1. Батлав. Тэнхмийн эрхлэгч Б.Уламбаяр
Монголын түүхийн хичээлийн конспект
Сэдэв: Аж үйлдвэр, эдийн засгийн дэд бүтцийн хөгжил, хандлага.
Нэг. Аж үйлдвэрийн хөгжил, хандлага.
14-р зууны дундуур дэлхий дахинд капиталист үйлдвэрлэлийн харилцааны үр хөврөл бий
болсон. Харин энэ үед монголд улс төрийн бутралын үе эхэлж байжээ. Энэхүү бутрал нь
монголчуудыг манж хоцрогдсон гүрний эрхшээлд ороход хүргэсэн. Үндсэндээ монгол улс
төрийн тусгаар тогтнолоо бүрэн алдсан.
Монголчууд манжийн эрхшээлд байх энэ үед баруун европын орнуудад капитализм
хөгжиж, аж үйлдвэржих үйл явц өрнөж байжээ.
Тэр үед монгол газар нутгаар гадаадын худалдаачид, жуулчид, судалгаа шинжилгээний
хүмүүс аялан явж байсан бөгөөд тэд экспедицийн тайлан, замын тэмдэглэл бичиж байжээ . Тэнд
өгүүлснээр бол монголд дараах нөхцөл байдал үүссэн байв.
- Ард түмэн мөнгө хүүллийн занганд автсан байсан.
- Хүмүүс улам ядуурч, хэдэн малынхаа хүчинд л амь зогоож байсан байна.
- Өр зээлэнд баригдсан байжээ.
- Гадаадын геологи-хайгуулын экспедицүүд монголын газар н утагт хайгуул хийж,
ихээхэн баялагтай гэдэг мэдээллийг авсан, ийм нөхцөлтэй байжээ.
1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үеэс Богдын Засгийн газар улс орныхоо
эдийн засгийг хөгжүүлэх чиглэлд анхаарч эхэлсэн.
Монгол оронд байгуулагдсан анхны уул уурхайн үйлдвэр нь “ Монголор “ Мон гол алт
гэдэг үйлдвэр юм.
Энэ үйлдвэр 19-р зууны эцсээр төгсгөл рүү байгуулагдсан бөгөөд гадааадын хөрөнгө
оруулалттай үйлдвэр байсан. Уг үйлдвэр 1912 оны байдлаар нийт орлогын 16,5-25 хувийг улсын
орлогод авах монголын талд үлдэх гэрээ хийсэн байжээ.
Хоёр дахь томоохон үйлдвэр нь Налайхын чулуун н үүрсний уурхай юм. 1916 оноос
ажиллаж эхэлсэн бөгөөд нүүрсийг гараар олборлож, морин тэргээр зөөж борлуулж байжээ.
1914 оноос уулын болор гаргаж авах үйлдвэр ажиллаж эхэлсэн. Энэ үйлдвэр улиралын
чанартай үйлдвэрлэл явуулж байсан.

2. Нийслэл хүрээнд 1913 оноос цэргийн зэвсгийн үйлдвэр, 1914 оноос телефон утасны хороо
байгуулагдсан. Төмөр утасны шугамыг Ховд, Кош-Агач, Мөрөн, Улиастайн хооронд татаж
эхэлсэн. Энэ үеийн нэг томоохон ажил нь Туул голын гүүр барьсан явдал юм.
Удалгүй алтны уурхайн тоо нэмэгдсэн. Дийлэнхэд нь Хятад ажилчид ажиллаж байжээ.
Тоо баримт: 1915 оны үед монголын алтны 15 уурхайд хятад ажилчин 2376 буюу 89,15%, орос
ажилчин 220 буюу 8,03%, монгол ажилчин 69 буюу 2,82 хувь, бүгд 2665 хүн ажиллаж байсан
мэдээ байна. Судлаач Б.Роломжавын судалгааны бүтээл. 1986 он
Үйлдвэржих үйл явц өрнөсөн нь: Монгол оронд үйлдвэржих үйл явц 1921 оны үндэсний
ардчилсан хувьсгалын эхнээс өрнөж эхэлсэн байна. Тэр үед МАН-аас авч хэрэгжүүлсэн арга
хэмжээнүүдийн дотор аж үйлдвэр, эдийн засгийн дэд бүтцийн салбарыг хөгжүүлэх асуудал
онцгой байр суурь эзэлсэн байна.
Аливаа улсын эдийн засгийн хөгжилтөнд хөнгөн аж үйлдвэр чухал ач холбогдолтой юм.
Учир нь хүн амыг юуны өмнө өргөн хэрэглээний бараа товараар хан гах, түүхий эдийг
боловсруулах асуудал нэн түрүүнд тавигддаг.
Ийм учраас 1921 онд дараах ажлуудыг чухалчлан хийж гүйцэтгэсэн.
- Хуучин ажиллаж байсан хэвлэлийн газар, мод, шохой, тоосгоны үйлдвэр, малын эм
бэлтгэх газрыг өргөтгөсөн.
