1. Лекц4
Зохиомол хээлтүүлгийн түүх
Зохиомол хээлтүүлгийн ач холбогдол
ЗОХИОМОЛ ХЭЭЛТҮҮЛГИЙН ТҮҮХ, АЧ
ХОЛБОГДОЛ

2. ТҮҮХИЙН ТОВЧ ҮЗҮҮЛЭЛТ






Мал сүргийг цэврээр ба эрлийзжүүлэх мөн, эвцэлдүүлгийн аргаар үржүүлэх үндсэн аргуудыг
хүмүүс эрт дээр үеэс мэдэж мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн практикт өргөн хэрэглэсээр иржээ.
Харин зохиомлоор хээлтүүлэх аргыг мэдэлгүйгээр 17,18 р зуунтай золгожээ.
Манай тоолын 286 онд нүүдэлчид гүүний үтрээнд азарагны үрээр зохиомолоор хээлтүүлсэн гэж
Арабын сударт дурьдсан байдаг.
1975онд Немцийн загасчин Стефан Якоби загасыг зохиомлоор үрлэсэн.
Оросын загасчин В.П. Враский-Галкин 1854-1859 онд загасанд зохиомлоор үр тогтоох хуурай арга
гэдгийг нээсэн.
1970онд Италийн эрдэмтэн Ладзаро Спаеланцани нохойн үрээр гичий үрлэж 62 хоногийн дараа 3
гөлөг гаргасан. Энэ мэтээр сүүн тэжээлтэн амьтдыг зохиомлоор хээлтүүлж болох юм гэсэн
дүгнэлт бий болжээ.
Зохиомлоор хээлтүүлэх биологийн Ш Уны дэвшилтэт аргын онол, үйлдвэрлэлийн үр ашгийг
үндэслэгч судлаач бол Оросын нэрт биологич Илья Иванович Иванов юм.

4. МОНГОЛ ОРОНД ЗОХИОМОЛ ХЭЭЛТҮҮЛЭГ
ХӨГЖСӨН ТҮҮХ








Мал хээлтүүлгийн энэ дэвшилтэт аргыг манай орны мал аж ахуйд 1953 оноос эхлэн нэвтрүүлсэн
бөгөөд эхэн үедээ зохиомол хээлтүүлгийн техникчдийг курс сургуулиар бэлтгэж, зохиомол
хээлтүүлгийн нүүдлийн лаброториудыг малын суурь, хот айлуудын дунд
байгуулж, сүрэг, сууриудын ороо нь илэрсэн хонь, үнээг ялган зохиомлоор хээлтүүлдэг байв.
Малын зохиомол хээлтүүлгийг үйлдвэрлэлд олон жил хэрэглэсний үрээр Орхон, Хангай Сүмбэр
зэрэг хонины ба махны Сэлэнгэ үхэр ноолуурын Говь Гурван сайхан ямааны шинэ үүлдрийн мал
бий болох явцыг хурдасгаж хугацааг богиносгосон юм.
Монголд малын зохиомол хээлтүүлгийг 1953 онд эхлэн мал аж ахуй практикт нэвтрүүлж байна.
Зохиомол хээлтүүлгийн анхан шатны станц 1953 онд Улаанбаатар хотоо байгуулагдаж 8жилийн
дараа улсын хэмжээгээр зохиомол хээлтүүлгийн станцын тоо 35 д хүрчээ.
Энэхүү арга хэмжээний үрээр тус улсад зохиомлоор хээлтүүлсэн малын тоо эрс нэмэгдсэн 1960
аад оны үеэр жилд 130гаруй мянган үнээ, 1сая гаруй хонь, 20 иод ямааг зохиомлоор хээлтүүлж
байжээ.
1978 оноос бухны гүн хөлдөөсөн үрийг гадаадаас захиалан авч саалийн механикжсан фермийн
үнээг зохиомлоор хээлтүүлж байсан
1979 онд малын зохиомол хээлтүүлгийн улсын станц байгуулж, өндөр ашиг шимт үүлдрийн бухны
үрийг хамгийн сүүлийн үеийн техниологоор гүн хөлдөөж саалийн фермүүдийн бүх үнээг
хээлтүүлэхэд хүрэлцэх хэмжээний үрийн сан байгуулан ажиллаж байв.
Гадаад орчинд өндгөн эсийг үржүүлэн өсгөвөрлөхөд, эр, эм бэлгийн эсийг нийлүүлж үр тогтоох, үр
тогтсон өндгөн эсийг нэг малаас нөгөөд шилжүүлэн суулгах эсвэл эсэд бичил мэс засал хийж
эрлийз хөврөл бүтээх зэрэг орчин цагийн биотехнологийн ололтыг туршин судлаж, улмаар
үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх зорилого.

