1. ХӨВСГӨЛ АЙМГИЙН ДЭЛГЭРМӨРӨН ЦОГЦОЛБОР СУРГУУЛИЙН “БАЙГАЛЬД ЭЭЛТЭЙ
ХҮҮХЭД” БҮТЭЭЛЧ АЖИЛ, САЙН ТУРШЛАГА
Нэг: Танилцуулга
1.1 Бодлого, эрх зүйн үндэслэл
Сурагчдад дахин боловсруулах түүнхий эдийг эх үүсвэр дээр нь ангилан ялгах мэдлэг ойлголт,
дадал хэвшил олгох хөтөлбөр нь боловсруулан хэрэгжүүлснээр 2016 оны 2-р сард УИХ-ын тогтоолоор
Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030 (ТХҮБ-2030)-ыг баталсан. Дэлхийн
ТХЗ-ын 17 зорилго, 169 зорилт нь манай улсын ТХҮБ-2030-ын 4 бүлэг, 44 зорилтын .... байдлаар
уялдаж байгаа юм.
Мөрөн сумын засаг даргийн 2020-2024 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны мөрийн
хөтөлбөрийн “ЭКО ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГО” иргэдийн оролцоонд түшиглэж, байгаль орчныг
хамгаалах нөөц баялгийг хамгаалах үр өгөөжтэй ашиглах, нөхөн сэргээх, орчны бохирдлыг
бууруулж, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх зорилго
ХОГГҮЙ-МӨРӨН сумын хог хаягдлын менежментийг сайжруулах зорилтын 5.1.4 Хог
хаягдлыг ангилан ялгах, олон нийтийн хандлагыг өөрчлөх зорилтуудтай уялдаж байна. Тогтвортой
хөгжлийн боловсролын түшиц сургууль болох
1.2 Хэрэгцээ
Мөрөн сумын хог хаягдлын бүтэц өнөөгийн байдал: 2021 оны статистик мэдээгээр Хөвсгөл аймгийн
хэмжээнд 38790 тн энгийн хатуу хог хаягдал тээвэрлэгдэж төвлөрсөн хогийн цэгт хаягдсан байна1
.
Дүгнэлт: Мөрөн сумын хог хаягдлын цэг дээр очиж байгаа нийт хог хаягдлыг 81% нь гэр хорооллын айл
өрхүүдээс гарч байна. Иймээс хог хаягдлыг эх үүсвэр дээр нь ангилан ялгаж ДАХИН БОЛОВСРУУЛАХ
1
Мөрөн сумын байгаль орчны газрын статистик мэдээ 2021он
81%
5%
2%
10%
2%
Хог хаягдлын эх үүсвэрээр авч үзвэл: /2021 он/
Гэр хороолол
Орон сууцнаас
Зам талбайгаас
Аж ахуй нэгж байгууллага
Бусад

2. ТҮҮХИЙ ЭД болгон ашиглах боломж хэр байгааг илрүүлэх зорилгоор хог хаягдлыг төрлийг судлах
шаардлагатай гэж үзэн дараах судалгааг хийж үр дүнг тооцлоо.
Үүнээс бусад хаягдал болох үнс, үртэс, хөл газрын ургамал, шороо зэрэг хаягдал 74.5-ийг эзлэж байна.
Хог хаягдлын дийлэнх хувийг эзлэж байгаа зүйлсийг хэрхэн ашиглаж болох вэ?
Мөрөн сумын иргэдийн дахивар
Дээрх судалгаануудаас дүгнэж үзэхэд сурагчдад өдөр тутмын амьдралаас гарсан илүү зүйлсээ эх үүсвэр
дээр нь ангилан ялгах мэдлэг, чадвар эзэмшүүлэх нь ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОЛОВСРОЛ-той
ДЭЛХИЙН ИРГЭН болгох тэргүүн зорилтыг хэрэгжүүлэх нэгэн гарц шийдэл болно гэж үзлээ.
Цаас, цаасан
бүтээгдэхүүний хаягдал
4%
Шил, шилэн бүтээгдэхүүн
6%
Хаягдал төмөр
1%
Хуванцар
бүтээгдэхүүний
хаягдал
2%
Барилгын хог хаягдал
4%
Хүнсний
бүтээгдэхүүний
хаягдал
8%
Цахилгаан
барааны хаягдал
0%
Автомашины
эд анги
1%
Бусад хаягдал
74%
Хог хаягдлын төрөл
/2021 он/
13.5
5.7
33
86.5
94.3
67
Гэртээ хог хаягдлаа ангилан
ялгадаг уу?
Танай гэр болон хашаанд хогоо
ангилан ялгах орчин байгаа юу?
Хогоо хогийн саванд хийдэг үү?
Сурагчдын дадал хэвшлийн судалгаа
Тийм Үгүй