- Алтанбулагийн булигарын заводыг төрийн мэдэлд авсан. Гадаад эзэнтэй хоршсон
завод байжээ
- Ноос угаах, өлөн гэдэс, саван боловсруулах жижиг үйлдвэрийн газруудыг өргөтгөсөн
байна.
Үндэсний ардчилсан хувьсгалын анхны жилүүдэд авч хэрэгжүүлсэн нэг томоохон арга
хэмжээ бол МАН-аас 1923 онд “Эдийн засгийн үндсэн бодлого“ гэдэг нэртэй баримт бичгийг
баталсан явдал юм. Бодлогын чанартай энэ баримт бичиг нь үндэсний аж үйлдв эрийн бүр эхний
гарааны нөхцлийг бүрдүүлжээ.
1925-1926 онд төмрийн завод, архины завод, цэмбэний үйлдвэр болон гутал, хувцас, эмээл,
гөлөм хийх хоршоо байгуулжээ. Булигарын үйлдвэрийн салбарыг Улаанбаатар хотод байгуулж
Германы Юнкерс, Швейцарын Реньфильд зэрэг тухайн үедээ дэлхийд алдартай пүүсүүдтэй гэрээ
байгуулж хамтарч ажиллаж эхэлсэн. Тэндээс ширэм хайлуулах 2 жижиг завод оруулж ирэх гэрээ
байгуулан 1-ийг нь оруулж ирсэн байна.

3. Гэтэл ЗХУ-ын болон коминтерний зүгээс баяжих бодлогыг эсэргүүцэн, хувийн өмч,
өрсөлдөөн зэргийг хязгаарлах заавар зөвлөгөө өгснөөр дээрх ажлууд зогсоход хүрсэн.
Энэ үеэс “Шинэ эргэлтийн бодлого“ гэж түүхэнд нэрлэгдсэн бодлого хэрэгжиж хуучин
ЗХУ-ын техник, эдийн засгийн тусламжтайгаар аж үйлдвэрийн анхны суурь тавигдсан бай на.
Аж үйлдвэржилтийн хүрээнд дараах ажлууд хийгдсэн.
- 1933 онд Хатгалын ноос угаах үйлдвэрийг ашиглалтанд авсан.
- 1934 онд Аж үйлдвэрийн комбинатыг нийгэм, аж ахуй, соёл, үйлчилгээний
барилгуудын хамт ашиглалтанд оруулсан. Энэ үйлдвэрээс хожим ноосны үйлдвэр,
эсгий, эсгий гутлын үйлдвэр, шевротын үйлдвэр, торгон савхины үйлдвэр зэрэг бие
даасан үйлдвэрүүд бие даан тусгаарлаж гарсан байна.
- 1934 онд төв цахилгаан станцын анхны томоохон өргөтгөлийг хийсэн. Энэ бүхэн бол
монгол орны орчин үеийн аж үйлдвэрийн үндсэн суурь болсон юм.
Дайны жилүүдэд хөнгөн болон хүнсний үйлдвэр, нүүрсний уурхайнууд өргөжсөн.
1945 оныг 1940 онтой харьцуулахад нүүрс гаргалт 45,9 хувиар өсөж, хүнсний үйлдвэр 24
байсан бол 400 орчим болж нэмэгдсэн байв.
Аж үйлдвэрийн салбарын ажилчдын тоо өсч, 1940 онд 33,1 мянга байсан бол 1944 онд 45,5
мянгад хүрчээ.
1947 оны хуралдсан МАХН-ын 11-р их хурлаас БНМАУ-ын УААА-г 5 жилээр төлөвлөж,
хэрэгжүүлэх болсон юм.
Анхдугаар таван жил нь 1948-1952 оныг хамарсан. Энэ үед хүнд үйлдвэрийн
асуудал сөхөгдөж, энэ талаар эрдэмтэд, судлаачид, эрх баригчдын хооронд маргаан үүссэн.
Эрдэмтэн мэргэд монгол улс алс ирээдүйгээ бодож хүнд үйлдвэр хөгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж
байсан бол эрх баригчид манай оронд хүнд үйлдвэр байгуулах онцын шаардлага бай хгүй, ЗХУ
байхад болно гэсэн байр суурьтай байжээ.
1960-аад оноос улс орныг үйлдвэржүүлэх үйл явц эрчимжсэн. 1961 онд МАХН-ын 14-р их
хурал, 1966 онд 15-р их хурал болсон. Эдгээрээс социализмын материал техникийн бааз байгуулах
томоохон зорилт дэвшүүлсэн юм.
Дээрх их хурлын шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлснээр 1. Аж үйлдвэрийн салбарын, 2.Газар
тариалангийн салбарын, 3. Хот орчмын саалийн фермүүдийг хөгжүүлэхэд үнэхээр хүчэрхэг
түлхэц үзүүлсэн байна.

4. Төрөөс түлш, эрчим хүч, уул уурхайн үйлдвэрлэлийг түрүүлүүлэн хөгжүүлэх бодлого
явуулсан. Үүний үр дүнд:
- Налайхын их уурхайг өргөтгөсөн
- Шарын гол, Баган уур, Адуун чулуун, Өвдөг худаг, Таван толгой зэрэг томоохон
нүүрсний ордуудыг нээсэн
- ТЭЦ-3, ТЭЦ-4 ДЦС болон Дархан, Чойбалсан хот, Баян-Өлгий аймагт төвийн эрчим
хүчний систем 1966 байгуулжээ.