5. МАЛ АЖ АХУЙ ХӨГЖҮҮЛЭХЭД АНХААРАХ ЗҮЙЛ








Орчин үеийн мал аж ахуйг хөгжүүлэхэд дараах 3 хүчин зүйлийг ихээхэн анхаарч байна.
Үүнд:
I. Мал сүргийн үүлдэр угсааг сайжруулах, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх
II. Мал аж ахуйг шинжлэх ухааны үндэстэй хөтлөх
III. Мал аж ахуйн эрчимжилтийг эдийн засгийн аргаар жолоодох мал аж ахуй дотроос
малын үүлдэр угсааг сайжруулах асуудал хамгийн чухал юм. Богино хугацаанд малын
үүлдэр угсааг сайжруулан ашиг шимийг нэмэгдүүлэхэд үр хөврөл шилжүүлэн суулгах арга
нь ихээхэн ач хологдолтой.
Үнээний үржлийн мөчлөг, түүний зүй тогтлыг танин мэдсэнээр хээлтүүлгийн ажлын үр дүнг
дээшлүүлэх боломжтой юм.
Малын үржлийн мөчлөгийн тухай сургаал нь өөрийн түүхтэй бөгөөд анх Английн эрдэмтэн
Хипп үржлийн мөчлөгийг үржлийн эрхтний салст бүрхүүлийн хучуур эд зузаарах, уутанцар
хөгжиж эхлэх зэрэг бэлтгэл хангагддаг сэрлийн өмнөх үе, уутанцар идэвхитэй хөгжиж салс
ялгарах үе, ороо илрэх, бухсах, өндгөн эс гадагшлах зэрэг үзэгдэл бүрэн илрэх сэрлийн
үе, ороо, салслалт, бухсах бүх шинж тэмдэг арилж шар бием үүсэх сэрлийн дараах
үе, сэрлийн үед үүссэн бүх өөрчлөлтүүд бүрэн арилж шар бием хөгжиж үржихүйн эрхтэн
тогтолцоо хэвийн байдалд орох тайван үе хэмээн 4 үе болгон хувааж үзсэн байна.
Гэвч энэ ангилал нь зөвхөн үржлийн эрхтний дотоодод явагдах өөрчлөлтийг хэт анхаарч
гадаад орчин, мэдрэл-дотоод шүүрлийн үйл ажиллагааг орхигдуулсан дутагдалтай тул
орчин үед хэрэглэгдэхгүй болсон.

