1. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
ÍÝÌÝËÒ ÌÝÄÝÝËÝË
Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ õ¿¿õä¿¿äèéã àëèâàà àþóëààñ õàìãààëäàã
ãýäýãò õ¿¿õä¿¿ä èòãýäýã áºãººä òýäíèéã íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ ë
õàìãààëíà ãýæ áîääîã. Èéìä òà õ¿¿õäèéí ýñðýã àëèâàà äàðàìò,
õ¿÷èðõèéëýë ãàðñàí áóþó ãàðàõ ãýæ áàéíà ãýæ ñýæèãëýæ áàéãàà
áîë ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé.
Äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë, ¿ë òîîõ áàéäëààñ áîëæ äîëîî õîíîã á¿ð
äîîä òàë íü 1 õ¿í àìèà àëäàæ áàéíà. Àíãëè, Óýëüñ, Óìàðä
Èðëàíäàä 1998 îíû áàéäëààð õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîã÷ áîëñîí áóþó
õîõèð÷ áàéãàà 35.000 ãàðóé õ¿¿õýä Õ¿¿õýä õàìãààëëûí á¿ðòãýëä
îðñîí áàéíà. Äýýðõ ìýäýýëë¿¿äèéã áàãø, ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí,
ñàéí äóðûí àæèëòíóóä, íàéç íºõºä íü, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí
õºðø¿¿ä íü ºãñºí áàéíà. Ìýäýãäýõã¿é ºíãºð÷ áàéãàà òîõèîëäîë
îëîí áàéäàã íü ò¿ãø¿¿ðòýé þì. Òèéì ó÷ðààñ õ¿¿õýäòýé àæèëëàäàã
õ¿íèé õóâüä õ¿¿õýä õîõèð÷ áàéãàà áàðèìòûã ýðõ á¿õèé õ¿ì¿¿ñò
ìýäýãäýõ íü òàíû õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýã ìºí.
¯¿íä “ìýäýýëýõ” ãýäýã ÷óõàë ¿ã áàéíà. Õ¿¿õäèéí ýñðýã
õ¿÷èðõèéëëèéã îëæ òîãòîîõ íü íàðèéí, ýýäðýýòýé õýðýã áºãººä ýíý
àñóóäëûã òóñãàé ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ã¿éöýòãýíý. Òà ÕÈÑ-ãèéí ÕÕÁ-
òîé óíøèæ òàíèëöñàíààð õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã
òîäîðõîéëîõ á¿ðýí ÷àäâàðòàé áîëæ ÷àäàõã¿é. Òà ñýæèã, áàðèìò
áàéãàà áîë àñóóäëûã çºâõºí ìýäýýëýõ ¿¿ðýãòýé.
Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò ãýñýí ¿ãèéí òîäîðõîéëîëò, þóã
õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò ãýæ ¿çýõ âý ãýäãèéã ìýäýæ àâàõ íü òàíä
õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò ãàðñàí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä
òóñ áîëíî.
“Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò” ãýñýí íýð òîìü¸îã õ¿ì¿¿ñ
(èõýíõ òîõèîëäîëä íàñàíä õ¿ðýã÷èä) õ¿¿õäýä ÿìàð íýã õýëáýðèéí
õîð õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ÿíç á¿ðèéí ¿éëäëèéã òàéëáàðëàõàä
õýðýãëýäýã. Òýðõ¿¿ “õîð õîõèðîë” íü õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîäîä ãàðñàí
ãýìòýë, øàðõ, áýëãèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò,
õ¿¿õäèéã ¿ë õàéõðàõ áàéäàë (õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ àðãà õýìæýý
àâàõã¿é áàéõ) çýðýã ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé áàéäàã.
