1. Сүүний үхрийн тэжээллэгийн зарим
асуудал
Рh.D, prof. Б.Лувсаншарав
Докторант П.Отгонжаргал

2. • Энэхүү ажлын зорилго нь монгол улсад сүү үйлдвэрлэх
чиглэлээр ажиллаж байгаа фермерүүдийн саалийн
үнээний тэжээллэгийн одоогийн байдалд үнэлгээ өгч
цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний санал зөвлөмж
гаргахад оршино. Үүний тулд дараах зорилт тавьж
ажиллав. Үүнд:
• Саалийн үнээний тэжээллэгийн одоогийн байдалд үнэлгээ
өгөх
• Саалийн үнээний тэжээлд нэн түрүүнд хэрэглэх
ургамлуудыг турших, тариалах, түүгээр тэжээл бэлтгэх
арга, боломжийг малчдад санал болгох, сургах
• Өвөл, хаврын улиралд үнээний эрдэс бодис, витамины
хэрэгцээг хангах боломжийг туршин судлах
• Судалгааны ажлыг Төв, Сэлэнгэ, Булган аймгийн 20 гаруй
саалийн фермийг хамаруулан аман асуулга, туршилт
судалгааны аргат тулгуурлан явуулав.

3. 400 êã æèíòýé 4%-èéí òîñëîãòîé ñ¿¿òýé ñààëèéí ¿íýýíèé õîíîãèéí òýæýýëèéí íîðì
¿ç¿¿ëýëò
Õîíîãèéí ñààì, êã
8 10 12 14 16
òýæýýëèéí íýãæ,êã 8 9 10 11 12
ñîëèëöîëûí ýíåðãè,êÄæ 95 106 117 127 138
õóóðàé áîèñ, êã 10.7 11.6 12.5 13.3 14.1
øèíãýõ ïðîòåèí,ã 760 880 1000 1100 1200
íèéò ýñëýã,ã 3000 3250 3380 3590 3670
öàðäóóë,ã 900 1125 1350 1485 1620
èõýð,ã 600 750 900 990 1080
òîñëîã,ã 225 270 320 350 385
äàâñ,ã 52 60 68 76 84
Ñà,ã 52 60 68 76 84
Ð,ã 36 42 48 54 60
Cu,ìã 65 77 90 100 110
Zn,ìã 440 520 600 660 720
Co,ìã 4.8 5.9 7 7.7 8.4
Mn,ìã 440 520 600 660 720
Êàðîòèí,ìã 320 385 450 495 540
Ä âèòàìèí, ìÿí.ÎÓÍ 8 9 10 11 12
Âèòàìèí Å,ìã 320 360 400 440 480

4. Æîðûí øèìò ÷àíàðûã îéðîëöîîãîîð ãàðãàâàë
Òýæ.
òºðºë
Õý
ìæ
ýý,
êã
Õóóðàé
áîäèñ,
Êã
Ò.í,êã Ñîë.
Ýí,
êÄæ
Íèéò
ïðîòåèí,
ã
Øèíãýõ
ïðîòåèí,
ã
Ýñëýã,
ã
Êàðî-
òèí,
Ìã
Ñà Ð
ºâñ 12 9,8 2,84 62,4 566,4 334,8 2094 187,4 43,2 20,4
Õèâýã 2 1,8 1,42 16_6 242,0 145,2 136,0 5,2 4 19,2
Óëààí
áóóäàé
3 2,610 3,3 27,57 420,0 252,0 78,0 3 2,1 10,8
Äàðø 5 1,250 1,05 10,5 115,0 75,0 415,0 85 18,0 8,0
Á¿ãä 22 15,46 8,61 117,0
7
1343,4 807,0 2723,
0
280,6 67,3 58,4
Íîðì 13.2 11,5 115,0 1445 940,0 3650 410 65 45
Ǻ𿿠+2,26 -2,81 +1,93 -101,6 -133 -927 -129,4 +2,3 +13,4

5. ªâñíèé ÷àíàð õàäëàí áýëòãýñýí õóãàöààíààñ õàìààðàõ íü
(×.Ñîäíîìöýðýí)
ªâñíèé òºðºë Ñàð Àðàâ
õîíîã
¯íýìëýõ¿é õóóðé áàéäàëä
ïðîòåèí ýñëýã
Óóëûí íóãûí
àëàã ºâñ-
ñîãîîâîðò
¯II
¯III
1
1
2
12,0
8,7
7,6
24,34
28,35
30,31

6. ªâñíèé ïðîòåèíû øèíãýö
ªâñíèé òºðºë ªâñ áýëòãýõ
õóãàöàà
Øèíãýõ
ïðîòåèí, ã
Ïðîòåèíû
øèíãýöèéí
èëòãýëö¿¿ð,
%-èàð
Óóëûí íóãûí
àëàã
ºâñ-ñîãîîâîðò
õàäëàíãèéí
ºâñ
ò¿ð¿¿ëýëò 70 77,5
Öýöýãëýëò 57 67,9
¿ð
áîëîâñðîëò
27 46,3

