруудын хоорондын уялдаа холбоог
илрүүлж гаргах шаардлагатай бөгөөд ҮТС энэ
хоёр зорилтыг хамтад нь шийдэж өгдөг.
Үh = Ср + ТН + Sh
Үh - Өрх гэрийн орлого
Ср - Хувийн хэрэглээ
Тh - Өрх гэрийн татвар
Sh - Өрх гэрийн хадгаламж

8. Орлого ба Зарлагын цикл урсгал

9. Ср + Iр + G + NE = Үe+Тg
Ср - Хувийн секторын хэрэглээ
Iр - Хувийн секторын хөрөнгө оруулалт
G - Засгийн газрын секторын хэрэглээ
буюу зарлага
NE - Цэвэр экспорт
Үе - Үйлдвэрүүдийн орлого
Тg - Импорт болон бүтээгдэхүүний
татвар

10. • Зарлагыг зах зээлийн үнээр тооцдог бөгөөд энэ үнэ нь
шууд бус татвар болон татаасаас хамааран бараа,
үйлчилгээг борлуулагчийн олж авч буй үнээс ялгаатай
байж болно.
• Гарц ба орлогын аргаар тооцсон ДНБ дээр шууд бус татвар
ба татаасыг нэмснээр зарлагын аргаар тооцсон дүнтэй
тэнцүү болдог.
• Янз бүрийн засвар, залруулга хийсний дараа гарц, орлого,
зарлага зэрэг, үзүүлэлтүүд нь хоорондоо тэнцүү байдаг бол
залруулгыг хийхийн өмнө эдгээр үзүүлэлтүүд нь зайлшгүй
тэнцүү байх албагүй.

11. 1. Дотоодын ба үндэсний үзүүлэлтүүд
Гадаадын ба дотоодын бүтээгдэхүүн гэдэг нь улс орны нутаг
дэвсгэрээр шаглагддаг ойлголт юм. ҮТС-д хоёр зарчмыг
баримталдаг ба үүний нэг нь суурьшил өөрөөр хэлбэл, тухайн
хүн, үйлдвэрлэгчийн гол ашиг сонирхол төвлөрч байгаа буюу
бусдаас илүү ойр нягт холбоотой орны зарчим юм.
Жишээлбэл: Гадаадын компанийн хувьд эзэн нь гадаадынх байсан
ч гол үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа нутаг нь суурьшил болно.
Хувь хүмүүсийн тухайд бол нэг жилээс дээш хугацаагаар
оршин суугаа орон нь суурьшил гэж тооцогддог. Гэхдээ Элчин
сайдын яам зэрэг улсын байгууллагууд ямагт өөрийн оронд
хамаарагддаг.

12. Нөгөө нэг зарчим нь өмчийн эрх бөгөөд тухайн оронд
суурьшилтай эзэмшигчдийн өмчөөр бүтээсэн бүх
бүтээгдэхүүн ҮНБ болдог Энд тухайн орны иргэд биш.
тухайн оронд оршин суугчид гэж ялгаж байгааг анхаарах.
хэрэгтэй.
Тухайлбал: Тухайн оронд байгаа гадаадын компанийн
бүтээгдэхүүн ҮНБ ба ДНБ-ийг аль алинд орох боловч
гадаад дахь эздэд ногдох ашиг нь ҮНБ-ээс хасагддаг.

13. Өөрөөр хэлбэл, ДНБ дээр тухайн оронд оршин суудаг
өмчлөгчдийн гадаадад байгаа хөрөнгөөс орсон орлогыг
нэмж, гадаадын өмчлөгчдөд ногдох орлогыг хасвал ҮНБ
болно.
Энэ зөрүүг үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн гадаад цэвэр
орлого гэдэг. Энд шууд хөрөнгө оруулалтын шинж
чанартай орлого зонхилдог ба нэг жилээс бага хугацаагаар
гадаадад ажиллаж байгаа хүмүүсийн гуйвуулсан орлого,
газар, байрны түрээс зэрэг орлого багтана.