Ýíä äîîðõ 4 ç¿éëèéã òîäîòãîí ìýäýýëýõ íü ç¿éòýé:
 Õ¿¿õä¿¿ä íýã ýñâýë õýä õýäýí òºðëèéí õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòààñ
õîõèðäîã
 Õ¿÷èðõèéëýë íü õ¿¿õäèéí ãýðò, ñóðãóóëü äýýð, õ¿¿õýä öàãàà
ºíãºð¿¿ëäýã á¿õèé ë ãàçðóóäàä ãàð÷ áîëíî
 Õ¿÷èðõèéëýëä ÿíç á¿ðèéí íàñ, õ¿éñ, ÿñ ¿íäýñ, áýëãèéí ÷èã
õàíäëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàëòàé õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä ºðòºæ
áîëíî (Ýíý àñóóäëààð ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ýðõèéí õîðîîíîîñ
ìýäýýëýë àâ÷ áîëîõîîñ ãàäíà õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààðõ áàãö
ìýäýýëëèéí Child Protection and Child Rights (õ¿¿õýä õàìãààëàë
áà õ¿¿õäèéí ýðõ) ãýñýí ìàòåðèàëûã ¿çýæ áîëíî)
1

2. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
 Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷äèéí áàðàã äèéëýíõ õóâü íü
òóõàéí õ¿¿õäèéí ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, áàãø, õàìààòàí
ñàäàí, íàéç íºõºä çýðýã õ¿¿õäèéí õàìãèéí ñàéí òàíüäàã
(èòãýäýã), ìýääýã õ¿ì¿¿ñ áàéäàã.
Õ¿÷èðõèéëëèéí òºðºë: Áèå ìàõáîäûí õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò
¯¿íä õ¿¿õäèéí áèåä ó÷ðóóëñàí õ¿íä õºíãºí ãýìòýë, øàðõ îðíî.
Æèøýýëáýë:
 Íàñàíä õ¿ðýã÷èä õ¿¿õäèéã öîõèõ, óãçðàõ, ò¿ëõýõ, áàçàõ, ò¿ëýõ,
õàçàõ, óñàíä æèâ¿¿ëýõ ýñâýë áîîìèëîõ îðîëäëîãî õèéõ
 Õ¿¿õäýä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà, õîð, ìàíñóóðóóëàõ õýðýãñýë, áóðóó
ýì ºãºõ
 Õ¿¿õäèéí áèåä ãàð÷ áîëîõ ãýìòýë, øàðõ, ºâ÷èí øàíàëëààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõã¿é áàéõ
Áèå ìàõáîäûí õ¿÷èðõèéëëýýñ øàíàëæ áóé õ¿¿õýä äàðààõ çîâèóðòàé
áàéæ áîëíî:
 Áèåä íü ãýìòýë øàðõ áàéãàà áîëîâ÷ áóñäàä øóóä áóþó èòãýëòýé
õýëæ ÷àäàõã¿é áàéõ
 ßìàð ÷ ýì÷èëãýý õèéãýýã¿é áóþó á¿ðýí ýì÷ëýýã¿é ãýìòýë
øàðõòàé áàéõ
 Ñàíààíäã¿é àâñàí ãýìòýë, øàðõ ãýæ õýëýõýýðã¿é ãàçàð,
òóõàéëáàë õ¿ç¿¿, õàöàð, ãóÿäàà ãýìòýë, øàðõ àâñàí áàéõ ýñâýë
ãàðûí ìºð ãàð÷ öóñ õóðñàí áóþó õºõºðñºí áàéõ
 Òàìõèíû ãàëààð ò¿ëñýí øàðõ, õàçóóëñàí îð, õàëóóí óñ öàöñàíààñ
áîëæ ò¿ëýãäñýí, öýâð¿¿ ¿ñýðñýí, õýò õàëóóí óñàíä óäààí
õóãàöààãààð õ¿÷ýýð ñóóëãàñàí ýñâýë çîãñîîñîí áàéæ áîëîõ
ò¿ëýãäýë áèåä íü áàéõ
Õ¿÷èðõèéëëèéí òºðºë: Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò
Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéí 11 õóâü íü õ¿¿õýä áàéõäàà áýëãèéí
õ¿÷èðõèéëýëä îðæ áàéñàí ãýæ õýëäýã. Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ
ººðñäèéí õ¿÷ ÷àäàë, ýðõ ìýäýë, àëáàí òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàí
ººðèéí áýëãèéí äóð õ¿ñëýý õàíãàõûí òóëä õ¿¿õäèéã àøèãëàõ ¿åä
áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë ãàðäàã. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿¿õýä àëü àëü íü
áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòàä ºðòäºã áºãººä õýäõýí ñàðòàé íÿëõ
õ¿¿õýä õ¿ðòýë ºðòºõ òîõèîëäîë áàéäàã.