3. 1.3 Цаг хугацаа хүний нөөц Хүүхэд нэг бүрийг дахин боловсруулах түүхий эдээ ангилан ялгах дадал
эзэмшүүлэх нь урт хугацаанд хэрэгжих үйл ажиллагаа бөгөөд 2021 оноос 2023 онд хэрэгжих сургалтын
хөтөлбөр төлөвлөгөөг Аймаг орон нутаг, сургуулийн зорилго зорилт, сурагчдын хэрэгцээ шаардлагад
үндэслэн боловсруулан хэрэгжүүлж байна.
1.4 Санхүү хөрөнгө оруулалтын нөөц
№ Санхүүгийн эх үүсвэр
Сургуулиас Төслөөс Эцэг эхийн дэмжлэгээр Дахин боловсруулах түүхий эдээс
1200000 11000000 610000 216700
Нийт дүн:
1.5 Хүний нөөц Тус сургууль нь 154 багш ажилтантай үүнээс
Сургалтын хөтөлбөр боловсруулах, туршин хэрэгжүүлж сайжруулах баг
Арга аргачлал: Сургууль бүхлээрээ ажиллах арга хандлага /СБААХ/ нь тогтвортой байдлыг сургуулийн
засаглал, менежмент зохион байгуулалтын бүтэц, үйл ажиллагааг зохицуулах механизмууд, судалгаа
шинжилгээ, хүний нөөцийн хөгжил, сургалтын хөтөлбөр, сурагчийн оролцоо, олон нийтийн харилцаа,
түншлэл, хамтын ажиллагаа байгууллагын соёл, үнэт зүйлсийг хамаарна.
СБААХ-ыг нэвтрүүлэх үйл явцын төлөв байдлын үнэлгээний Засаглал, Хүний нөөцийн чадавхын
хөгжил, Сургалтын хөтөлбөр, багшлахуй, суралцахуй, Сургууль-сургалтын орчин, Түншлэл гэсэн 5-н
айн хүрээнд хийсэн төлөв байдлын үнэлгээ, сургуулийн гадаад дотоод орчны үнэлгээний үр дүнд дүн
шинжилгээ хийж үзэхэд
Удирдлага
менежментийн баг:
6 хүн
Хөтөлбөр
боловсруулах баг 10
багш
Дунд ахлах ангийн
хөтөлбөр
хэрэгжүүлэх,
сайжруулах баг: Дунд,
ахлах ангийн 79 багш
Бага ангийн
сургалтын хөтөлбөр
хэрэгжүүлэх,
сайжруулах баг: Бага
ангийн 30 багш
Сургалтын орчин
бүрдүүлэх баг
Гадаад дотоод орчин
бүрдүүлэх баг: төсөл
удирдагчид
Гадаад дотоод орчин
бүрдүүлэх баг ЗАА 34
албан хаагч

