Social Library, Social OPAC, SOPAC, OPAC 2.0, Library 2.0, Web 2.0, Catalog 2.0, Social cataloging, Social catalog, Social tagging,

1. کتابخانه اجتماعی
و
فهرست اجتماعی
Social Library: Social OPAC
SOPAC = OPAC + Web 2.0 + Social networks
علیرضا نوروزی
دکترای علوم اطلاعات و ارتباطات
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
سردبیر مجله وب شناس ی

2. طرح مسئله و پرسش
در عصر گوگل که 80 درصد کاربران از آن استفاده می کنند و رؤیای گوگل دیجیتالی 
کردن کل منابع اطلاعاتی )کتاب، پروانه ثبت اختراع، آثار پژوهش ی، و...( است،
فهرستنویس ی و سازماندهی اطلاعاتچه جایگاهی دارد و چگونه باید باشد؟
کتابخانه « جایگاه کتابخانه های تخصص ی، دانشگاهی، و عمومی کشور ما در عصر 
کجاست؟ » کتابخانه 2.0 « و » اجتماعی
آیا لازم است که کتابخانه ها در نرم افزار کتابخانه ای، فضای شخص ی یا پروفایل به 
اختصاص دهند یا )The Social Researcher( کاربران و به ویژه پژوهشگران اجتماعی
خیر؟
قانون اول رانگاناتان: در وقت خواننده صرفه جویی کنید! آیا فهرست های کتابخانه ای
موجود در وقتکاربرصرفه جویی می کنند؟
قانون پنجم رانگاناتان: کتابخانه یکارگانیسم زنده و پویاست! آیا کتابخانه با دنیای اجتماعی
و مدرن امروز پیشمی روند؟

3. مباحث اصلی: کاربران کجا هستند؟ کتابداران کجا؟
2004 - )وبلاگ، ویکی، آر.اس.اس.، فاکسونومی، ...( )Web 2.0( وب 2.0 
2005 - )Library 2.0( کتابخانه 2.0 
2004 -)Folksonomy( و فاکسونومی )Social tagging( برچسبگذاری اجتماعی 
)The Social Library( کتابخانه اجتماعی 
)SOPAC: Social OPAC( و فهرستاجتماعی )OPAC 2.0( فهرست 2.0 
فهرستگاه اجتماعی )وبگاه ارائه دهنده خدماتفهرستاجتماعی(؛ و 
نرم افزارهای کتابخانه ای اجتماعی 
ظهور این فناوری ها و به ویژه برچسب گذاری اجتماعی و فهرست اجتماعی، نظام
سازماندهی اطلاعات سنتی )به خصوص فهرستنویس ی موضوعی و سرعنوان های
موضوعی( را به چالشکشیده است.

4. کتابخانه اجتماعی چیست؟
امروزه معنایش خیلی گستردهتر از آن است که فردی )Social( » اجتماعی « اصطلاح 
یکتوئیتیا پست)پیام( روی شبکه اجتماعی )فیسبوک، توئیتر، و ...( بگذارد.
در متن حاضر بر کتابخانهای )Social library( » کتابخانه اجتماعی « اصطلاح 
دلالت دارد که از فناوریهای وب 2، شبکههای اجتماعی و کاربران برای غنیسازی
اطلاعاتاستفاده مینماید.
کتابخانه اجتماعی، کتابخانهای است که محتوای آن دوسویه و مشارکتی است؛ یعنی 
هم کتابداران و هم کاربران در گردآوری، تولید و سازماندهی اطلاعاتنقشدارند.
کتابخانه اجتماعی، نمونهای از یک شبکه دانش ی اجتماعی است. در واقع، اجتماع یا 
گروهی در مجاورت یک حوزه موضوعی و دانش ی خاص به وجود میآورد و اطلاعات
زمینهای به دستآمده از طریق خرد جمعی را بدان اضافه مینماید. این مسئله به ویژه
در کتابخانه های تخصص ی حائز اهمیت خاص ی است.

5. شبکه دانش ی اجتماعی: یکمحیطمجازی است که محتویات یا
منابع اطلاعاتی هسته در زمینه یک موضوع خاص توسط
متخصصان گردآوری، سازماندهی و دسترسپذیر میشود.
آنگاه خرد جمعی، تجربه و دانشجامعه استفادهکننده نیز به
واسطه فناوریهای وب 2 و شبکههای اجتماعی بدان افزوده
میشود.