7. ЗОХИОМОЛ ХЭЭЛТҮҮЛГИЙН АЧ ХОЛБОГДОЛ






Зохиомол хээлтүүлгийг хэрэглэх нь малын шинэ үүлдрийг гарах, үүлдэрлэг чанарыг
улам батжуулахад ихээхэн ач холбогдолтой.
Зохиомол хээлтүүлгийг түшиглэн “Орхон” үүлдрийн хонь, “Говь гурван сайхан”
үүлдрийн ямааг бий болгосон.
Мал амьтныг эрлийзжүүлэх ба эвцэлдүүлэх замаар шинэ удам, үүлдрийг бий
болгоход зохиомол хээлтүүлгийн гүйцэтгэх үүрэг асар их юм.
Үрийг гадаад орчинд удаан хугацаагаар гүн хөлдөөж хадгалах арга бий болсноор
үржлийн сайн чанарын хээлтүүлэгч үхсэнээс хойш ч гэсэн түүний үрийг ашиглан
зохиомол хээлтүүлэг хийх замаар малын удмыг тасралтгүй өсгөх нөхцөл бий болжээ.
Зохиомол хээлтүүлгийн аргыг хэрэглэснээр ердийн нийлүүлгийн үед бэлгийн замаар
тархан дэлгэрдэг вибриоз, трихомоноз зэрэг халдварт өвчнүүдтэй найдвартай
тэмцэж, эдгээр өвчнүүдтэй найдвартай тэмцэж, эдгээр өвчнүүдээс мал сүргээ бүрэн
эрүүлжүүлэх боломжтой.
Зохиомол хээлтүүлгийн онол, практикийн үндсийг сайтар судалж, бэлчээрийн мал аж
ахуйн онцлог нөхцөлтэй нягт уялдуулан хэрэглэснээр нийт мал сүргийн үүлдэрлэг
чанар, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх талаар амжилт олох боломжтой.

11. ХӨВРӨЛ ШИЛЖҮҮЛЭН СУУЛГАХ АЧ ХОЛБОГДОЛ





Хөврөл шилжүүлэн суулгана гэдэг нь хөврөлөөр хангагч /донор/ малын бэлэг
эрхтнээс хөврөл тээгч малын бэлэг эрхтэнд хөгжлийн эхний шатанд байгаа
хөврөлийг шилжүүлэн суулгах улмаар үр төл хүлээж авахыг хэлнэ.
Сүүн тэжээлтэн амьтны хөврөл шилжүүлэн суулгах туршилт судалгааны ажил
бүр 19р зууны сүүлчээс эхлэлтэй боловч 20р зууны дунд болон сүүлч
үеэс, ялангуяа 1970 аад оноос энэ судалгаа, туршилт ихээхэн эрчимжиж байна.
Хөврөл шилжүүлэн суулгах арга нь малын олон төрлийн халдварт өвчнөөс
сэргийлэх хийгээд тодорхой өвчнөөр өвчилдөггүй мал сүргийн суурь бий болох
боломжийг бас өгч байна.
Хөврөл шилжүүлэн ажил нь маш нарийн бэлтгэл, нямбай дэс дараатайгаар
явуулдаг биологи, зоо-эмнэлэг, аж ахуйн цогцолбор арга хэмжээ юм.
Хөврөл шилжүүлэн суулгах ажил нь орчин үеийн үржихүйн биологи,хөврөл
судлалын талаар гүнзгий мэдлэгтэй, хөврөлтэй ажиллах арга ажиллагааг сайн
эзэмшсэн байх хэрэгтэй.