4. Сурагчдын Байгаль орчны тулгамдсан асуудал, хүүхэд залуучуудын экологийн боловсрол төлөвшил
хангалтгүй түвшинд байгаа нь харагдаж байна. Иймд сургуулийн орчинд хог хаягдлыг ангилан ялгах,
дахин боловсруулах түүхий эд болгон ашиглах мэдлэг, чадвар олгох сургалтын хөтөлбөр, сургалтын
орчин хэрэгцээ шаардлагатай байна гэж PDCА аргыг ашиглан дараах технологийг боловсруулан
хэрэгжүүлсэн. Үүнд:
Үе шат арга аргачлал
Алхам-1
Төлөвлөх
Алхам-1.1 Сурагчдад хог хаягдлаа ангилан ялгах дадал олгох хөтөлбөр боловсруулах
бэлтгэл судалгаа хийх
Алхам-1.2 Интеграци хичээлийн хөтөлбөрийн агуулга, арга зүйг судлах
Алхам-1.3 Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх цагийн менежмент бий болгох
Алхам-1.4 Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх санхүүгийн тооцоо гаргах
Алхам-1.5 сургалтын орчин бүрдүүлэх хүний нөөцийг судлах
Алхам-1.6 Түншлэгч байгууллагыг олгох, төсөл хөтөлбөр боловсруулах
Ахлам-2
Хэрэгжүүлэх
Алхам-2.1 Сургуульд суурилсан хичээлийн судалгаа зохион байгуулж, хөтөлбөрийг
туршин хэрэгжүүлэх
Алхам-2.2 Хөтөлбөрийн үр дүнг хэлэлцэн сайжруулах
Алхам-2.3 Дахин боловсруулах түүхий эдийг ангилан ялгах дадал олгох сургалтын
орчин бүрдүүлэх
Алхам-3 Алхам-3.1 Сурагчдын дадал хэвшлийн дэвтэрт үнэлгээ хийх
PLANT
•Сурагчдад хог
хаягдлаа ангилан
ялгах дадал олгох
хөтөлбөр
боловсруулах
судалгаа
•Санхүү, хүний
нөөцийн судалгаа
DO
•Хөтөлбөрөө
туршин
хэрэгжүүлж үр
дүнг тооцох
судалгаа
•Сургалтын орчин
бүрдүүлэх
CHECK
•Сурагчдын дадал
хэвшилд үнэлгээ
хийх
•Ангилан ялгах
савны хэрэглээ үр
дүнг үнэлэх
ACT
•Сургалтын
хөтөлбөрөө
сайжруулах
•Сургалтын орчноо
сайжруулах
•Түншлэл

5. Алхам-3.2 Анги бүрийн цуглуулсан ДБТЭ-ийн дахин ашиглаж буй байдлыг судлах
Алхам-4
Сайжруулах
Алхам-4.1 ДБТЭ-ийг сургалтын хэрэглэгдэхүүн болгон ашиглах боломжийг
сайжруулах
Алхам-4.2 Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн үр дүнгийн хэлэлцүүлэг зохион
байгуулах
Алхам-4.3 Хичээлээс гадуурх сургалтын хөтөлбөрийг сайжруулах
Хоёр: Үндсэн хэсэг
2.1 Нэр: Байгальд ээлтэй хүүхэд
2.2 Өнөөгийн төлөв байдал:
Дахин боловсруулах түүхий эд эд ангилан ялгах сургалтын гадаад орчин бүрдүүлснээр сурагчид
гэртээ болон ангидаа ангилан ялгасан дахивар бүтээгдэхүүнээ хийж хэвшиж байна.
Сургуулийн дотоод орчин

6. Сургуулийн дотоод орчинд Дахин боловсруулах түүхий эд болон аюултай хог хаягдлыг ангилан
ялгах орчин бүрдүүлэлт
Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилттэй холбоотой мэдээлэл гаргах самбарыг байршуулсан.
2.3 Ямар хэрэгцээ ашиг сонирхлыг дэмжиж байна вэ?
Мөрөн сумын хог хаягдлыг бууруулах БАЙГАЛЬ ЭЭЛТЭЙ ХҮҮХЭД төлөвшүүлснээр ХОГ
ХАЯГДАЛ гэдэг нэршлийг ДАХИН БОЛОВСРУУЛАХ ТҮҮХИЙ ЭД болгон ашиглах, ангилан
ялгаснаар эдийн засгийн эх үүсвэр болгох боломжтой болохыг сурагчдаар дамжуулан эцэг эхийн
хандлагыг өөрчилж АГААР, УС, ХӨРС-ний бохирдлыг бууруулах

7. Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт: Эрүүл мэндийн хичээлийн агуулга, арга зүй, хог хаягдлыг
ангилан ялгах сурагчдын мэдлэг ойлголтын өмнөх төсөөлөл зэрэгт судалгаа хийсний үндсэн дээр
“Сурагчдад хог хаягдлыг эх үүсвэр дээр нь ангилан ялгах, дадал олгох” 8 цагийн сургалтын хөтөлбөрийг
боловсруулж туршийн хэрэгжүүлснээр дараах үр дүнд хүрсэн. Үүнд:
Сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх багшийн гарын авлага, сурагчдын дадал хэвшлийн дэвтэр
боловсруулан ашиглаж байна.
Сургалтын хөтөлбөрийн агуулга, арга зүй боловсруулах судалгаат хичээл.