6. جایگاه رسانه های اجتماعی در کتابخانه ها
پژوهش ی که 
اخیرا انجام شده نشان می دهد که 88 درصد کتابداران بر
این باورند که رسانههای اجتماعی در کتابخانهها در آینده، خیلی مهم و
قابل توجه خواهند بود؛ و فرصتهای خوبی در اختیار کتابخانهها
قرار میدهند.
• (Source: Taylor & Francis Group (2014). Use of social media by the library --
Current practices and future opportunities. A white paper.
www.tandf.co.uk/journals/access/white-paper-social-media.pdf )

7. عوامل مؤثر بر تغییر ساختار فهرست کتابخانه ای
طی دو دهه اخیر فهرستکتابخانه ها دستخوشتغییراتعمده ای شده است. 
و نمایش چهریزه ای که زمینه نمایش نتایج )Data mining( نرم افزارهای داده کاوی 
بازیابی شده بهصورتچهریزه ای را فراهم می نماید )مانند: چهریزه های زمان/ دوره
های تاریخی، زبان ها، نام نویسندگان/ پدیدآورندگان، فرمت/شکل آثار، فروست
ها، موضوع ها/سرعنوان های موضوعی، رده های موضوعی، مناطق
جغرافیایی/کشورها، مکان نگهداری،...(.
وب 2.0 )وبلاگ، کامنت/نظر، نقد، برچسب گذاری اجتماعی / فاکسونومی، ستاره 
دهی، معرفی به دوستان، اضافه کردن به کتابخانه من و ...(
مدل مفهومی اف.آر.بی.آر. )ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی( ) 1998 ( و 
) قواعد فهرستنویس ی آر.دی.آی. )توصیفو دسترس ی به منبع( ) 2003

8. فهرست کتابخانهای اجتماعی چیست؟
فهرستی است که امکان برچسبگذاری، ستارهدهی، و نقد آثار موجود در فهرست کتابخانه 
را فراهم مینماید؛ و قابلیتهای وب 2 و شبکههای اجتماعی را در فهرستبه کار میگیرد.
لازمه یک فهرست اجتماعی، داشتن نرمافزارهای کتابخانهای اجتماعی و شبکههای اجتماعی 
است.
نرمافزار کتابخانهای اجتماعی، بایستی امکان اختصاص دادن یک صفحه شخص ی به هر 
کاربر را فراهم نماید تا کاربر بتواند منابع اطلاعاتی موجود در فهرست کتابخانه را مطالعه،
نقد، ستارهگذاری یا برچسبگذاری کند و آن را با دوستان خود به اشتراکبگذارد.
فهرست اجتماعی یا فهرست دو بایستی این امکان را داشته باشد که منابع اط لاعاتی مناسب 
و مرتبطرا به کاربران مناسبپیشنهاد نماید.
فهرست اجتماعی بایستی بتواند کاربران با علائق موضوعی مشابه را شناسایی و به همدیگر 
معرفی کند. این فهرست همچنین بایستی امکان معرفی منابع محبوب، پُراستفاده، و
پُربارگیری شده را داشته باشد.

9. مقایسه فهرستها در فهرست 1 و فهرست 2
فهرست 1
OPAC
فهرست 2
: اجتماعی

10. تفاوت فهرست با فهرست اجتماعی: جایگاه خرد جمعی در فهرست اجتماعی
فهرست
گردآوری سازماندهی
انتشار
فهرست
کتابدار کاربران
کتابدار
اطلاعات خروجی
فهرست اجتماعی
گردآوری سازماندهی
انتشار
فهرست
اطلاعات خروجی
نقد کردن
پیشنهاد / نظر گذاشتن
برچسب گذاشتن
ستاره دادن
روی وبلاگ گذاشتن
رابط / واسط محتویات اجتماعی
کاربران

11. مشخصه فهرست اجتماعی
از طریق تعامل و مشارکت اجتماعی و خرد جمعی، محتویات فهرست 
کتابخانه غنی سازی می شود و بهبود می یابد؛ و به یک فهرست
اجتماعی تبدیل می شود.
کاربران، دانش و تجربه خود را به اشتراک می گذارند و به اصطلاح 
به فهرستمی افزایند. » ارزشافزوده «

12. تفاوت کتابخانه سنتی و اجتماعی
کتابخانه سنتی کتابخانه اجتماعی
دوسویه )کتابدار و
کاربر(
کتابدار محور )از
بالا به پایین(
مجموعه سازی و
فراهم آوری محتوا
سازماندهی،
مدیریت، و تایید
کردن
سازماندهی و
مدیریت
نقش کتابدار
هدف و رسالت حمایت پژوهش ی تولید اجتماعی

