1. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫНЫҢ
«РЫМБЕК БАЙСЕЙІТОВ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ ҚАРЖЫ-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ» КМҚК.
Пән:Қазақ тілі.
Курс тақырыбы:Сөз мәдениеті.Білім.Ғылым.Инновация.
Сабақ тақырыбы: Алаштың ғылым-білім үйрету бағдарламасы.Тұрақты тіркестер.
Мақал-мәтелдер.
Оқытушы:Хусайнова Ж.Х.

2. АЛАШ ПАРТИЯСЫ.
«Алаш» партиясы (1917—1920) — Тұңғыш жалпықазақ съезін шақыру туралы
шешім 1917 жылғы сәуір айында өткен Торғай облыстық қазақ съезінде
қабылданып, съезд оны даярлауды Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов бастаған бір
топ қазақ зиялыларынан құрылған айрықша бюроға тапсырды. XX ғасырдың бас
кезіндегі ұлт-азаттық қозғалыс тарихының өзекті мәселелерінің бірі – Алаш
партиясының құрылуы, оның тарихи негіздері, саяси әлеуметтік сипаты және
тарихта алатын орны. Қазақ зиялылары саяси партия құру әрекетін бірінші орыс
революциясы жылдарында-ақ қолға алған болатын. Төрағасы — Әлихан
Бөкейханов. XX ғасырдың басындағы елдегі аласапыран қиын кезеңде халықтың
қамын ойлаған саяси күш – Алаш қозғалысы болатын. Осы қозғалыстың басында
– саяси мәдениеті әлемдік деңгейге көтерілген, оқыған, сауатты, кәсіби
даярлығы заманына сай адамгершілік-имандылық қасиеттері ата-бабамыздың
сан ғасырлық қастерлі құндылықтарымен сусындаған Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, Ж.Ақбаев, Б.Қаратаев сияқты
дүлдүлдер тұрса, солардың ізін басқан болашақтың нарқасқа ұлдары –
Ж.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов,
Ж.Аймауытов, М.Әуезов тағы басқалар одан әрі дамытты.

3. АЛАШ ПАРТИЯСЫНЫҢ ӨМІРГЕ
КЕЛУІ.
• 1917 жылдың 21 қараша күні «Қазақ» газетінде Алаш партиясы бағдарламасының жобасы
және съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясының өмірге келуі үлкен саяси
мәселе еді. Сол кездегі қазақ зияларының ғылыми жұмыстарымен де, оқу-ағарту ісімен
де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару әрекетімен де, көркем әдебиетімен де
айналысқанын көруге болады. «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасындағы
тоғызыншы тарауда «Ғылым-білім үйрету» жөнінде
• - оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақысыз болуы;
• - жұртқа жалпы оқу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқылады;
• - қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашуға;
• - оқу жолы өз алдына автономия түрінде болуы;
• - үкімет оқу ісіне кіріспеуі;
• - мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылуы;
• - ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.
• - газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік - деп көрсетілген.
• 1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында Екінші жалпықазақ съезі өтеді.
Съездегі қаралған аса маңызды мәселелер: қазақ-қырғыз автономиясы; милиция құру;
ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б..

5. ӘЛИХАН
БӨКЕЙХАНОВ.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан
(5 наурыз 1866, Қарқаралы уезі,
Семей облысы, Дала Өлкесі - 27
қыркүйек 1937, Мәскеу) — XIX ғ.
соңы мен XX ғ. басындағы қазақ
зиялыларының, қоғам және
мемлекет қайраткерлері
қатарындағы аса ерекше тұлға.
Көрнекті қоғам және мемлекет
қайраткері, ұлт-азаттық және
Алаш жетекшісі, Алашорда
автономиялы үкіметінің
төрағасы, публицист, ғалым,
аудармашы.

6. МІРЖАҚЫП
ДУЛАТОВ.
Міржақып Дулатұлы (1885—1935) —
қазақтың аса көрнекті ағартушысы, қоғам
қайраткері, ақын, жазушы, жалынды
көсемсөз шебері, либералды-
демократияшыл зиялылардың бірі.
Міржақып анасынан екі жасында, әкесінен
он екі жасында айырылып, ағасы Асқардың
қолында тәрбиеленеді. Асқар әкесі
Дулаттың Міржақыптың оқып, білімді
азамат болып, өсуін армандаған тілегіне
сай, інісінің оқуын әрі жалғап, білім алуына
ерекше көңіл бөледі. Ауылда туып, ауылда
өскен, ауылда оқып, ауылда қызмет етіп,
«ауыл мұғалімі» атанған зерделі жас ауыл
тұрғындарының ауыр тұрмысын, теңдігі
жоқ аянышты хәлін көріп, түңіле түршігіп,
тебірене толқиды.