8. Сурагчдад тахин боловсруулах түүхий эдийг ангилан ялгах дадал олгох сургалтын хөтөлбөрийн
агуулга, арга зүй, түүнийг дэмжих хэрэглэгдэхүүний тохирцыг судлах судалгаат хичээлийн явц
Хог хаягдлын байгальд орчин нөлөөлөх нөлөөллийг судлах АГААР, УС, ХӨРС-ний судалгаа

9. Үр дүн: Хувь хүн, бүлэг, нийгэмд үзүүлж буй үр нөлөө: ХБНГУ-ын БАРУТ/ МАРК хот Мөрөн сумын
хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжиж байгаа “Мөрөн сумын хог хаягдлын тогтвортой менежмент”
төсөлтэй “Дэлгэрмөрөн” цогцолбор сургууль хамтран ажиллаж “Сурагчдад дахин боловсруулах түүхий
эдийг ангилан ялгах дадал олгох сургалтын хөтөлбөр”-ийг боловсруулан хэрэгжүүлснээр тус
сургуулийн 2800 сурагч, 5000 гаруй эцэг эхчүүд дахивраа ангилан ялгаснаар эдийн засгийн эргэлтэнд
оруулж болдог юм байна гэсэн мэдлэг ойлголтыг ойлгох зорилго дэвшүүлж ажиллаж дараах үр дүнд
хүрсэн байна.
1. Сургалтын хөтөлбөр
2. Сурагчдын мэдлэг чадварын ахиц амжилт
3. Дадал хэвшил

11. Өнгөрсөн хичээлийн жилд хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагааны үр дүнгээ харах хандлага дадлын судалгаа
хийж үзэхэд дараах байдалтай байна.
Чи хог хаягдлыг ангилан
ялгадаг уу? гэсэн асуултад нийт
сурагчдын 25.9% нь бүхийл орчинд
ангилан ялгадаг, 25.7% нь сургуулийн
орчинд, 18.8% нь гэр бүлийн орчинд,
11.4 % нь нийгмийн орчинд ангилан
ялгадаг гэж хариулсан нь анхан
шатандаа хог хаягдлыг ангилан ялгах дадал хэвшилд нийт хүүхдүүдийн хандлага эерэг зөв болж байгаа
нь харагдаж байна.
Хог хаягдлыг ангилан ялгах хэрэгтэй юу? гэсэн
асуултын хүрээнд нийт сурагчдын 99,5% нь тийм гэсэн
хариулт сонгосон нь нийт сурагчдын мэдлэг ойлголт сайн
байгаа нь харагдаж байна.
Ангилдаггүй гэж хариулсан сурагчдаас Яагаад? Гэсэн асуулт асуухад зориулалтын хогийн сав
байдаггүй гэж нийт сурагчдын 44,4% нь, мэдлэг мэдээлэл дутмаг гэж 12,8% нь хариулж бусад сурагчид
нь ангилдаг, ангилж чаддаггүй, цаг хугацаа их ордог, гэр бүл маань дэмждэггүй гэсэн хариултуудыг
тус тус өгсөн байна.