13. فهرستنویس ی اجتماعی و فهرستگاه اجتماعی چیست؟
فهرستنویس ی اجتماعی )فهرستگاه اجتماعی(: مفهوم 
نسبتا جدیدی است که به دنبال
فناوری های وب 2 و کتابخانه 2 مطرح شد. در واقع، یک نوع برنامه کاربردی وب
است که به کاربران )نویسندگان، ناشران، کتابداران، و...( )web application(
کمککند تا منابع و اشیای اطلاعاتی )اعم از کتاب، فیلم، لوح فشرده، و ...(شخص ی یا
مورد علاقه خود را فهرستنویس ی کنند.
اصطلاح فهرستنویس ی اجتماعی بر دو مشخصه یا ویژگی که خاستگاه آن محیط 
فهرستنویس ی چندکاربره است، دلالتدارد:
توانایی به اشتراک گذاشتن فهرست و تعامل کردن با دیگران روی آیتم های )اق لام( به 
اشتراکگذاشته شده؛ و
غنی سازی یا بهبود فهرستنویس ی توصیفی و تحلیلی از طریق مشارکت مستقیم و عیان در 
تولید ابرداده های فهرستنویس ی، یا از طریق تحلیل داده های نهان و پنهان )برای نمونه
کاربرانی که کتابالفرا دوستدارند، کتاببرا هم دوستدارند(.

14. فهرستنویس ی اجتماعی
نرم افزارها و فهرستگاه هایی )وبگاه مخصوص فهرستنویس ی( 
وجود دارند که امکان فهرستنویس ی دیجیتالی، ذخیره و اشتراک پیشینه
َ
کتابشناختی منابع اطلاعاتی )کتاب، لوح فشرده، ...( و ا بَ
رداده های
مربوطبه هر منبع را فراهم می سازند.
تفاوت این فهرستگاه ها در این است که برخلاف فهرست های 
کتابخانه ای، می توانند توسط نویسندگان، ناشران، کتابفروش ی ها،
کتابخانه ها، و حتی اشخاص)کاربران( علاقه مند استفاده ش وند.
نظام فهرستنویس ی در فهرستگاه های اجتماعی خیلی بیشتر از نظام 
سنتی قابلیتشخص ی سازی دارند.

15. مزایای فهرست اجتماعی
موجبجلبکاربران و مشارکتآنان می شود. 
کتاب و فهرستنویس ی موضوعی به » موضوع « موجب تسهیل تشخیص 
می شود. » خرد جمعی « واسطه به کارگیری
می توان رد پای کاربران را در فهرست کتابخانه دید و فهمید که چه 
کس ی به چه چیزی )کتاب، موضوع، ...( علاقه مند است.
به رکوردهای » ارزش افزوده « موجب غنی سازی اطلاعات و افزودن 
موجود در پایگاه کتابشناختی کتابخانه می شود.

16. برنامه های کاربردی فهرستنویس ی اجتماعی
 Books: Anobii, Goodreads, Google Books My Library,
LibraryThing, Shelfari, weRead, Loved.la
 Data: Jumper 2.0
 Devices: gdgt
 Films: Criticker, Film Aficionado, FilmCrave, Flickchart,
Flixster, Internet Movie Database
 Music: Discogs, Last.fm, Libre.fm, Rate Your Music
 Scholarly citations: Bibster, CiteULike, Connotea, refbase
 Places and products: KartMe
 Recipes: KeepRecipes

17. وبگاه ها )فهرستگاه ها( یا برنامه های کاربردی فهرستنویس ی
اجتماعی: کتاب
 aNobii: www.anobii.com
 Bookish: www.bookish.com
 Douban: www.douban.com
 Goodreads: www.goodreads.com
 LibraryThing: www.librarything.com
 Shelfari: www.shelfari.com

19. پیشنهاد:
امکان سنجی فهرستنویس ی منابع فارس ی در
فهرستگاه های اجتماعی

31. ویژگی های نرم ا فزار کتابخانه ای اجتماعی
نرم افزاری استکه ویژگی های زیر را داشته باشد: 
به کاربران اجازه دهد که با همدیگر ارتباط، همکاری و تعامل داشته باشند و 
بتوانند اجتماعاتمجازی تشکیل دهند.
سریع، سبک، مشارکتی و کاربرپسند باشد؛ و به راحتی قابل استفاده باشد. 
به یککاربر اجازه دهد که بتواند به راحتی از دانش، تجربه و رفتار اط لاعاتی سایر 
کاربران استفاده کند. به عبارت دیگر، بتواند از خرد جمعی کاربران و سایر
کتابداران استفاده کند )به ویژه در انتخابو خرید کتابو فهرستنویس ی، ...(.
بتواند به صورت همزمان مورد استفاده قرار گیرد، به اشتراک گذاشته شود، 
مورد استفاده مجدد قرار گیرد و یا با نرم افزار دیگری ادغام شود.

