1. Балав. Тэнхмийн эрхлэгч Б.Уламбаяр
Монголын түүхийн хичээлийн конспект
Сэдэв. Дэлхий дахины түүхэнд Монголчуудын гүйцэтгэсэн
үүрэг, эзлэх байр суурь.
Дэлхий дахины болон бүс нутгийн түүхэнд Монголчуудын гүйцэтгэсэн үүрэг, эзлэх байр
суурийг тодорхойлох нь түүх судлалд чухал ач холбогдолтой. Энэ нь нэг талаас ертөнцийг
байлдан дагуулагч их эзэн Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын дэлхий дахины нэр хүнд
байр суурийг тодорхойлох, нөгөө талаас монголчуудын түүхийг үнэн зөвөөр гарган тавьж, эх
түүхээрээ бахархах үзлийг залуу хойч үедээ өвлүүлэх ач холбогдолтой юм.
Дэлхий дахины түүхэнд Монголчуудын гүйцэтгэсэн үүргийг нилээд хэдэн чиглэлээр авч
үзэж болох юм. Энд ерөнхийлөн дараах 5 чиглэлд ангилан авч үзэж болох юм.
1. Монголчууд дэлхий дахины улс төрийн амьдралд гүнзгий ул мөр үлдээжээ.
а Монголчууд бид төрт ёсоо үүсгэж, түүнийг хамгаалсаар ирсэн 2200 гаруй жилийн
түүхтэй юм. Энэ түүхэн хугацаанд дэлхий дахины улс төрийн сэтгэлгээнд “Улс”, “төр” гэдэг
ойлголтуудыг гүн гүнзгий ойлгуулж өгсөн юм. Ялангуяа 2 их хөршдөө хатуу ойлгуулсан гэж хэлж
болно.
б Хүн төрөлхтөний түүхэнд монголчууд парламентад ёсны өвөг гэж хэлж болох Их
хурилдай, Сэцдийн зөвлөл зэрэг Нүүдэлчдийн ардчиллын өвөрмөц бүрдлүүдийг анх үүсгэн
өвлүүлсэн гэж хэлж болно. Үүнчлэн тэр үед хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан “ Их засаг “ хууль
бол дэлхийн соёл иргэншлийн түүхнээ бүхэл бүтэн улс төрийн байгуулал бүрэлдэн төлөвшихөд
чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд эртний Вавильоны Хаммурафын хууль, Энэтхэгийн Манугийн
хууль зэрэг алдартай хуулиудтай эн зэрэгцэнэ гэж түүхэнд үздэг байна.
Чингис хааны байгуулсан төр, их хааныг таалал төгссөнөөс хойш эзэнт их гүрний байдлаар
150 жилийн турш үргэлжлэн оршин тогтнож чадсан байдаг. Төр ийнхүү удаан оршиж чадсаныг
иргэд, харъяат нарынхаа эрх ашиг, хүсэл зоригийг илэрхийлж чадаж байсан явдалтай холбоотой
гэж үздэг.
Чингис хаан өөрийггөө “ Замба тивд оршин амьдарч 720 төрлийн хэлээр ярьдаг, 5 өнгийн
улс түмний эзэн “ боллоо гэж сэтгэж явсан нь гадна чинад талаас учруулж байсан аюулыг сөрөн
давсны үр дүн юм.

2. в Чингис хаан түүний залгамжлагчид 7 сая 770 мянган ам дөрвөлжин нутгаар хаяа тэлж,
хүн амын дийлэнх төвлөрсөн Хятад, Араб, Европын соёл иргэншилт орнуудыг монголын эзэнт
гүрэнд нэгтгэсэн юм. Ингэснээр өрнө дорно 2-ыг улс төр, эдийн засгийн хувьд холбосон. Ийнхүү
дэлхийг нэгдмэл, нэг болгож чадсан улс төрийн бодлогын ур ухаан нь орчин үеийн дэлхийн улс
төрийн бодлогын үндсэн агуулга болсоор байгаа юм. “Вашингтон пост” сонин Чингис хааныг
сүүлчийн мянган жилийн 1001-2000 он хамгийн их алдартай хүнээр тодруулсан нь дээрхийн нэг
баталгаа мөн.
г Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын явуулсан улс төрийн үйл ажиллагааны нэг
гол үр дүн гэвэл Евро-Азийн чөлөөт худалдааны асар уудам бүс бүрдүүлж, дорно, өрнийн соёл
иргэншлийн хэлхээ холбоог бэхжүүлсэн явдал юм. Чингис хаан дэлхий ертөнцийг ойртуулж
нягтруулсан гэж дүгнэдэг. Ингэснээр “ Эх дэлхий бодит гэр орон “ гэсэн өнөөгийн өөдрөг үзлийн
эхийг тавьжээ. хар тахлыг дорнодоос өрнөдөд тараасан. Үүгээр европын хүн амын 31 нь үхсэн.
Энэ нь ажиллах хүчний хэрэгцээг нэмэгдүүлж, улмаар феодалын харилцаа халагдаж
капитализмыг үүсгэн төрүүлэх эхлэл болсон гэж түүхэнд бас үздэг.
Чингис хааны энэхүү улс төрийн түүхэн гавъяаг Солонгосын түүхч, нийтлэгч Ким.Жон.Рэ,
Оросын түүхч, академич Гулилев нарын олон түүх судлаачид өндөр үнэлсэн буй.
2.Монголчуудын эрхэлж ирсэн үндсэн аж ахуй болох мал аж ахуйг эрхлэн хөтлөх талаар
дэлхийн эдийн засгийн түүхэнд өвөрмөц арга ухаан, технологи соёлыг бий болгосон байна.
Тэрхүү аж ахуйн объект нь бидний нэрлэж заншсанаар эрдэнэт мал сүрэг таван хошуу мал юм.
Энэ талаар дараах зүйлийг өгүүлж болно.
а Байгалийн шалгарлаар шүүгдсэн нутгийн үүлдрийн малыг бий болгож чадсан.Монгол
айл мал малын захтай байхыг эрмэлздэг. Энэ нь хооллох, хувцаслах, нүүдэллэн амьдрах
хэрэгцээгээ хангах явдалтай нягт холбоотой юм.
б Монголчууд нүүдэллэхүй хэмээх үйлдвэрлэлийн бие даасан технологийг
боловсруулсан. Билчээрийн мал аж ахуй нь өвсний соргог, усны тунгалаг, уулын нөмөр бараадаж,
цаг улиралын аясаар нутаг сэлгэж нүүдэллэсээр өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа гэсэ н
нүүдлийн амьдралын нэгэн бүхэл бүтэн орчил эргэлтийг бий болгосон. Үүнийг дагаад монгол
өргөө нь нүүдэллэхэд хялбар дөхөм болсон.
-Урт хөлийн мал адуу, тэмээ, богино хөлийн мал үхэр, хонь, ямааг маллах арга
технологи, хөдөлмөрийн хуваарь бий болсон байна. Энэ ажлын явцад малчны хүүхэд эцэг эхдээ

3. хамжаа болсоор амжиргааны зах зухыг гадарлаж эхлэн улмаар доторлож, нүүдлийн амьдрал,
ахуйгаа эрхлэн хөтлөх мэдлэг, чадавартай болдог байна.
-Эртний монголчуудын цэрэг – аж ахуйн нэгж болох хүрээ нүүдэл аажмаар задарсаар хот
айл болж хувирсан байна. Хот айл нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэх, хүч хөдөлмөрөө нэгтгэж аж
төрөх хэлбэр юм.
-Малын ааш араншинг аялах ухаан, байгаль, цаг уур, газар орон, ургамал судлалын баялаг
мэдлэг хуримтлуулсан.
-Хүн малын хоорондын харьцааны баялаг туршлага бий болсон. Тухайлбал ардын дуу,
хөгжмийн хөг аялгуу, донжийг ашиглан аливаа эх амьтны төрөлх чанар болох үрээ хайрлах зөн
билгийг нь сэдрээх аргаар голсон үр төлийг нь өөрт нь юм уу, өөр эхэд өөвлөх, тойглох, хөөслөх
зэргээр авхуулах ур ухааныг сийлсэн байна.