- 1977 онд төвийн эрчим хүчний системийг ЗХУ-ын эрчим хүчний системтэй холбосон.
- 1970-аад онд Дархан, Эрдэнэт, Чойбалсан зэрэг аж үйлдвэрийн томоохон төвүүд бий
болсон. Дархан 1961 онд Эрдэнэт 1976 онд
- Эрдэнэтийн Зэс молебдений үйлдвэр дангаараа экспортын 13-ийг гаргаж байв.
1981 оны байдлаар манай улсын аж үйлдвэр нийгмийн нийт бүтээгдэхүүний 60 хувийг
гаргаж байжээ.
1990-ээд оноос манай улс зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжсэн. Ингэхдээ огцом
биш, алгуур аажим, үе шаттай бус дундаж хувилбарыг сон гон авч шилжсэн юм. 1992 онд манай
улс картын системд орж байв. 1996 он гэхэд Засгийн газар картын системийг бүрэн халж,
валютын үнийг чөлөөлсөн. 1996 оноос Засгийн газар суурь үнийг чөлөөлсөн. Ингэхдээ түлш,
эрчим хүч, шатах тослох материалын үнийг өнөөг хүртэл тодорхой түвшинд барьж ирсэн.
1990 оноос мал болон үйлдвэр, аж ахуйн газар, орон сууцыг хувьчилж эхэлсэн. Эдүгээ
газар хувьчлах ажил явагдаж байна. Төвлөрсөн ганц банктай байсан бол арилжааны банкууд бий
болсон. Зах зээлд шилжих явцад үндэсний үйлдвэрлэл уналтанд орсон боловч дахин сэргэж байна.
Хоёр. Эдийн засгийн дэд бүтцийн хөгжил.
Урьд нь монголд ердийн хөсөг, морин өртөө байсан бол 1920-иод оны үеэс автомашин,
нисэх онгоц хэрэглэж эхэлжээ. Эдгээрт зөвлөлт Орос-ийн тусламж дэмжлэг гол үүрэг
гүйцэтгэсэн. Эдийн засгийн дэд бүтцийн чиглэлээр дараах алхмууд хийгджээ.
-1929 онд байгуулагдсан “Монгол транс” хэмээх салбарыг ЗХУ манай улсад 1936 онд бүх
хөрөнгийн хамт шилжүүлж өгснөөр 1939 онд автомашины тоо 25 хувиар өсчээ.
-1938 онд Улаанбаатар, Налайхын төмөр зам, 1939 онд Баянтүмэн- Соловьевийн төмөр зам
тавигдсан.

5. -1955 онд Улаанбаатар- Замын-Үдийн төмөр зам ашиглалтанд оржээ. Мөн аймаг болгон
автобаазтай болсон.
-1925 онд ЗХУ-аас 2 нисэх онгоц ирсэн нь агаарын тээвэр хөгжих эхлэл болсон.
Сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын Засгийн газар “Зам дагаж хөгжил“ төслийг хэрэгжүүлж,
хатуу хучилттай зам тавьж байна. ЗХУ-ын тусламжтайгаар радио өргөн нэвтрүүлгийн газрыг 1934
онд байгуулсан. 1940 онд бараг бүх аймаг радио станцтай болжээ.
1949 онд морин өртөөг бүрмөсөн халжээ. 1968-1969 онд суманд морин өртөө байсан
бөгөөд тэр нь сумын захиргааны албан хаагчдад үйлчилж байв. Тайлбарлах
Харилцаа холбооны шинэ төхөөрөмжүүд бий болж, технологийн том өөрчлөлтүүд
хийгдсэн. Холбоо, телевизийн үйлчилгээнд “Азиасат“, “Интелсат“ зэрэг сансрын холбооны
шугамуудыг ашиглаж байна.
Шилэн кабель, тоон систем нэвтрүүлсэн нь технологийн том шинэчлэл болсон. Мобиком,
Скайтель, Юнитель, Жиммобайл зэрэг компаниудын үйлчилгээний хүрээ жилээс жилд өргөжин
тэлж байна.
Ийм дэвшил байгаа хэдий ч манай улс дэлхийн хөгжилтэй орнуудын жишгээс хоцорч
байна. Тухайлбал:
- Авто замын хөгжил хоцронгуй хэвээр байна. Наад зах нь бүх аймгаа авто замаар
холбож чадаагүй байна.тайлбарлах
- Төмөр замаар аймгуудаа холбож чадаагүй байна.
- Хөдөөгийн иргэдийн дийлэнх нь эрчим хүч, холбоо, ахуйн болон бусад үйлчилгээнээс
хол, хөндий хэвээр байна.
- Шинэ техник, технологийг ашиглах, тэдгээртэй харьцах тухайд иргэдийн боловсролын
түвшин бас л хангалтгүй байгаа юм.