14. 2. Урсгал ба түвшингийн үзүүлэлт
Нэг жилийн хугацаанд бүтээсэн ҮНБ зэрэг тодорхой
хугацаанд болж өнгөрсөн үйл явцыг хэмжсэн тооцоо бол
урсгал чанартай үзүүлэлт юм.
Тухайн үзүүлэлт цаг хугацааны нэгэн агшинд хүрээд байгаа
түвшинг илэрхийлсэн тооцоо учраас урсгал үзүүлэлтээс
ялгаатай.
Түвшингийн болон урсгал үзүүлэлтүүд хоорондоо
холбоотой. Жишээлбэл, жилийн туршид шинээр
үйлдвэрлэгдсэн автомашины урсгал үзүүлэлт нь өмнөх
жилийн эцэст байсан нийт машины түвшин дээр
нэмэгдсэн хэмжээг харуулна.

15. • Үйлдвэрлэлийн барилга байгууламж болон тоног
төхөөрөмжид оруулсан хөрөнгөөс элэгдлийг хасаж
гаргасан цэвэр хөрөнгө оруулалтын урсгал үзүүлэлт нь
хүний хөдөлмөрөөр бүтсэн капиталын нөөциин цэвэр
өсөлтийг харуулна.
• Эдийн засагчид ихэвчлэн урсгал үзүүлэлтүүдийг
сонирхдог.
• Гэхдээ банкны системийн гадаад активийн цэвэр нөөц,
гадаад болон дотоод орийн үлдэгдэл, ажилгүйчүүдийн тоо
зэрэг хэд хэдэн чухал түвшингийн үзүүлэлт эдийн засгийн
судалгаанд ач холбогдолтой.

16. 3. Нийтлэг үзүүлэлтийн цэвэр ба нийт дүн
Үндэсний тооцооны системд нийт бүтээгдэхүүн болон цэвэр
бүтээгдэхүүнийг зааглаж үздэг. Нийт бүтээгдэхүүнийг
тооцохдоо эцсийн бүтээгдэхүүн мөн эсэхийг үл харгалзан бүх
үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний хэмжээг нэмж бодно.
Жишээлбэл: үр тарианы аж ахуйнуудын үйлдвэрлэсэн тариа,
гурилын үйлдвэрээс гарсан гурил болон талхны үйлдвэрийн
талхны өртгийг нэмлээ гэвэл буудайн үнэ өртөг үйлдвэрлэлийн
процесст гурван удаа тооцогдоно
Ингэж давхар тоолохгүйн тулд үндэсний орлогын тооцоонд зөвхөн
эцсийн бүтээгдэхүүнийг нэмсний дараа "завсрын хэрэглээ"
буюу бусад үйлдвэрүүдээс худалдан авсан бүтээгдэхүүнийг
хасна. Энэ нь тухайн хугацаанд үйпдвэрлэсэн нийт
бүтээгдэхүүнийг харуулна

17. ҮТС-д дараах хоёр ойлголт нэр томъёог ашигладаг.
1. ДНБ гэдэг нь элэгдлийг хасаагүй дүн.
ДНБ-ий үзүүлэлтийг ашиглах нь гажуудалтай статистик
хэрэглэхээс сэрэмжилдэг боловч бүх үйлдвэрлэлийн
зориулалттай бараа давхар юоцогддог сул талтай.
2. ҮТС-ийн хоёр дахь нийтлэг үзүүлэлт бол ДНБ-ээс
элэгдлийн тооцож хассан дотоодын цэвэр бүтээгдэхүүн
гардаг. Энэ үзүүлэлт давхар тооцоогүйгээр онолын хувьд
давуу талтай боловч түүний нарийвчлал эргэлзээтэй
байдаг.

18. Үйлдвэржсэн өрнөдийн орнууд болон Дорнод Европын
орнуудын аль алинд нь элэгдлийн хэмжээ ДНБ-ий 10
орчим хувьтай тэнцуү байна. Иймд практик ДЦБ/ҮЦБ-
ээс илүү ДНБ/ҮНБ-ний үзүүлэптийг өргөн ашигладаг.

19. Ийнхүү ҮТС-д тооцогддог бусад эдийн засгийн
үзүүлэлтүүдэд элэгдлийг оруулж тооцох эсэхээс хамааран
нийт болон цэвэр гэсэн ялгааг өргөн хэрэглэдэг байна.
Тухайлбал, тодорхой хугацаан дах элэгдлийн хэмжээгээрээ
нийт болон цэвэр хөрөнгө оруулалт ялгагдана.
Нийт хэмнэлт /gross saving/ болон хэмнэлтийн /net saving/
хооронд бас яг тийм ялгаа байдаг.
Гэхдээ макро эдийн засгийн зарим бусад тооцоонд огт өөр
утгаар хэрэглэгдэх явдал тохиолдоно. Үүнд, цэвэр импорт
бол импорт экспортын зөрүү, гадаад цэвэр актив гэхээр
гадаад активаас гадаад пассивийг хассан зөрүү гэж
ойлгогдоно.