Ýíý òºðëèéí õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòàä äàðààõ ¿éëäë¿¿ä õàìààðíà:
 ªºðèéí àñðàìæ õàëàìæèä áàéäàã áîëîí õºãæèæ ã¿éöýýã¿é
õ¿¿õäèéã þó áîëîõûã íü îéëãîõîîðã¿é, íàñàíä íü òîõèðîõã¿é
áýëãèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ò¿¿íòýé àäèë áóñàä ¿éë
àæèëëàãààíä óðóó òàòàõ, õ¿÷ýýð îðóóëàõ.
2

3. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
 Õ¿¿õäèéã õ¿÷ýýð ñàäàð ñàìóóí ¿éëäýë õàðóóëàõ, ñàäàð ñàìóóí
çóðàã, ìàòåðèàë ¿ç¿¿ëýõ, áýëãèéí õàðèëöàà áóþó àæëûí òóõàé
ÿðèàíä îðîëöóóëàõ
Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí õ¿¿õäýä äàðààõ øèíæ òýìäýã èëýðíý:
 Õýâëèé õàâèàð ºâäºõ, õ¿¿õýä ñóóæ áîñîõ, ÿâàõ ¿åä çîâèóðòàé
áàéõ
 Áèåèéí õýâèéí áóñ ãàçàð õºõðºëò, öóñ õóðàëò, ãýìòýë øàðõ
àâñàí áàéõ. Òèéìýýñ èéì òºðëèéí øàðõ áóñäàä õàðàãääàãã¿é
áºãººä ãàãöõ¿¿ õ¿¿õýä óñàí ñýëýõ áóþó óñàíä îðîõ ¿åä áóñàä
õ¿ì¿¿ñò õàðàãäàæ ìàãàäã¿é.
 Áýëãèéí õýò ¿éëäýë, àâèð ãàðãàõ (õ¿¿õäèéí íàñ, ñî¸ëä
òîõèðîõã¿é ¿ã áàéíãà õýðýãëýõ)
Õ¿÷èðõèéëëèéí òºðºë: Ñýòãýë ñàíààíû õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìò
Èéì òºðëèéí õ¿÷èðõèéëýë áàéíãà ãàðäàã áºãººä ñýòãýë ç¿éí ç¿é
áóñ õàðèëöàà, àä ¿çýõ õàíäëàãà íü õ¿¿õäèéí åðäèéí õºãæèëä
ñºð㺺ð íºëººëäºã.
¯¿íä äàðààõ ¿éëäë¿¿ä õàìààðíà:
 Õ¿¿õäèéí ñýòãýë ç¿éí õºãæèëä øààðäëàãàòàé õàéð, ýíýðëýýð
áàéíãà äóòààõ
 Õ¿¿õäèéã áàéíãà õàðààæ çàãíàõ, ñ¿ðä¿¿ëýõ, íýð òºðèéã íü ãóòààõ
 Õ¿¿õäèéã áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí äóíä îðîõûã õîðèãëîõ, õýòýðõèé
“õàìãààëàõ”
 Õ¿¿õäèéí ººðèéí ¿íýëãýýã ýðñ áóóðóóëäàã, ººðèéí ãýñýí ä¿ð
òºðõºº îëæ õºãæèõºä íü ñààä áîëäîã óëàìæëàëò áîëîí áóñàä
õýëáýðèéí õîðòîé çàí ¿éë
Ñýòãýë ñàíààíû äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí õ¿¿õäýä èëðýõ øèíæ
òýìäýã:
 Áèå ìàõáîä, ñýòãýë ç¿éí õºãæëèéí ñààòàë, ÿðèàíû ýìãýã
 Èäýâõã¿é áîëîõ, ýöýã ýõòýéãýý îéð äîòíî áàéõààñ òàòãàëçàõ, õýò
äóóëãàâàðòàé áîëîõ, ººðòºº èòãýëã¿é áîëîõ, áóñäûí àíõààðàë,
äýìæëýã, õàéð ýíýðëèéã õýò ýðýëõèéëýõ
Õ¿÷èðõèéëëèéí òºðºë: ¯ë õàéõðàõ
Ýíý òºðëèéí õ¿÷èðõèéëýëä õ¿¿õäèéã áàéíãà ¿ë õàéõðàõ,
øîîâäîðëîõ, ¿¿íèé ¿ð ä¿íä õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä, õºãæèëä ñºðºã
ç¿éë ãàðàõ (õ¿¿õýä àìæèëò ãàðãàõã¿é áàéõ) ÿâäàë áàãòàíà.
