2. A LÍRICA PROFANA
Características xerais, tipos de
produción e tradición manuscrita

3.  Ámbito cronolóxico: finais s.XII e segunda metade do s.XIV
 O galego-portugués estaba plenamente constituído como idioma
 Funciona como koiné para a lírica
 Literatura de carácter oral. Rexistro escrito posterior
(modificacións)
 Autor como intérprete: trobadores e xograres
 A orixe do noso lirismo medieval está vinculada:
 movemento trobadoresco provenzal
 debido á influencia dos monxes da orde de Cluny

4. Orixe da lírica medieval galego-
portuguesa: a lírica provenzal
♣ Lírica culta escrita en lingua d’oc que se deu na Provenza
a comezos do século XII
♣ Estendeuse por Europa como consecuencia do exilio de
moitos trobadores a diferentes cortes europeas
♣ O corpus poético occitano componse de máis de 2500
textos atribuídos a uns 350 autores e transmitidos por 95
cancioneiros.

5. Diferenzas entre a lírica galego portuguesa e
a provenzal: Xéneros

6. Lítrica provenzal Lírica Galego-portuguesa
Mindons Senhor
Fenhedor: canta á senhor
Precador: suplica
Entendedor: aceptado por parte da senhor
Drut: grao máis alto. Amante
O Drut só é insinuado
nalgunhas cantigas de
escarnio e maldicir
Diferenzas entre a lírica provenzal e a galego-portuguesa:
Graos de intimidade

7.  Herdeira directa da cansó provenzal
 O xénero mais frecuentado
 Contén a expresión de amor de un home que se dirixe a
unha dama, a senhor,
 Característica a coita, a tristeza que orixina a negativa da
dama ao poeta.
 Muller abstracta non compartindo vinculación algunha
con unha muller real.
Cantiga de amor

8. Qur’eu en maneira de proençal – Don Denis
Quer’eu en maneira de proençal
fazer agora um cantar d’amor,
e querrei muit’i loar mia senhor
a que prez nen fremosura non fal,
nen bontade; e mais vos direi en:
tanto a fez Deus comprida de ben
que mais que todas las do mundo val.
Ca mia senhor quiso Deus fazer tal,
quando a fez, que a fez sabedor
de todo ben e de mui gran valor,
e con todo est’é mui comunal,
ali u debe; er deulhi bon sen,
e des i non lhi fez pouco de ben
quando non quis que lh’outra foss’igual.

9. A dona que eu am’e tenho por senhor – Bernal de Bonaval
A dona que eu am’e tenho por senhor
amostráde-mi-a Deus, se vos en prazer for,
se non, dáde-mi a morte.
A que tenh’eu por lume destes olhos meus
e por que choran sempr’, amostráde-mi-a, Deus,
se non, dáde-mi a morte.
Essa que vós fezestes melhor parecer
de quantas sei, ai Deus!, fazéde-mi-a veer,
se non, dáde-mi a morte.
Ai Deus, que mi-a fezestes mais ca min amar,
mostráde-mi-a u possa con ela falar,
se non, dáde-mi a morte
lalalla

10. Cantiga de amigo
♣ Presenza finxida dun emisor feminino nun discurso
poético de carácter amoroso.
♣ A natureza paisaxística funciona como un personaxe máis
♣ Desenvólvese nun fondo social de carácter conservador,
predominantemente rural e doméstico.
♣ Interlocutores diversos: amigo, nai, irmá, natureza, Deus
….

11. Eixos temáticos
 Panexírico que a protagonista fai
da súa beleza ou da arte poética
do seu amado
 Amor insatisfeito
 Paisaxe como protagonista:
locus amoenus
 Atrancos da relación amorosa
 Amor correspondido
Simboloxía
 A auga: á que se lle atribúe un
poder fertilizante e fecundador.
 As flores: ocasionalmente serven
para crear un “locus amoenus”
 As aves: representan en ocasións
a figura da amiga, Representan
tamén a alegría amorosa ou o seu
canto serve de contrapunto á
tristura e á coita de amor

12. Ondas do mar de Vigo – Martin Codax
Ondas do mar de Vigo,
se vistes meu amigo?
e ai Deus, se verrá cedo?
Ondas do mar levado,
se vistes meu amado?
e ai Deus, se verrá cedo?
Se vistes meu amigo,
o por que eu sospiro?
e ai Deus, se verrá cedo?
Se vistes meu amado
o por que hei gram coidado?
e ai Deus, se verrá cedo?