20. 4. Нэрлэсэн ба бодит үзүүлэлтүүд
• Тухайн үеийн үнээр тооцогдсон нийтлэг үзүүлэлтүүдийг нэрлэсэн,
суурь үеийн зэрэгцүүлэх үнээр тооцсоныг бодит гэж нэрлэдэг.
• Тухайн жилийн нэрлэсэн ДНБ гэвэл уг оныхоо үнээр тооцогдсон
эцсийн бараа, үйлчилгээний өртөг байна.
• Харин бодит ДНБ гэвэл яг ижил тоо хэмжээний бараа үйлчилгээг
суурь оны үл хөдлөх үнээр үнэлж тооцсоныг хэлнэ.
• ДНБ-ий нэрлэсэн хэмжээ өөр өөр байх нь үнэ болон үйлдвэрлэлийн
тоо хэмжээний өөрчлөлтийн аль нэгээс эсхүл хоёулангийнх нь
өөрчлөлтөөс шалтгаалсан байж болно. Бодит ДНБ-ний өөрчлөлт
зөвхөн эцсийн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнээс хамаарна.

21. Суурь онтой харьцуулахад үнийн дундаж түвшин хэрхэн
өөрчлөгдсөнийг тодорхойлохдоо нэрлэсэн ДНБ-нийг
түүний бодит хэмжигдэхүүнд харьцуулана.
Уг харьцааг ДНБ-ний үнийн далд дефлятор гэж нэрлэдэг. Уг
дефлятор нь суурь онд 1,0 буюу индекс хэлбэртэй бол 100
гэсэн утгатай байна. ДНБ-ний дефляторын дундаж
түвшний нэг жилээс нөгөөд гарсан өөрчлөлт нь
инфляцийн хамгийн өргөн хүрээтэй хэмжүүр болно.
Бодит ДНБ=Нэрлэсэн ДНБ / ДНБ-ний дефлятор

22. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн
хоорондын уялдаа хамаарал
1) GDP = СР+СG+IР+IG+(Е-М)
GDP = бүтээгдхүүн ба үйлдвэрлэлийн бус үйлчилгээний гарц, эдийн засаг
дахь нийт мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжүүр буюу Дотоодын Нийт
Бүтээгдхүүн (ДНБ)
Cp - Хувийн секторын хэрэглээ
СG - Засгийн газрын секторын хэрэглээ
IР - Хувийн секторын хөрөнгө оруулалт
IG - Засгийн газрын секторын хөрөнгө оруулалт
Е - бүтээгдхүүн ба үйлчилгаэний экспорт
М - бүтээгдхүүн ба үйлчилгээний импорт
Эдгээр үзүүлэлтүүдийг бодит утгаар (инфляцыг тооцсон) авах болно.

23. 2. GDP= СР+ СG + Iр+ IG+ (Е- М)
Хувийн секторын хэрэглээ = Ср+ Iр
Засгийн газрын секторын хэрэглээ = СG + IG
Хувийн секторын хэрэглээ + Засгийн газрын сскторын хэрэглээ = Дотоодын эрэлт
СР+ СG + Iр+ IG = дотоодын эрэлт = DD
GDP- (СР+ СG + Iр+ IG) = (Е- М)
Дотоодын эрэлтийн ДНБ-нээс давж гарч байгаа
илүүдэл нь цэвэр импорттой тэнцэх ба
худалдаа ба үйлчилгээний секторын алдагдал
буюу гадаад худалдааны апдагдалтай тэнцэх
болно.