12. Гэр болон сургууль хоорондоо явахдаа гаргасан хог хаягдлаа хаана хийдэг вэ? гэсэн асуултанд нийт
сурагчдын 60,4% нь хогийн саванд, 16,9% нь ангилан ялгаад зориулалтын саванд, 13,7% нь гэрийнхээ
хогийн саванд аваачиж хийдэг, 8,7% нь хог хаягдал гаргадаггүй гэж хариулснаас харахад судалгаанд
хамрагдсан сурагчдын дийлэнх хувь нь зөв хандлага, төлөвшилд суралцаж байгаа нь харагдаж байна.
Байгальд шингэдэг хог хаягдал аль нь
вэ? гэсэн асуултанд нийт сурагчдын
67% нь цаас, 18,8% нь гялгар уут, 8,1%
нь хувцас хэрэглэл, үлдсэн сурагчид нь
хуванцар гэж хариулснаас харахад
судалгаанд хамрагдсан нийт сурагчдын
мэдлэг ойлголт сайн болсон нь
харагдаж байна.
Аялалд явж байхдаа
гаргасан хог хаягдлаа
яадаг вэ? гэсэн асуултанд
нийт сурагчдын 72,2% нь
түүж авч яваад хогийн
цэг дээр хаядаг, 25,8% нь
ангилан ялгаж савлан
зориулалтын цэг дээр
байршуулдаг, үлдсэн 0,2% нь шатаадаг болон орхиод явдаг гэсэн хариултыг хариулсан байна.
Үүнээс үзэхэд манай сургууль дээр “Хог хаягдлын менежмент” төсөл хэрэгжснээр нийт
сурагчдын хандлага, чадвар, мэдлэг ойлголтонд ахиц гарч, зөв дадалтай болж эхэлж байгаа нь харагдаж
байна.

13. Ахуйн хог хаягдлыг ангилан ялгаж хийхдээ ямар өнгийн уутанд хийх вэ? гэсэн асуултанд 1091
хүүхэд хамрагдсанаас 2021-2022 оны хичээлийн жилд 6-12 ангийн нийт бүлгүүдэд төсөлт хичээл орсон
бөгөөд ангилан ялгах ажлыг эхлүүлсэн нь өнгийн кодыг ялган таних түвшин харьцангуй сайн байна. .
2022-2023 оны хичээлийн жилд шинээр элсэн орсон 6-р ангийн сурагчдад төсөлт хичээлийг орж байна
Бүтээлч сайн арга зүй туршлагыг хэрэгжүүлэх зөвлөмж:
Цаг хугацаа, санхүү, хүний нөөцийг бүрдүүлэхэд анхаарах зүйл:
1. Байгууллагын хамт олон сургууль бүхлээрээ ажиллах арга хандлагад суралцсан байх нь
хамгийн чухал учир энэ бидний хийж байгаа ажил бидний болоод сурагчдын хөгжилд нөлөөлж
байгаа гэж эерэгээр бүгд хардаг байх
2. Ажил эхлэхийн өмнө цаг хугацаагаа тухайн үйл ажиллагааны онцлогт тохируулан, эцэг эх
санхүүжүүлэгч байгууллагын саналыг тусган нарийн төлөвлөлт боловсруулж, багш, сурагчдын
хэрэгцээ сонирхолд тулгуурлах
3. Төсөл хөтөлбөрийг боловсруулах арга зүйд суралцаж санхүүжүүлэгч байгууллагын сонирхол
хэрэгцээ шаардлага, орон нутгийн онцлогт тохируулан боловсруулаад нэг төслийг амжилттай
хэрэгжүүлэхэд дараа дараагийн төсөл амархан хэрэгжих болно.
4. Хийж байгаа ажил бүрийнхээ хүрээнд хүүхдийн хүсэл тэмүүлэл, сонирхлыг харгалзан
оролцуулан төлөвлөх, гарч байгаа өөрчлөлт ахиц амжилтын судалгааг тогтмол авч ажиллах.
Үр нөлөө:
БАЙГАЛЬ ЭЭЛТЭЙ ХҮҮХЭД төлөвшүүлэх, ХОГ ХАЯГДАЛ гэдэг нэршлийг ДАХИН
БОЛОВСРУУЛАХ ТҮҮХИЙ ЭД болгон ашиглах, ангилан ялгаснаар эдийн засгийн эх үүсвэр
болгох боломжтой болохыг 2815 сурагчдаар дамжуулан эцэг эхийн хандлагыг өөрчилж улмаар
АГААР, УС, ХӨРС-ний бохирдлыг бууруулахад эерэг нөлөө үзүүлнэ.
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
Хуванцар сав Шил, лааз Цаасны хаягдал Бусад хаягдал
Ногоон өнгийн уут Улбар шар, улаан өнгийн уут
Цэнхэр өнгийн уут Хар өнгийн уут
86%
14%
Ахуйн хог хаягдлыг ангилан
ялгаж хийхдээ ямар өнгийн
уутанд хийх вэ
Зөв хариусан Буруу хариулсан