32. SOPAC: The Future of Libraries
SOPAC: The Future of Libraries
www.thesocialopac.net

33. Free and open source!
Next-generation catalog system

34. فهرستگان جهان:
فهرستگان چهریزه ای و اجتماعی

38. فهرست های کتابخانه ای چهریزه ای

39. نسل جدید فهرست های کتابخانه ای

40. برخی نرم افزارهای موجود
 AquaBrowser
 Ex Libris Primo
 Innovative Interfaces: Encore
 Serials Solutions: Summon (under development)
 Medialab Solutions: AquaBrowser
 SirsiDynix Enterprise
 The Library Corporation: LS2 PAC
 VUFind (open source)
 BiblioCommons
 eXtensible Catalog (under development)

41. OPAC 2.0 -- Softwares
 Endeca: http://www2.lib.ncsu.edu/catalog/search
 VuFind: www.vufind.org/demo/
 WorldCat Local:
 University of Washington Libraries:
http://uwashington.worldcat.org
http://catalog.lib.washington.edu/search).
 Arizona University Libraries:
http://www.library.arizona.edu/help/worldCatLocal/
 Scriblio: Hongkong University of Science and Technology
Library: http://catalog.ust.hk/catalog/archives/739481
 Aquabrowser - The Kansas City Public library catalog:
http://catalog.kclibrary.org

42. رده بندی چهریزه ای و جستجوی چهریزه ای
از سال 2003 حداقل 69 درصد وبگاه ها به نوعی از 
نظام رده بندی چهریزه ای استفاده می کنند.
ساختار آنها از پایین به بالاست)  )Bottom-Up approach
مفهوم اصلی: من کاربر چگونه یککالا، منبع اطلاعاتی و 
... را توصیفو طبقه بندی، و جستجو می کنم؟
وقتی موضوعی بر حسب یک ویژگی خاص تقسیمبندی 
میشود، گروههایی از تقسیمات فرعی به وجود میآید
میگویند. چهریزه » چهریزه « که به هر یکاز گروهها یک
صورت)شکل(، ماده، فعل، زمان و مکان.

43. 43

44. فهرست چهریزه ای
برخی از فهرستهای کتابخانه ای امروزه نتایج را بهصورت چهریزه ای 
بر اساس مقوله های مختلف نمایش می دهند: زمان، ماده، شکل،
زبان، موضوع، نویسندگان، و ...

45. Endeca
پیشرو در جستجوی چهریزه ای
و فهرست اجتماعی

47. www.aadl.org/catalog

51. کدام فهرست را 
ترجیح می دهید؟

55. www.vufind.org/demo/

60. http://boss.library.okstate.edu

62. Discover
 Context
 Associations
 Spelling
variations
 Translations
 Thesaurus
terms
 Discovery trail

63. Refine
 Breakdown of
results allowing user
to filter
 Format
 Location
 Author
 Language

65. Better?

66. نرم افزارهای مبتنی بر اف.آر.بی.آر.
 Austlit: www.austlit.edu.au
 Perseus: http://catalog.perseus.org
 FictionFinder:
http://experimental.worldcat.org/xfinder/fictionfinder.html
 See also: http://frbr.slis.kent.edu/resources.htm

72. نرم افزارهای کتابخانه ای ایرانی

73. نوسا – کتابخانه دیجیتال

82. کتابخانه عمومی از نسل کتابخانه اجتماعی

83. http://nvcl.bibliocommons.com

84. http://olathe.bibliocommons.com

85. نتیجه گیری
اغلب نرم افزارهای کتابخانه ای موجود در آمریکای شمالی )آمریکا و 
کانادا( دارای قابلیت های وب 2، شبکه های اجتماعی، و نمایش
چهریزه ای هستند.
پیشنهاد می شود که نرم افزارهای وطنی مورد مطالعه و ارزیابی قرار 
گیرند و به طراحان آنها پیشنهاد شود که از قابلیت های وب 2، شبکه
های اجتماعی، و نمایش چهریزه ای استفاده نمایند تا کتابخانه های
ما هم به سمتکتابخانه های اجتماعی پیشروند.

86. سؤال؟
Scial Library

87. اطلاعات کتابشناختی:
نوروزی، علیرضا ) 1393 (. کتابخانه اجتماعی و فهرست اجتماعی: 
. سخنرانی. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران 10 آذر 1393