24. 2. GNР = GDР+ҮF = DD + (Е-М + ҮF)
(Gross National Product)
Үндэсний нийт бүтээгдхүүн =
GDP + гадаад орлогын цэвэр хүчин зүйл (ҮF)
(YF-д гол нь хүүгийн болон дивидендийн
орлого орно)

25. 3) GDI = GNP+ TR> = DD + (Е-М +UF + ТR)
GDI = Үндэсний нийт орпого
ТR = Гадаадын цэвэр тусламж
Дээрх тэнцэтгэпийн баруун гар талын хаалтан дотор
байгаа илэрхийлэл нь төлбөрийн балансын урсгал
тэнцлийг харуулах бөгөөд энэ нь гадаад худалдааны
баланс, гадаад орлогын цэвэр хүчин зүйл болон
гадаадын цэвэр тусламжаас бүрдэнэ.
Дотоодын эрэлтийн ҮНБ-ээс давж гарч байгаа зөрүү нь
урсгал тэнцлийн алдагдалтай тэнцүү болно.

26. 4) S = GDI - (СР + СG)
S = Үндэсний хуримтлал
S=DD + (Е - М + ҮF + ТR) - (Ср + СG) = СР + СG + IР
+IG + (Е - М + ҮF + ТR) - (СP +CG)= IР + IG + (Е - М
+ ҮF + ТR)
S – IP –IG = E – M +YF + TR
Хуримтлалыг хувийн хэвшлийн ба засгийн газрын
хуримтлалд задлан авч үзэж болно: СР + СG
Засгийн газрын хуримтлал нь ойролцоогоор урсгал
орлого ба урсгал зарлагын зөрүүтэй тэнцүү байдаг.

27. Гадаад сектор буюу
төлбөрийн тэнцэл
Эдийн засагт төлбөрийн тэнцэл нь тодорхой
хугацаанд гадаад орнуудтай тухайн орны
гүйцэтгэсэн эдийн засгийн гүйлгээний хэмжээг
хэмждэг үзүүлэлт юм.
Төлбөрийн тэнцэл нь бүх олон улсын эдийн
засгийн гүйлгээг тухайн орны хувьд тодорхой
хугацаагаар, ихэнхдээ жилийн хугацаанд
нэгтгэдэг байна.

28. • Тухайн орны экспорт болон импортын
үйлчилгээ болон мөн санхүүгийн хөрөнгө,
санхүүгийн шилжүүлэг нь төлбөрийн
тэнцлийг бүрдүүлдэг байна.
• Энэ нь гадныханд төлөгдөх төлбөр болон
өр/дебит/ мөн гадныхнаас хүлээн авах
төлбөр болон авлагыг/кредит/ тусгадаг
байна.

29. • Төлбөрийн тэнцэл нь улс орны байр
суурийг олон улсын худалдааны түвшинд
хөрөнгийн урсгалтай тодорхойлох гол
үзүүлэлтийн нэг юм.
• ОУВС өөрийн гишүүн орнуудад төлбөрийн
балансын алдагдлаас гарахад туслалцаа
үзүүлдэг

30. • Төлбөрийн тэнцлийн гол зарчим бол тухайн
орон хэрвээ гаднаас хөрөнгө хангаж байгаа
бол тухайн орон хөрөнгө мөнгөнөөсөө
илүүтэйгээр худалдаж авах боломжтой юм.
Иймээс урсгал, санхүүгийн болон хөрөнгийн
дансны цэвэр дүн ашигтай гарсан тохиолдолд
тухайн улс орон эерэг төлбөрийн тэнцлийн
үзүүлэлттэй байна. Эсэргээрээ, урсгал,
санхүүгийн болон хөрөнгийн дансны цэвэр
дүн алдагдалтай гарсан тохиолдолд тухайн улс
орон сөрөг төлбөрийн тэнцлийн үзүүлэлттэй
байна.

31. Төлбөрийн тэнцлийн тэнцвэр нь урсгал тэнцэлийн
мөн санхүүгийн болон хөрөнгийн тэнцэлийн
кредит дебетийн нийлбэр тэгтэй тэнцүү байна.
Өөрөөр хэлбэл тэнцвэр нь:
Урсгал тэнцэл+хөрөнгө ба санхүүгийн тэнцэл=0
байх ёстой
Энэ нь албан нөөцөд ямар ч өөрчлөлт ороогүй
болохыг илэрхийлж байна. хэрвээ албан нөөцөд
ямар ч өөрчлөлт байхгүй бол төлбөрийн тэнцэл
дараах байдлаар бичигдэж болох юм.
Урсгал тэнцлийн алдагдал(ашиг)=хөрөнгө ба
санхүүгийн тэнцэл ашигтай гарах(алдагдал)
эсвэл
Урсгал тэнцэл=(хөрөнгө ба санхүүгийн тэнцэл)