¯ë òîîõ, øîîâäîðëîõ ãýäýãò äàðààõ ¿éëäë¿¿ä áàãòàíà:
3

4. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
 Çîõèñòîé õîîë õ¿íñ, ýð¿¿ë ìýíäèéí õàëàìæ àñàðãàà, õóâöàñ
çýðýã õ¿¿õäèéí íààä çàõûí õýðýãöýýã õàíãàõã¿é áàéõ
 Àþóëòàé áàéæ áîëîõ íºõöºëä áóþó ãàçàð õ¿¿õäèéã ãàíöààð íü
õàðæ õàíäàõ õ¿íã¿éãýýð ¿ëäýýõ
 Õ¿¿õäýä îéð áàéäàã íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íä õàéð õàëàìæ,
àíõààðàë òàâèõã¿é áàéõ
¯ë õàéõðàãäñàí õ¿¿õýä äàðàõ øèíæ òýìäýãòýé áàéíà:
 Áàéíãà ºëñãºëºí áàéõ, çàðèìäàà õîîë õ¿íñíèé ç¿éë õóëãàéëàõ,
òóðàõ, áàéõ ¸ñòîé æèíãýýñ äîîãóóð áàéõ, öàã ¿ðãýëæ ÿäðàõ
 Öàã àãààðò òîõèðîõã¿é õóâöàñ ýñâýë íàâñãàð áóþó íîîðõîé
(õèðòýé, ìóóõàé ¿íýðòýé) õóâöàñòàé áàéõ
 ªâ÷òýé áîëîâ÷ ýì÷èä ¿ç¿¿ëæ ýì÷èëãýý àâààã¿é áàéõ
Õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòàä ºðòñºí ýñýõèéã ìýäýõ àðãà
Òàíä ¿¿íèéã ìýäýõýä òóñ áîëîõ õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýëòèéã áè÷ñýí
áîëíî. Ýíä áàéæ áîëîõ á¿õ øèíæ òýìäãèéã áè÷ýýã¿é áºãººä çàðèì
íü ÿìàð ÷ ãýì çýìã¿é ãýæ ¿çýõýä õ¿ðãýæ áîëîõ òóë òà ä¿ãíýëò õèéõ
ãýæ ÿàðàõ õýðýãã¿é. Õýðâýý òà ñàíàà çîâæ áàéãàà áºãººä þó õèéõýý
ìýäýõã¿é áàéãàà áîë íýí äàðóé ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ òóñëàëöàà,
çºâëºãºº àâàõ õýðýãòýé.
 Õ¿¿õäèéí áèåä øàðõ, ãýìòýë áàéãàà áîëîâ÷ òàíä õýëýõã¿é
áàéâàë àíõààðàëäàà àâ. Õýðâýý õ¿¿õäèéí áèåä ÿìàð íýã ãýìòýë,
øàðõ áèé áîëñîí áàéâàë òà þóíû ò¿ð¿¿íä ýíý íü áàéäàã íýã
øàðõ ìºí ¿¿, õ¿¿õäèéí íàñàíä òîõèðñîí ãýìòýë ¿¿ ãýæ ººðººñºº
àñóó.