7. Òºðºë á¿ðèéí òýæýýëä áàéõ çàðèì âèòàìèíû õýìæýý
òýæýýëèéí òºðºë
Âèòàìèíû õýìæýý
Êàðîòèí,ìã Ä, ÎÓÍ Å, ìã
Áóóäàéí õèâýã 2.6 0 2.0.9
Óëààí áóóäàé 1 0 11.9
Ýðäýíýøèøèéí äàðø 20 50 46
Íàðàíöýöãèéí äàðø 17 65 22
Öàðãàñíû ºâñíèé ãóðèë 50 600 143
Öàðãàñíû íîãîîíû ãóðèë 200 100 93.5
¯åòýí-àëàã ºâñò õàäëàí 25 400 42
¯åòýí-àëàã óðãàìàëò áýë ýýð 30 3.1 38
Õàëãàéí ãóðèë 150 50 60

8. • 5.Æîðä âèòàìèí äóòàãäñíû óëìààñ ìàë àñàð îëîí òºðëèéí
ºâ÷íººð ºâ÷èëíº.
Æèøýý íü çºâõºí À âèòàìèí äóòàãäñàíààñ áèå ìàõ áîäèä 50
îð÷èì ºâ÷èí ãàæèã ñîãîã òîõèîëäîíî. Òîéìëîí õýëáýë
- Í¿äíèé õàðàà ìóóäàõ
-Àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí òóñàõ
-Õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí ºâ÷ëºõ
-¯ðæëèéí ýðõòýí ºâ÷ëºõ ã.ì.
ͺ㺺 òàëààð òýæýýë á¿ð, ýäãýýð áîäèñóóäûã ººðèéí
íàéðëàãàòàà õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýãýýð àãóóëæ
áàéäàã.

9. Èéì òîõèîëäîëä ìàëàà òýæýýõýä þó àíõààðàõ âý
• 1.Ôåðìåð á¿ð ººðèéí ¿õýð ñ¿ðãèéí òýæýýëèéí æîðûí òàëààð îðîí íóòãèéí
ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ çààâàë çºâºë㺺 àâ÷ áàéíãà ñàéæðóóëàõ, ìàëûí
òýæýýëèéí æîðûí á¿òöèéã ãýíò ñîëèõã¿é òîãòâîðòîé áàéëãàõ
• 2.Áýëòãýæ õýðýãëýæ áàéãàà òýæýýëèéí òîî õýìæýýíä àíõààðàõààñ èë¿¿
÷àíàðò íü ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ
• 3.Ìàëä ºâºë, õàâðûí óëèðàëä îëîí íàéðëàãàòàé âèòàìèí, ýðäñèéí íýìýãäýë
òýæýýëèéã îíîâ÷òîé õýìæýýãýýð çààâàë õýðýãëýæ áàéõ
• 4.Ìàëûí òýæýýëä çîðèóëæ òýæýýëèéí íýã, îëîí íàñò óðãàìàë òàðèàëàõ
àøèãëàõ, õàøààëñàí áýë÷ýýð áèé áîëãîæ õàâðûí ñ¿¿ë, çóí,íàìðûí ýõýýð
íîãîîã õýíçë¿¿ëæ àøèãëàõ
• 5.¯õðèéí òýæýýëèéí æîðûí íàéðëàãàò îäîîãèéí áàéäëààð îðóóëæ áàéãàà
õ¿÷èò òýæýýëèéí õýìæýýã àëü áîëîõ áàãàñãàæ äàðø, íîãîîí òýæýýë, ¿íäýñ
áóëöóó ¿ðòýíã èë¿¿ èõ õýìæýýòýé îðóóëàõàä àíõààð÷ àæëàà òºëºâëºõ íü
ç¿éòýé áàéíà.
• 6.Òóãàë, ºñâºð ¿õðèéí òýæýýëëýãò ìóó àíõààðñíààñ óã ìàëûí óäàìøëààð
áèé áîëñîí àøèã øèìèéí ÷àäàвõ èëýð÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà ó÷èð ýíý àðãà
áàðèëàà ººð÷ëºí øèíæëýõ óõààíû îëîëò àðãà áàðèëûã àøèãëàõ
• 7.Ìàëûí àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõýä õàìãèéí áàãà çàðäàë ãàðãàæ èõ àøèã
ºãäºã ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæèëä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé
• 8. Ìàëûí òýæýýëèéã ìàë òýæýýõ ¿åä áýëòãýæ ºãäºã àðãóóäûã çºâ, îíîâ÷òîé
õýðýãëýõ òàëààð ñàíàà÷ëàãàòàé, ìýäëýãòýé àæèëëàõ øààðäëàãàòàé
áàéãààã òóñ òóñ çºâëºæ áàéíà.