32. Олон улсын валют санхүүгийн тодорхойлолтоор
“Төлбөрийн тэнцэл” гэж тодорхой хугацаанд
эдийн засгийн харяаллын бус оршин суугчийн
хоорондхийсэн худалдаа, үйлчилгээ, орлого,
урсгал үржүүлэг, санхүүгийн болон хөрөнгийн
урсгал орлого, зарлагын гүйлгээг системчлэн
нэгтэгсэн статистикийн тайланг хэлдэг.
Онолын хувьд эдгээр тэнулүүдийн нийлбэр
тэнцдэг.
урсгал тэнцэл нь бараа үйлчилгээнйи тэнцэл,
үндсэн орлогын тэнцэл болон хоёрдогч
тэнцлээс бүрддэг.

33. Харин санхүүгийн буюу хөрөнгийн тэнцэл нь
эдийн засгийн харяаллын бус оршин суугч
болон эдийн засгийн харяаллын бус оршин
суугчийн хооронд хийсэн санхүүгийн хөрөнгө
хамарсан гүйлгээг хэлдэг.
Хөрөнгийн тэнцлийг олон улсын тэнцэллд
хөрөнгийн шилжүүлэг: үндсэн хөрөнгийг
гадагш нь шилжүүлэх/хүлээн авахтай
холбоотой шилжүүлэг, үйлдвэрлэгдээгүй.
Санхүүгийн бус хөрөнгийн хүлээн авалт/
ашиглалт багтдаг байна.

34. Эдийн засгийн хэвлэлд хөрөнгинй тэнцэл нь
ОУВС-ийн гарын авлага болон үндэсний
тооцоонд санхүүгийн тэнцэл гэж бичигдэж
ойлгогддог байна. Үндэсний тооцоотой
уялдуулах зорилгоор ОУВС-ийн гарын авлагад
хөрөнгийн тэнцэл гэж бичигдэж хэрэглэгддэг
бөгөөд хөрөнгийн гүйлгээ болон санхүүгийн
гүйлгээг ийнхүү ялгадаг юм.
Улс орны төлбөрийн тэнцэл нь урсгал тэнцэл,
хөрөнгийн тэнцэл, санхүүгийн тэнцэл болон
албан нөөцийн өөрчлөлтийн нийлбэртэй
тэнцүү байна.

35. Урсгал тэнцэл(current account)
Тухайн улс орны үйлдвэрлэсэн
нийт бараа болон үйлчилгээг
бид урсгал тооцоо гэж нэрлэдэг.
Урсгал тооцоо хоёр тэнцлээс
бүрддэг ба энэ худалдааны
тэнцэл мөн бараа болон
үйлчилгээний тэнцэл юм.

36. Худалдааны тэнцэл (balance of trade)
Худалдааны тэнцэл нь тухайн улс орны
гадаадад экоспортолсон экоспортын хэмжээ
болон гадаадаас импортолсон импортын
хэмжээний зөрүүгээр тодорхойлогддог.
Хэрвээ экоспортын хэмжээ импортын
хэмжээнээс давж байвал түүнийг худалдаа
ашиг буюу зохимжтой худалдааны тэнцэл
гэдэг ба хэрвээ импортын хэмжээ
экоспортын хэмжээнээс давж байвал
түүнийг худалдааны йлдагдал буюу
зохимжгүй худалдааны тэнцэл гэж нэрлэдэг.

37. Бараа болон үйлчилгээн дэхь тэнцэл
(balance of good and services)
Бараа болон үйлчилгээний тэнцэл нь
тухайн улс орны экоспортолсон
бараа болон үйлчилгээний
хэмжээнээс импортолсон бараа
болон үйлчилгээний хэмжээний
зөрүүгээр тодорхойлогддог.

38. Урсгал тооцооны тэнцэл (balance of
current account )
Урсгал тооцооны тэнцэл нь худалдааны нийт
тэнцэл, бараа болон үйлчилгээний
тэнцэлийн нийлбэр дээр цэвэр хөрөнгө
оруулалтын орлгыг нэмж цэвэр
шилжүүлгийг хасаж тооцдог.