7. АХМЕТ
БАЙТҰРСЫНОВ.
Ахмет Байтұрсынұлы (5 қыркүйек 1872
жыл, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді
ауданы Сарытүбек ауылы – 8 желтоқсан
1937, Алматы қаласы) — қазақтың ақыны,
әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы,
публицист, педагог, аудармашы, қоғам
қайраткері. Қазақ халқының 20 ғасырдың
басындағы ұлт-азаттық қозғалысы
жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері,
қазақ тіл білімі мен әдебиеттану
ғылымдарының негізін салушы ғалым,
ұлттық жазудың реформаторы,
ағартушы, Алаш-Орда өкіметінің мүшесі.

8. АЛАШ
БАҒДАРЛАМАСЫ.
1917 жылғы қараша айында «Қазақ» газетінде «Алаш» партиясы
бағдарламасының жобасы жарияланды. Жобаны жазушылар Әлихан
Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес
Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдулхамид Жүндібаев және
Ғазымбек Бірімжанов деп көрсетілген.
«Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы азаттық қозғалысы
жетекшілерінің жиырма жылдай уақыт бойы аса күшті Ресей
самодержавиелік мемлекетіне қарсы теңдесі жоқ жанқиярлық
күресінің қорытынды жемісі болды. Ұдайы саяси қуғын-сүргінге
ұшырағанына, түрмеге жабылып, жазаға тартылғандарына
қарамай, олар өздерінің туған халқына шексіз берілгендігін көрсетті
және оны іс жүзінде дәлелдеді.
Олар қатыгез отаршылдық пен полицейлік езгі жағдайында туған
халқының мүддесін қорғады, оның өмір сүру құқығын ғана емес,
дербес саяси даму құқығын да ғылыми дәйектілікпен айқындап,
партия бағдарламасының жобасын түзді. Тап осы мақсатпен олар
қазақ халқының тарихын түбегейлі зерттеп, дүниежүзіндегі
алдыңғы қатарлы елдердің мемлекеттік құрылысының
тәжірибесін пайдалана білді. Сонымен қатар, олар қазақтың әдеп-
ғұрып заңдарына барынша сын тұрғысынан қарады, оның өміршең
қағидаларын қоғам мақсатына қабылдауды ұсынды. Олар халыққа
тың, прогресшіл мемлекеттік-құқықтық идеялар ұсынды.

9. ҒЫЛЫМ-БІЛІМ БАҒДАРЛАМАНЫҢ МАЗМҰНЫ.
Оқу ордаларының есігі кімге
де болса ашық һәм ақысыз
болу; жұртқа жалпы оқу
жайылу. Бастауыш
мектептерінде ана тілінде
оқу; қазақ өз тілінде орта
мектеп, университет ашу;
оқу жолы өз алды
автономия түрінде болу;
үкімет оқу ісіне кіріспеу;
мұғалімдер-профессорлар
өзара сайлаумен қойылу; ел
ішінде кітапханалар ашылу.

10. ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР.
• Тұрақты сөз тіркесі, фразеологиялық тіркес – екі немесе одан да
көп сөздердің тіркесуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін бейнелі
сөздер тобы.
• Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өздерінің дербес
мағыналарынан ажырап, жеке-дара сөздерге балама ретінде
жұмсалады, олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы
мағынасына сай келе бермейді (көре алмау – қызғану; іші күю –
өкіну, т.б.) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі:
идиомалық тіркестер немесе идиома (қабырғаңмен кеңес,
ешкімнің ала жібін аттама); мақал-мәтел (Ел үмітін ер ақтар, ер
атағын ел сақтар; Өнерлінің өзегі талмас).

14. МАҚАЛ
• Мақал — нақыл сөз. Ол өмірдегі түрлі құбылысты жинақтап, түйіп,
ықшамдап беріп, бір не екі тармақтан тұратын, алдыңғы жолдарында
пайымдап, соңғы жолдарында қорытылған ой айтатын халықтық
бейнелі поэтикалық жанрдың бір түрі, ғасырлардан екшеліп жеткен
терең мазмұнды, тақырып аясы кең сөз мәйегі. Мақалдар көбіне өлең
үлгісінде кейде қара сөзбен де айтылады.
• Ұйқасқа, аллетирацияға , ассонансқа құрылды.
• Мақалдар тура және ауыспалы мағынада қолданылады.
• Ауыспалы мағынадағы сөздер ішкі астары бар, тұтас бір ойды білдіреді.

15. МӘТЕЛ.
• Мәтел — өзінің негізгі түйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереғар
шендестіруі жоқ, қорытындысы тұспалды, қысқа да нұсқа нақыл сөз.
• Мақалға өте жақын.
• сыңар тармақ болып келеді. Сөз үстемелене келіп, мақалға айналады.
Мысалы, “Қаңбақтан қашсаң, дөңбекке” — мәтел. “Қаңбақтан қашсаң,
дөңбекке жолығасың” — мақал.
• Мәтел тура, ауыспалы, астарлы мағынада қолданылады. Мәтел
адамның айтқан пікіріне ой қосады, сезімін әсерлі де айшықты
жеткізеді.
• Ақын-жазушылардың ұтымды сөздерінің біразы Мақал-Мәтелге
айналған.

16. МЫСАЛ.

17. КЕРІ БАЙЛАНЫС.