13. Sedia-m'eu na ermida de Sam Simion
e cercarom-mi as ondas, que grandes
som!
Eu atendendo meu amig'
Estando na ermida ant'o altar
cercarom-mi as ondas grandes do
mar.
Eu atendendo meu amig'
E cercarom-mi as ondas, que grandes
som!
Nom ei i barqueiro nem remador.
Eu atendendo meu amig'
Sedia-m’eu na ermida de Sam Simion - Meendinho

14. Cantigas de escarnio e maldicir
Na Arte de Trovar, que precede ao Cancioneiro da Biblioteca
Nacional de Lisboa, diferénciase entre a cantiga de escarnio e a
de maldicir.
♣ As de escarnio serían “aquelas que utilizan palabras
encubertas que ajan dous entendimentos”
♣ As de maldizer son “aquelas que fazen os trobadores
descubertamente”

15. Características xerais
♠ Trátase dun tópico ou xogo
literario que establece unha lúdica
subversión da orde establecida
♣ Maior riqueza lingüística con
respecto ás outras cantigas, e unha
grande variedade temática
♣ Na nosa tradición predomina
o carácter concreto e personalizado,
destinatarios identificados
♣ Serve con frecuencia de
crónica, de reflexo da forma de vivir
cortesá
Clasificación temática
-Sátira literaria: trobadores atacan aos
xograres pola súa ineficacia ou pouca
pericia compositora e literaria
-Sátira moral: póñense de manifesto
tópicos como o “ubi sunt”, a
decadencia das virtudes ou a
corrupción.
-Sátira persoal ou de costumes:nelas
aparecen afectadas distintas capas
sociais sen exclusión de ningún tipo

16. Do que sabia nulha rem nom sei,
polo mundo, que vej'assi andar;
e quand'i cuido, hei log'a cuidar,
per boa fé, o que nunca cuidei:
ca vej'agora o que nunca vi
e ouço cousas que nunca oí.
Aquesto mundo, par Deus, nom
é tal
qual eu vi outro, nom há gram
sazom;
e por aquesto, no meu coraçom,
aquel desej'e este quero mal:
ca vej'agora o que nunca vi
e ouço cousas que nunca oí.
Do que sabia nulha rem nom sei – Pero Gomes Barroso

17. Foi um dia Lopo jograr- Martim Soares
Foi um dia Lopo jograr
a cas d'um infançom cantar;
e mandou-lh'ele por dom dar
três couces na garganta;
e fui-lh'escass', a meu cuidar,
segundo com'el canta.
Escasso foi o infançom
em seus couces partir em dom,
ca nom deu a Lopo, entom,
mais de três na garganta;
e mais merece o jograrom,
segundo com'el canta

18. Ai, dona fea, foste-vos queixar
que vos nunca louvo en meu cantar;
mais ora quero fazer un cantar
en que vos loarei toda vía;
e vedes como vos quero loar:
dona fea, velha e sandía!
Dona fea, se Deus mi pardón,
pois havedes atán gran coraçón
que vos eu loe, en esta razón
vos quero ja loar toda vía;
e vedes qual será a loaçón:
dona fea, velha e sandía!
Dona fea, nunca vos eu loei
en meu trobar, pero muito trobei;
mais ora ja un bon cantar farei,
en que vos loarei toda vía;
e direi-vos como vos loarei:
dona fea, velha e sandía!
Ai, dona fea, foste-vos queixar – Joan García de Guilhade

19. Xéneros menores
♠ Cantigas de romaría: Considerada un tipo de cantiga de amigo. Caracterizada
pola referencia da voz lírica á peregrinaxe a un santuario
♠ Tenzón: cantiga composta por dous trobadores que en estrofas alternas se
satirizan, xeralmente por asuntos relacionados co seu oficio, ou manteñen
opinións opostas
♠ Cantiga de seguir: imitación dun poema alleo. O “seguidor” podía imitar a
música ou a estrutura. Ton paródico.
♠ Pranto: composicións nas que se lamenta a morte de algunha persoa con poder
social e económico e nas que se exalta a súa figura
♠ Pastorela: considerada tamén unha variedade da cantiga de amigo e de amor.
Diálogo entre un cabaleiro e unha pastora
♠ Alba: queixa dunha voz lírica feminina pola separación do seu amigo ao entrar
o día

20. Cancioneiros
♣ O máis antigo é o Cancioneiro de Ajuda, que foi
realizado na Península Ibérica nos dous últimos decenios
do século XIII
♣ Foron descubertos no século XIX e só a comezos do
XX sairía do reducido círculo de especialistas.
♣ O coñecemento parcial dos cancioneiros no século
XIX foi un argumento de autoridade para a dignificación
da nosa cultura e, especialmente da nosa literatura.