-Үүнчлэн нүүдэлч малчдын сэтгэл зүйн өвөрмөц төлөвшил бий болжээ.
3.Монголчууд дэлхийн улс төрийн амьдралд зарим шилдэг ойлголтуудыг бий болгож
хэрэгжүүлсэн байна. Тухайлбал “ Арилжаа наймаа хийвэл эвлэрнэ, татгалзвал дайтна”, “Нэгдсэн
мөнгөн тэмдэгт болон эдийн засгийн давуу эрх “, “ чөлөөт худалдааны бүс” торгоны зам “Өртөө
улаа- мэдээлэл- цэргийн буухиа зам “ гэх мэт.
Орчин үед худалдааны эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авах замаар улс төрийн шахалт
үзүүлдэг болсон нь дээрхээс уг сурвалжтай гэж хэлж болохоор байна.
4.Монголчууд нийгэм- соёл, оюун санааны хүрээнд дэлхий дахины буюу олон улсын ач
холбогдолтой гэж хэлж болохоор олон зүйлийг бүтээжээ.
а Монгол орон бол түүх, соёлын арвин баялаг дурсгалтай юм. Түүхийн гайхамшигт
галарей гэж хэлж болно. Ази Европын бүсэд 750 орчим буган хөшөө бүртгэгдсэний 650 орчим нь
манай орны нутаг дэвсгэрт байна. Үүнчлэн Хүннүгийн 4000 гаруй булш олдсо ны 3500 орчим нь
монгол нутагт байгаа юм. Эдгээр болон бусад олдворуудыг судалсны үндсэн дээр төв ази,
монголын говь тал нутагт анх амьдрал үүссэн гэдэг таамаглалыг хөгжингүй орны эрдэмтэд
америк, орос дэвшүүлэх болсон нь үнэхээр гайхамшигтай юм.
в Монголчууд түүх- утга зохиолын хөлгүй баян дурсгалтай юм. 9 эрдэнээр ном бүтээсэн
ард түмэн дэлхийд байхгүй гэж үздэг. Монголчууд номд мөргөдөг, торгоор баринтагладаг ард

4. түмэн билээ. Нууц товчоо, Гэсэр, Жангарыг бүтээсний зэрэгцээ Ганжуур, Данжуур их хөлгө н
судрыг эх хэлэн дээрээ орчуулж, дорно дахины ард түмний хүртээл болгосон байдаг.
1924 онд Ардын гэгээрүүлэх яамны ууган сайд О.Жамъяан гүн Монгол үсгийн Данжуурыг
сурвалжлан олоод Цахараас залж авчирчээ. Энэ гайхамшигт хөлгөн сударт зориулан
Богддүнжингарав уулын чулуун дээр 1955 онд гэрэлт хөшөө босгосон байна. Энэ гэрэлт хөшөөг
чулуун дээр 20 жилийн турш үсэг цохижээ. Монголчууд монгол, дөрвөлжин, тод, соёмбо, али
гали, важндрын зэрэг олон үсэг бичгийг зохион хэрэглэж байсан. Хожим Крилл, Латин үсгийг
хэрэглэж байна.
Монгол хэл бичгийн сартваахи хэмээх Б.Шагжийн багш Дашням гүн Засаг ноёныхоо
хэлсэн ярьсныг морины давхиан дунд тэмдэглэж чаддаг гаргуун бичээч байжээ. Түүнээс хэн нэг
нь та юу чаддаггүй бэ? гэж асуухад тэрээр “ Би муухай бичиж чадахгүй, алдаатай бичиж чадахгүй,
удаан бичиж чадахгүй “ гэсэн гэдэг.