12. ҮР ХӨВРӨЛ ШИЛЖҮҮЛЭН СУУЛГАСАН УЛС
ОРОН





XVII зууны үед физиологийн шинжлэх ухааны эрдэмтэд микроскопыг ашиглан эсийг олж харжээ.
Амьтны хойч үр удмаа уламжлан үлдээдэг өндгөн эс /ovogen/, эр бэлгийн эс /sperm/ гэдгийг
мэдсэний дараа амьтан бол үр тогтсон эвсэл эс /zigot/ -ээс үүсдэг гэдгийг мэджээ. Иймээс
хөврөлийн өсөлт хөгжилтийг тусгайлан судалдаг салбар шинжлэх ухаан хөврөл судлал
/Embriology/ бий болжээ.
1970-1980-аад онд Osker, Hertwig нар далайн зарааны өндгөн эсийн бөөм нь заавал үртэй
/сперматозойдтой/ нийлээд сая үр тогтсон хөврөл болно гэжээ. Eduoacd Van Beden хүр хорхойн
гамет үүсэхэд хоромсомын тоо хоѐр дахин хасагдахыг илрүүлжээ. Үүнийг ХХ зууны эхээр миоз
хуваагдал гэж нэрлэв. Эдгээр нээлтүүд нь хөврөл судлалын ухааны онолын суурийг тавьж өгсөн
юм.
Vicholas /1933/ хулганы өндөг дамжуулах хоолойноос авсан хөврөлийг шилжүүлэн суулгаад
амжилт олов гэж мэдээлжээ. Hartman /1930.03.15/ анх удаа үхрийн хоѐр эст хөврөлийг олборлож
чадав гэж мэдээллэсэн нь гэрийн тэжээвэр амьтны хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлын эхлэл
болов.
ХХ зууны 40-өөд оны үед Америк, Англид голдуу үхрийн хөврөлийг шилжүүлэх ажилд анхаарлаа
хандуулж байжээ. ЗХУ /хуучнаар/ ба Польш /1957/ хонины хөврөлийг шилжүүлэх судалгааг
хийжээ. Жан Мин Жао /1948/ олон өндгөн эс ялгаруулах аргыг ашиглан 2 эм туулайнаас 88 эвсэл
эс гарган авч 7 тээгчид суулгаснаар 76 бүжин авчээ.
Америкийн Eluwyn Willetl /1950/ дэлхийд анх удаа хөврөл шилжүүлэн суулгасан анхны тугалыг
гарган авчээ. Briggs болон Ring нар морин мэлхийний хөврөлийн бөөмийг гаструлын шатанд
салган авч морин мэлхийний өндгөн эсэд шилжүүлэн суулгаж амжилт олсон байна. Энэ нь бөөм
шилжүүлэн суулгах ажлын эхлэл байв.

13. ҮР ХӨВРӨЛИЙН ЭРДЭМТЭН



Английн эрдэмтэн Audrey Smith /1952/ глицеринээр хөврөлийг гүн хөлдөөж хадгалах
аргыг анх удаа санаачилжээ. Өнгөрсөн зууны 60-аад он хүртэл хөврөлийг ялган
авах, шилжүүлэн суулгах ажил нь цөм мэс заслын аргаар гүйцэтгэгдэж байв. Гэтэл
Mutter/1964/ болон Sugie/1965/ нар мэс заслын бус аргаар хөврөл шилжүүлэн
суулгаад амжилт олсон тухай мэдээлжээ. 1970-аад оны эхээр үхэрт мэс заслын бус
аргаар хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлыг туршжээ.
Уйгагүй оролдсоны үр дүнд 1950 онд ЗХУ-ын /хуучин нэрээр/ эрдэмтэн
А.В.Квасницкий анхны хөврөлийн торойг, А.И.Лопырин, Н.В.Логинова нар анхны
хөврөлийн хурга гаргажээ. Харин 1964 онд Английн Кембрижийн их сургуульд мэс
заслын бус аргаар шилжүүлэн суулгасан анхны тугал гарган авсан боловч 1970-аад
он хүртэл энэ арга төдийлөн хэрэглэгдэж байсангүй.
Харин 1972 онд мөнхүү сургуулийн эрдэмтэд үхрийн хөврөлийг мэс заслын бус
аргаар шилжүүлэн суулгах хялбар, өндөр бүтээмжтэй арга боловсруулснаар энэ арга
үйлдвэрлэлд нэвтрэх таатай боломж бүрдсэн байна. Энэ нь хөврөлийг мэс заслын
бус аргаар шилжүүлэн суулгах талаар онолын судалгаа явуулж шилжүүлэн
суулгалтын сөрөг үр дүнгийн шалтгаан тогтоох, хөврөлийг тээгч үнээнд шилжүүлэн
суулгах ашигтай хувилбар боловсруулах боломж олгожээ.