21. Cancioneiro de Ajuda
-Gardado na Biblioteca do
Palácio de Ajuda (Lisboa)
-Descuberto en 1759 entre os
documentos dos xesuítas,
expulsados nesa altura.
-Composto por 88 follas
-Non ten nomes de autores,
notación musical e ten numerosas
miniaturas sen rematar

22. Cancioneiro Colocci-Brancuti ou da Biblioteca
Nacional
♠ Atópase na Biblioteca Nacional
de Lisboa desde 1924
♣ Copiado en Italia no inicio do
s.XVI
♣ Debe o seu nome ao humanista
italiano Angelo Colocci que encargou a
súa execución e á familia dos condes
Brancuti, dona da biblioteca onde foi
atopado
♣ O de maior contido: 440
cantigas
♣ Precedido pola Arte de Trovar:
único tratado de poética coñecido na
tradición da lírica galego-portuguesa

23. Cancioneiro da Vaticana
♣ Atópase na Biblioteca Apostólica
Vaticana
♣ Mandado copiar por Ángelo
Colocci a comezos do s.XVI
♣ Contén 1200 cantigas de todos os
xéneros, leva os nomes dos trobadores

24. Compilacións menores
1.Pergamiño Vindel
Contén texto e música das sete
cantigas de Martin Codax
2. Pergamiño Sharrer
-Atopado no Arquivo da Torre do
Tombo de Lisboa en 1990
-Contén sete cantigas de amor de
Don Denís que xa aparecían noutros
cancioneiros. Neste caso musicadas
3. Tavola Colocciana
Índice dun cancioneiro descoñecido
elaborado por Colocci
4. Cancioneiro Berkeley: copia do
Cancioneiro da Vaticana

25. A LÍRICA RELIXIOSA
As cantigas de Santa
María

26. Introdución
♣ Lírica de carácter relixioso en homenaxe á Virxe. Século XIII
♣ Únicos casos de narracións versificadas que conservamos na
literatura medieval galego-portuguesa
♣ Produción realizada na Corte de Afonso X “o Sabio”
♣ Intencionalidade
♠ Conflito Monarquía-Igrexa: afán propagandístico da
monarquía toledana
-Santiago de Compostela era o centro do poder
relixioso
-Toledo era o centro do poder político
♠ Moda europea das coleccións de milagres marianos a
partir do século XI
♣ Uso do romance galego-portugués como estratexia de difusión

27. Tipos
Segundo a súa estrutura diferenciamos:
-Cantigas narrativas ou de milagres: Estrutura
narrativa. Cóntase a algún milagre realizado pola
Virxe.
-Cantigas líricas ou de loor: estrutura lírica, de
oración. Cantos en honra da Virxe

28. Transmisión: Códices
As 427 Cantigas de Santa María consérvanse en catro códices:
-Cancioneiro do Escorial (E): o máis importante e completo
con 417 cantigas ilustradas e con 40 miniaturas e notación
musical.
-Cancioneiro de Florencia (F): contén 104 cantigas. Ten
tamén miniaturas pero están incompletas.
-Cancioneiro de Toleado (To):Está incompleto. Ten 193
composicións, 1275 miniaturas e notación musical. Conservado
na Biblioteca Nacional de Madrid

29. Rosa das rosas et Fror das frores,
Dona das donas, Sennor das
sennores,
Rosa de beldad' e de parecer
e Fror d'alegria e de prazer,
Dona en mui piadosa seer,
Sennor en toller coitas e doores.
Rosa das rosas et Fror das frores...
Atal Sennor dev' ome muit' amar,
que de todo mal o pode guardar;
e pode-ll' os peccados perdõar,
que faz no mundo per maos sabores.
des i dos erros nos faz repentir,
que nos fazemos come
pecadores.
Rosa das rosas et Fror das
frores...
Esta dona que tenno por Sennor
e de que quero seer trobador,
se eu per ren poss' aver seu
amor,
dou ao demo os outros amores.
Rosa das rosas et Fror das
frores...
[Esta é de loor de santa maría, com'é fremosa e bõa e á gran
poder]

30.  GUTIÉRREZ IZQUIERDO, Ramón, Lecturas de nós: Introducción á literatura
galega, Xerais, Vigo 2000.
 PENA X.R, Literatura galega medieval. Sotelo Blanco 1990.
 TARRÍO VARELA, Anxo, Literatura galega: aportacións a unha historia crítica,
Xerais, Vigo 1998.
 TAVANI, Giuseppe, A poesía lírica galego-portuguesa. Galaxia 1986.
 VILAVEDRA FERNÁNDEZ, Dolores, Historia da literatura galega, Galaxia, Vigo
1999.