11. 1 êã ýðäñèéí íýìýãäýë òýæýýëèéí îðö íàéðëàãà, ã
¹ Õîëüö I æîð II æîð
1 Õîîëíû äàâñ 700 400
2 ßñíû ãóðèë 200 100
3 Øîõîé 100 50
4 Íÿöàëñàí áóäàà - 150
5 Õàëãàéí ãóðèë - 200
6 Õèâýã - 100
7 Ìàãíè, ã 9 9
8 Òºìºð, ìã 900 900
9 Çýñ, ìã 700 700
10 Êîáàëüò, ìã 100 100
11 Ìàðãàíåö, ìã 650 650

12. Àíãëè óëñàä ¿éëäâýðëýñýí óóðàã-ýðäñèéí íýìýãäýë òýæýýë

13. Çàëãèóóëàõ витамин-ýðäñèéí íýìýãäýë òýæýýë
Âèòàìèí-ýðäñèéí íýìýãäýë òýæýýë íü íàéðëàãàòàà
âèòàìèí À-5135034 ÎÓÍ, Ä3 -1027007 ÎÓÍ, Å-10270
ìã, Ñîä-0.13%, Ð-¿ë ìýäýã, Ñà-01%, õ¿õýð
õ¿÷ëèéí çýñ-153088 ìã, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí êîáàëüò-
2200 ìã, êàëè èîä-4643, õ¿õýð õ¿÷ëèéí ìàãíè-
77813 ìã, ñåëåí-2346 ìã, õ¿õýð õ¿÷ëèéí öàéð-
125075 ìã áàéíà. Õî¸ð øèðõýãèéã ã¿çýýíä õèéõýä
ºäºðò âèòàìèí À-4547 ÎÓÍ, Ä3 -909 ÎÓÍ, Å-9.1 ìã,
çýñ-135 ìã, êîáàëüò-2.1ìã, èîä-4.1 ìã, ìàãíè-69 ìã,
ñåëåí-2.1 ìã, öàéð-111 ìã-èéã õàíãàíà.

14. 500 êã æèíòýé ¿íýýíèé òýæýýëèéí õýðýãöýýíèé òîîöîî
Ìàëûí
òºðºë
Õóãàöàà Òýæýýëèéí õýìæýý
äàðø ìàíæèí ºâñ Íîãîîí
òýæýýë
Íýã ¿íýýíä 100 êã
æèíä, êã
4.0 2.5 1.5 1.0
Õîíîãò, êã 20 12.5 7.5 1.0
240 õîíîãò,
òí
4.8 3.0 1,8 1.2
10 ¿íýýíä 48 30 18 12
20 ¿íýýíä 96 60 36 24
30 ¿íýýíä 144 90 54 36
40 ¿íýýíä 192 120 72 48
50 ¿íýýíä 240 150 90 60

15. Øààðäëàãàòàé òàëáàéí õýìæýý, ãà
Òýæýýëèéí òºðºë 1 ãà-ãèéí
íîãîîí
ìàññ, òí
¯íýýíèé òîîíîîñ õàìààð÷
øààðäàãäàõ òàëáàé, ãà
10 20 30 40 50
Ýðäýíý øèø 50 0.50 1.0 1.5 2.0 2.4
Àðâàé, õîøóó
áóäàà
10 3.4 6.8 10.2 13.6 17.0
Ñàðìàã ìàíæèí 200 0.15 0.30 0.45 0.6 0.75
Íîãîîí òýæýýë 2.0 6.0 12.0 18.0 24.0 30.0
Øààðäëàãàòàé
òàëáàé, ãà
10.05 20.1 30.15 40.2 50.15

16. Ñîðãî

17. Ýðäýíý-øèø

18. ßãààí õîøîîíãîð

19. Øàð áóäàà

20. Ìîðèí øîø

21. Сармаг манжин

22. Íàðàíöýöýã

23. Ýðäýíý-øèø/õàíãàë ñóì/

24. Äàðøíû óðãàìàë òýýâýðëýõ

25. Дарш хийх ажиллагаа

26. • Дүгнэлт
• Саалийн үнээ нь өвөл, хаврын улиралд шимт, эрдэс бодис,
витамины ихээхэн дутагдалд орж байна. Энэ нь сүүн ашиг
шимийг нэмэгдүүлэх боломжийг хязгаарлаж байна.
• Малын тэжээлд зориулж дээрхи бодисоор баялаг, ургац
ихтэй ургамлуудыг тариалж дарш бэлтгэх ажлыг өргөн
хүрээнд явуулах шаардлагатай байна.
• Эрдэс бодис, витамины дутагдлыг нөхөхийн тулд олон
найрлагат эрдсийн долооц бэлтгэж өгөхөөс гадна,
гадаадын оронд бэлтгэсэн чанар сайтай мөртлөө хямд
үнэтэй дээрхи нэмэгдэл болон бусад нэмэгдлийг
импортоор оруулж авчиран хэрэглэх
• Малчдад тэжээл бэлтгэх, малаа тэжээх аргад сургах
сургалт семинарийг газар дээр нь явуулахаас гадна төр
засгийн бодлого, дэмжлэгийг өгөхдөө тэжээл бэлтгэл,
малын чанарын сайжралт, ашиг ишмийн дээшлэлттэй
холбож зохион байгуулах