-1282 онд Хувилай хааны зарлигаар “ Улсын хөвгүүдийн сургууль “ нэртэй анхны их
сургуулийг байгуулж байсан. Дундад зууны үеийн эрдэмтэн Тогтох Ляо кидан гүрэн, Цзин улс
зүрчидийн Алтан улс, Сүн өмнөд хятад гурван улсын түүхийг найруулан зохиосон нь дэлхийн
түүх судлалын эрдэнэсийн санд зүй ёсоор ордог байна. Тэр нь олон үндэсний хэлээр
орчуулагджээ. Энэ бол монгол хүн дэлхий дахины шинжлэх ухаанд оруулсан том хувь нэмэр юм.
-Өндөр гэгээн Занабазарын бүтээлүүд Очирдарь бурхан, язгуурын таван бурхан, найман
мөнгөн суварга, 21 дарь эх дэлхий дахины соёлын өвийн дотор хүндтэй байр эзэлдэг бөгөөд
ховор, нандин дурсгалд оруулж бүртгэн, хамгаалж байна.
Өндөр гэгээн Эрхий хурууны өндөгний хэртэй эрдэнийн чулуун дээр 16 найдан сийлсэн
байна. Үүнчлэн Марзан Шарав зураач ерийн чихрийн цаасны хэмжээний цаасан дээр 800 зааныг
нүд, хумс, тавхайтай нь амьд мэт зурсан байдаг.
Монгол хэл бичгийн сартваахи гүүш Шагж багш “ Ногоон дарь эхийн тууж “ гэдэг 12
хуудастай бүтээлийг мухар сөөм буюу 5х6 см хуудсан дээр хялгасаар багтааж бичсэн
байна.Эдгээр нь бас л дэлхий нийтийн анхаарлыг татдаг байна.
Монголчууд шүлэглэг, угалзлаг, хөгжимлөг сэтгэлгээгээрээ бусад улс үндэстний уран
сайхны соёлд үл давтагдах шинжтэй ая данг буйлуулан төлжүүлж ирсэн ард түмэн юм.
Уртын дуу, морин хуур, монгол хөөмий зэрэг нь дэлхийн биет бус соёлын өвд бүртгэгдсэн
байдаг. Үүнчлэн 6000 гаруй бөхийн барилдаан, ..... морин хуурчийн тоглолт гээд олон зүйл

5. Гиннесийн номд орсон буй. Уран нугаралт, эрийн гурван наадам, оньст тоглоом зэрэг нь дэлхийд
хаа ч давтагдашгүй шинжтэй юм.
Энд нэг зүйлийг зориуд тэмдэглэн хэлэхэд монголчууд онцгой хүмүүн лэг, энэрэнгүй,
гайхам цагаан цайлган сэтгэлтэй ард түмэн юм. Энэ нь эцгийн элбэрэл, эхийн энэрэл, эгч дүүгийн
хайр, ах дүүгийн ачлал, үр хүүхдийн халамж дээр үндэслэн төлөвшдөгөөрөө онцлогтой юм.
Энэ чанараараа өдгөө хүртэл хүнээ алдаагүй явж ирсэн байн а. Монголчууд бид “ монголоо
алдсан “, “хүнээ алдсан” гэх зэргээр ярьдаг нь эдгээрийг эрхэмлэдэгтэй холбоотой бөлгөө.
5.Монголчууд ямагт нийгмийн сорилт туршилтанд өртөж ирсэн бөгөөд бусдыг ирлэж,
өөрөө элэгдэн танагдаж өдий зэрэгтэй үлдсэн байна. Монголчууд хамжлагын харилцаанд 2000
гаруй жил, социализмын замаар 80 гаруй жил, ардчилсан нийгмийг 20 гаруй жил туулахдаа дасаж
зохицох, үлдэж хоцрох монголоороо үлдэх гойд чадвартайгаа харуулсан. 20-р зууны монголын
түүхэн хөгжил нь дэлхий дахины буурай болон хөгжиж буй орнуудад “ сайн ч, муу ч миний багш
“ гэдэг үгийн утгаар бол нэн сургамжтай, олон улсын ач холбогдолтой гэж хэлж болохоор байна.