14. ҮР ХӨВӨРЛИЙН ЭРДЭМТЭН.

Хөврөл шилжүүлэн суулгах ажил 1960-аад оны эцсээр АНУ, Австрали зэрэг орнуудад
үйлдвэрлэл худалдааны сонирхол их татах болж 1976 онд хөврөл шилжүүлэн суулгах
пүүс Хойт Америкт 20, Австралид 3, Шинэ Зеландид 6 ажиллаж байв. Зөвхөн АНУ
1980 онд 25 мянган хөврөлийн тугал гаргаж байсан бол 1985 онд 100 мянга болж
байжээ. Канад улс 1973 онд анхны хөврөлийн гаралтай тугал авч байсан бол 1982
онд 2160 тугал авсан байна. Европт хөврөл шилжүүлэн суулгах анхны төв 1974 онд
Дани улсад байгуулагджээ. Энэ төвд 1980 онд мэс заслын бус аргаар шилжүүлэн
суулгасан хөврөлийн хээл тогтолт 56 хувьд хүрсэн байна. Мөн 1981 онд тус төвд
хөврөлийг мэс заслын аргаар хувааж ихэр тугал гаргасан байна. Эдүгээ дэлхийн
хөврөлийн хээл тогтолт 60 хувьд хүрээд байна.

15. ХӨВРӨЛ ШИЛЖҮҮЛЭН СУУЛГАХ АЖИЛЫН ЯВЦ






Хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлын хамгийн гол элемент бол хөврөлөөр хангах “донор” болон
хөврөл тээгч бие цогцосын хувь бат чийрэг, элдэв өвчингүй эрүүл байх явдал.
Эдгээр малыг арчилгаа, маллагаа, тэжээллэгийн онцгой сайн нөхцөлд байлгах шаарлагатай.
Тээгч үнээ сонголт
Хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлын үр дүнд шууд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн нэг нь тээгч үнээг зөв
сонгох явдал юм.
Тээгч үнээ нь нөхөн үржихүйн эд эрхтний өвчин эмгэггүй, эрүүл, дундаас дээш тарга хүчтэй, 2-3
тугалласан, бие цогцос, галбирын ямар нэгэн согоггүй, хээл хэвийн тээх чадвартай, дэлэн хөх
хэвийн хөгжилтөй, үржлийн эрхтний ямар нэг эмгэггүй, үржлийн мөчлөг нь хэвийн байх зэрэг
шалгуураар сонгож авсан бөгөөд тухайн бүс нутагт дасан зохицсон Монгол, Сэлэнгэ, Симменталь
үүлдрийн үхэр байв.

16. 
Тээгч үнээнүүдийг 5-6 дугаар сард сонгон авч суурь зохион байгуулалт хийсэн бөгөөд бэлчээрийн
соргогийг дагуулан хээлтүүлэгчээс тусад нь хариулж байв. Хэнтий аймгийн Дадал сумын
Монгол, Симменталь үүлдрийн 60 үнээний тарга хүчийг нэмэгдүүлэх, паразит шимэгчдийг устгах
зорилгоор 14 хоногийн давтамжтай 2 удаа ивомек тариа хийсэн. Мөн амьдын жингийн 50 кг
тутамд 1 гр-аар тооцож А, Д, Е витамины комплексийг нэг удаа тарив. Хөврөл шилжүүлэн суулгах
ажил эхлэх хүртлэх хугацаанд тээгч үнээнүүдийн тарга хүч хэвийн хэмжээнд хүрч үржлийн
мөчлөгийн давтамж нь тогтвортой илэрч байв.

