Εκπαιδευτικό υλικό για τη διδασκαλία της δάσυνσης. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου. Σημειώσεις

1. ΠΝΕΥΜΑΤΑ-ΔΑΣΥΝΣΗ
Πρότυπο Πειραματικό Γυμνάσιο Πανεπιστημίου Κρήτης. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Τάξη Α. Διδάσκουσα: Πολυτίμη Παπαδοπούλου
Στα αρχαία ελληνικά πάνω σε κάθε λέξη που ξεκινά από φωνήεν, δίφθογγο ή ρ σημειώνεται
ένα ειδικό σημάδι που λέγεται πνεύμα, η δασεία ῾ ή η ψιλή ᾿ . Η δασεία σήμαινε ότι πριν από
το φωνήεν ή το δίφθογγο ακουγόταν ένα απαλό «χ». Η ψιλή σήμαινε ότι δεν ακουγόταν
κανένας άλλος ήχος.
Δασύ πνεύμα συνόδευε και την άρθρωση των δασέων συμφώνων (φ, χ, θ)
Κι εγώ πώς
θα τα μάθω;
ΔΙΑΒΑΖΩ ΚΑΙ ΘΥΜΑΜΑΙ:
Το άρθρο
ὁ, ἡ, οἱ, αἱ
Ορισμένες αντωνυμίες
η προσωπική αντωνυμία στον
πληθυντικό αριθμό:
ἡμεῖς, ὑμεῖς (=εμείς, εσείς)
η αντίστοιχη κτητική αντωνυμία:
ἡμέτερος, ἡμετέρα, ἡμέτερον
(δικός/-ή/-ό μας)
ὑμέτερος, ὑμετέρα, ὑμέτερον
(δικός/-ή/-ό σας)
η δεικτική αντωνυμία:
οὗτος, αὕτη, τοῦτο
Οι λέξεις που αρχίζουν από υ
π.χ ὕμνος, ὑπηρέτης, Ὑπατία
Οι λέξεις που αρχίζουν από ρ
ῥέω, ῥυθμός
Τα κύρια ονόματα:
Ἑλλάς, Ἑρμῆς, Ἑλένη,
Ἥρα Ἡρακλής, Ὅμηρος
οι
περισσότερες
λέξεις
παίρνουν
ψιλή (₎)
οι πιο
συνηθισμένες
λέξεις που
παίρνουν
δασεία (₍)
είναι:
ΕΜΕΙΣΠΑΝΤΩΣΓΡΑΦΑΜΕΜΕΚΕΦΑΛΑΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑΧΩΡΙΣΚΕΝΑΧΩΡΙΣΤΟΝΟ
ΥΣΚΑΙΠΝΕΥΜΑΤΑΚΑΙΧΩΡΙΣΣΗΜΕΙΑΣΤΙΞΗΣ
ΑΥΤΑΧΡΕΙΑΣΤΗΚΑΝΟΤΑΝΠΑΡΟΥΣΙΑΣΤΗΚΕΗΑΝΑΓΚΗΓΙΑΒΟΗΘΗΤΙΚΑΣΗΜΑ
ΔΙΑΠΟΥΘΑΚΑΘΟΔΗΓΟΥΣΑΝΤΟΥΣΟΜΙΛΗΤΕΣΣΤΗΣΩΣΤΗΠΡΟΦΟΡΑ
ΠΧΠΟΛΛΟΙΞΕΝΟΙΗΘΕΛΑΝΝΑΜΑΘΟΥΝΕΛΛΗΝΙΚΑΜΕΤΑΤΙΣΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣΤΟ
ΥΜΕΓΑΛΟΥΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

2. ΠΝΕΥΜΑΤΑ-ΔΑΣΥΝΣΗ
Πρότυπο Πειραματικό Γυμνάσιο Πανεπιστημίου Κρήτης. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Τάξη Α. Διδάσκουσα: Πολυτίμη Παπαδοπούλου
Τι κάνω, όταν σε ένα φωνήεν πρέπει
να βάλω και τόνο και πνεύμα;
Ποια είναι η θέση του τόνου και του πνεύματος;
Βλέπω και Θυμάμαι:
Υπάρχει δάσυνση στις νέες ελληνικές λέξεις;
Η δάσυνση επιβιώνει και σήμερα και μπορώ να την ανακαλύψω σε σύνθετες λέξεις που το α’
συνθετικό τους είναι πρόθεση ή και σε κάποιες φράσεις που οι δύο λέξεις δεν έχουν ενωθεί
σε μία (εφ’ ὅλης της ύλης). Τα ψιλά σύμφωνα ( κ, π, τ ) που βρίσκονται στο τέλος της
πρόθεσης, μετατρέπονται σε δασέα ( χ, φ, θ ), όταν το β’ συνθετικό είναι λέξη που στα αρχαία
ελληνικά παίρνει δασεία (από + ὁπλίζω  απ’ ὁπλίζω  αφοπλίζωτο π έγινε φ)
Έτσι δε χρειάζεται να μάθω όλες τις δασυνόμενες λέξεις, αλλά προσπαθώ να βρω μία
σύνθετη λέξη που να την περιλαμβάνει ως δεύτερο συνθετικό. Μπορώ εύκολα να βρω
τέτοιες λέξεις, αν ως πρώτο συνθετικό χρησιμοποιήσω μία πρόθεση: αντί, από, επί, υπό,
κατά, μετά κ.ο.κ. Εάν το δεύτερο συνθετικό παίρνει δασεία, τότε το πι γίνεται φι, και το ταυ
γίνεται θήτα (επίσης, το κάπα γίνεται χι). (Θυμάμαι τα άφωνα σύμφωνα: π-β-φ, τ-δ-θ, κ-γ-χ)
Τι άλλο θα με βοηθήσει;
Οι γνώσεις μου σε λατινογενείς γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, κλπ). Όπου συναντώ σ’ αυτές
λέξεις ελληνικής καταγωγής και γράφονται με Η, h, σημαίνει ότι οι λέξεις αυτές δασύνονταν
στα αρχαία ελληνικά (Helen-Ἑλένη, history-Ἱστορία, horizon-ὁρίζων, hyper-ὑπέρ)
Κανονικά πάνω από το φωνήεν:
ὀλίγος ἄλλος ὥρα ἦλθες
Σε αρχικά κεφαλαία γράμματα
πριν από το φωνήεν:
Ὀλίγος Ὥρα Ἀπόλλων
Σε διφθόγγους
πάνω από το δεύτερο φωνήεν:
εὐτυχία οἶκος Αἰγεύς
Σε λέξεις γραμμένες ολόκληρες με κεφαλαία
δε βάζουμε τόνο και πνεύμα:
Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