17. ХӨВРӨЛ ШИЛЖҮҮЛЭН СУУЛГАХАД ХЭРЭГЛЭХ
БАГАЖ








Донор буюу хөврөл хангагч малыг сонгон авах.
Донор малд олон өндгөн эс гадагшлуулах суперовуляцим хийх
Донор малыг хээлтүүлэх
Хөврөл тээх малыг хээлтүүлэх
Хөврөл тээгч малыг /реципиент/ сонгон авах.
Тээгч малыг бэлгийн мөчлөгийг донор малынхтай ижилсгэн жигдрүүлэх.
Хөврөлийг хөгжлийнх нь морулын эсвэл бластулын шатан дээр тээгч малд суулгах
гэсэн тодорхой эрэмбэ дараатайгаар, нарийн мэдлэг туршлага дээр тулгуурлан сайн
бэлтгэлтэйгээр явуулах цогц үйл ажиллагаа болно.

18. ТЭЭГЧ ҮНЭЭНД ХӨВРӨЛ ШИЛЖҮҮЛЭН
СУУЛГАХ









Хөврөлийг шилжүүлэн суулгахдаа тээгчийн өндгөвчин дээрх шар биемийн
хөгжилтийг уламжлалт аргаар буюу гараар болон хэт авиан оношлогооны
төхөөрөмжөөр тодорхойлон хөврөлийг шилжүүлэн суулгав. Хөврөл шилжүүлэн
суулгах ажиллагаа нь маш нарийн бөгөөд дараах дарааллаар хийж гүйцэтгэв. Үүнд:
Тээгч үнээний ороог жигдрүүлэх
Тээгч үнээг үзлэгт хамруулж шар биемийн хөгжилтийг тодорхойлох. /уламжлалт
аргаар болон хэт авиан оношлогооны төхөөрөмжөөр/
Нугасны нам мэдээ алдуулалт хийх
Үтрээний үдээвчийг цэвэрлэх
Хөврөлийг гэсгээх
Хөврөлийг үнэлэх
Үрлэгч гуурсыг цэнэглэх
Хөврөлийг шилжүүлэн суулгах

19. МОНГОЛ УЛСАД ҮХРИЙН ХӨВРӨЛ
ШИЛЖҮҮЛЭН СУУЛГАХ




Манай улс 1950-аад оноос зохиомол хээлтүүлгийн ажлыг хийж эхэлснээр
биотехнологийн аргыг мал аж ахуйд хэрэглэх эхлэл тавигдсан гэж үзэж болно. Анх
1951 онд 9 үнээнд, 1952 онд 100 үнээнд зохиомол хээлтүүлэг хийж эхэлснээс хойш
зохиомол хээлтүүлгийг өргөн хэрэглэх болсон. 1980 онд Монгол улсын хэмжээнд
нийт үнээний 4,5 хувийг зохиомлоор хээлтүүлж байжээ.
манай улсад зохиомол хээлтүүлэг хийх болон хөврөл шилжүүлэн суулгах зорилгоор
үнээний ороог жигдрүүлэх туршилт судалгааны ажил багагүй хийгдсэн байна.
Тухайлбал: Саалийн механикжсан фермийн үнээнд хөврөл шилжүүлэн суулгах
туршлага, судалгааны хүрээнд простагландиныг /просолвин, пронилен, эструмат гм/
хэрэглэж байран маллагааны нөхцөлд 61,0-72,5%, бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд
61,2-81,4% хүртэл ороог нь жигдрүүлж байжээ. /П.Галрагчаа, Ц.Булгаа 1995/
Үнээний ороог жигдрүүлэхэд простагландин дааврыг дангаар нь буюу А, Д, Е
витаминтай хослон савны дотуур хэрэглэх нь илүү үр дүнд хүрдэг болохыг тогтоосон
байна. /Ц.Булгаа 1996/
Хот орчмын фермийн аж ахуйн нөхцөлд бэлчээрийн ба байран маллагааны нөхцөлд
ОХУ-д үйлдвэрлэсэн простагландиныг үнээний ороог идэвхжүүлэх зорилгоор туршиж
60,8 хувийн үр дүнтэй болохыг тогтоожээ. /М.Цэнд-Аюуш, Б.Эрдэнэцэцэг 2005/