 Õ¿¿õäèéí áèåèéí äàëä õýñýãò õºõðºõ, öóñ õóðàõ, øàðõ áèé
áîëñîí áîë õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí áàéæ áîëçîøã¿é ãýæ ñýæèãëý.
 Õ¿÷èðõèéëýã÷ áîëñîí ÿâäëûã õýíä ÷ á¿¿ õýë ãýæ õ¿¿õäýä õýëñýí
ýñâýë ñ¿ðä¿¿ëñýí áàéæ áîëçîøã¿é. Ýíý òîõèîëäîëä õ¿¿õýä
ãýìòýë, øàðõàà íóóäàã áºãººä, øàðõ íü èë ãàð÷ áîëçîøã¿é àðãà
õýìæýýíä îðîõîîñ òàòãàëçàõ ¿å áàéäàã.
 Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòûí õóâüä áýëãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîîòîé ¿ã õýëëýã õýëýõ, ÷èã õàíäëàãà ãàðãàæ áàéãàà íü òàíä
ñýæèãòýé ñàíàãäàæ áîëîõ þì. Õ¿¿õýä ººðèéíõºº íàñàíä
òîõèðîìæã¿é ìýäýýëýë, ìýäëýãòýé áîëñîí áàéæ áîëíî.
 ¯ãýýð äîðîìæëîõ, õàðààæ ç¿õýõ, õ¿¿õäèéã ãóòààæ “äîîø íü õèéõ”,
õàéð ýíýðýë ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéõ çýðýã ýöýã ýõ, àñðàí
õàìãààëàã÷äààñ õ¿¿õäýä õàíäàæ áóé áàéäàë íü ñýòãýë ñàíààíû
äàðàìò, õ¿÷èðõèéëëèéã áèé áîëãîäîã. Ò¿¿í÷ëýí õýðýýñ õýòýðñýí,
çîõèìæã¿é çàí ¿éëäýë, õ¿¿õäèéã áàéíãà ¿ã¿éñãýõ ÿâäàë òàíä
àæèãëàãäàæ áîëíî. Ýöýã ýõ, àñðàí õàëàìæëàã÷ õýòýðõèé
ò¿ðýìãèé, ¿ë òîîñîí øèíæòýé, ñýæèãòýé ñàíàãäàæ áîëîõ þì.
4

5. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
 Õ¿¿õýä óëèðàë, öàã àãààðò òîõèðîìæã¿é õóâöàñëàñàí, õ¿¿õäèéã
ñóðãóóëü, ñóðãóóëèàñ ãàäóóð ¿éë àæèëëàãààíààñ îëîí óäàà
àâàõã¿é áàéõ, õîöîð÷ àâàõ, õ¿¿õýä áàéíãà ºëñãºëºí áàéãàà íü
àæèãëàãäàõ, ýìíýëãèéí òóñëàëöàà àâààã¿é ýñâýë õàíãàëòã¿é
àâñàí áàéõ çýðãýýñ õ¿¿õýä øîîâäîðëîãäîæ, ò¿¿íèéã õàéõðàõã¿é
áàéãààã ìýäýæ áîëíî.
 “Íèéãìèéí ýñðýã” çàí ¿éëäýë ãàðãàõ, ººðèéí ¿íýëýìæ äîîãóóð
áàéõ, ººðèéí õ¿ññýí ç¿éëýý õèéõã¿é áóñäûã äàãàëäàõ, ººðòºº
ãóòðàõ, ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ äóðã¿é áàéõ, äóóãàà õóðààõ,
åðäèéí áóñ õºõðºëò, öóñ õóðàëò áèåä íü áèé áîëîõ, ººðèé㺺
çýðýìäýãëýõ, ìºí㺠õààíààñ àâñíàà õýëýõã¿é áàéõ, áàéíãà õàð
äàðæ ç¿¿äëýõ, ¿éë õºäëºë íü èäýâõã¿é, ÿäðóó áîëîõ çýðýã íü
õ¿¿õýä ÿìàð íýã õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòàä îðñíûã èëòãýæ áîëîõ
þì.
Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë íü ÿìàð ¿ð íºëºº ¿ç¿¿ëäýã
âý?
Õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð íü óäààí ¿ðãýëæèëæ, õ¿¿õäèéí
àìüäðàëûí îëîí ç¿éëä íºëººëæ áîëíî. ¯ð íºëºº íü õ¿÷èðõèéëëèéí
òºðºë, õ¿÷èðõèéëýë õýð óäààí ¿ðãýëæèëñíýýñ õàìààð÷ ººð ººð
áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ äàðààõ ¿ð äàãàâàð ãàðäàã. ¯¿íä:
 Çàí àâèðûí áýðõøýýë
 Ñóðëàãûí áýðõøýýë
 Îþóí óõààíû áýðõøýýë
 Õàðèëöààíû õ¿íäðýë
 Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä äîíòîõ àñóóäàë
 Àìèà åã¿¿òãýõ áóþó ººðòºº õîð ó÷ðóóëàõ
 Îíöãîé õ¿íä òîõèîëäîëä õ¿÷èðõèéëýë íü ¿õëýýð äóóñäàã
Õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëä ºðòñºí õ¿¿õä¿¿äèéí èõýíõ íü ãóòàð÷,
çîæèã, òóñãààðëàãäìàë áîëäîã áºãººä õ¿ì¿¿ñýýñ òóñëàìæ àâ÷
÷àääàãã¿é. Ò¿¿í÷ëýí ººðèéí ¿íýëýìæ ñóë áîëäîã áºãººä ¿¿íýýñýý
èõ øàíàëæ çîâäîã. Õ¿¿õäèéã áàéíãà þó ÷ áèø, õýíä ÷ õýðýãã¿é õ¿í
ãýæ õýëæ, õàðüöñàíààñ áîëæ õ¿¿õýä ¿¿íä èòãýæ ýõýëäýã.
Õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòûí ¿ð íºëºº óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëäýã
áºãººä õ¿÷èðõèéëýë ãàðàõ áîëñîíä õîõèðîã÷ ººðºº áóðóóòàé ãýæ
øàíàëæ çîâäîã íü õàìãèéí ýìãýíýëòýé ÿâäàë þì.
Ãýõäýý õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëä ºðòñºí õ¿¿õäýä òóñàëæ áîëíî.
Õàìãèéí ÷óõàë íü õ¿¿õýäòýé àæèëëàäàã õ¿í õ¿¿õýä õ¿÷èðõèéëýë,
äîðîìæëîëä ºðòñºí áàéæ áîëîõ øèíæ òýìäãèéã ýðò èëð¿¿ëæ,
òàñëàí çîãñîîõ, õ¿¿õäèéí ñýòãýë ñàíàà, áèåèéã ýì÷ëýõ, íºõºí
ñýðãýýõ àðãà õýìæýý àâàõ ìýäëýãòýé áàéõ ¸ñòîé.
Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòûí òàëààð áóðóó
îéëãîëò áàéäàã
5

6. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
Áóðóó îéëãîëò Áîäèò áàéäàë
Õ¿¿õäèéã èõýâ÷ëýí òàíèõã¿é Õ¿¿õäèéã èõýâ÷ëýí õàìãèéí ñàéí ìýääýã,
õ¿í õ¿÷èðõèéëäýã èòãýäýã õ¿ì¿¿ñ íü õ¿÷èðõèéëäýã
Ýìýãòýé õ¿í õ¿¿õäèéí ýñðýã Õýäèéãýýð õ¿¿õäýä áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë
áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë äàðàìò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ
¿éëääýãã¿é íü ýðýãòýé õ¿í áàéäàã áîëîâ÷ áýëãèéí
õ¿÷èðõèéëëèéí 5-10%-èéã ýìýãòýé õ¿í
¿éëäñýí áàéäàã
Çàðèì ñî¸ëä õ¿¿õäèéí Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòûã àëü
ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, ÷ ñî¸ëä õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñã¿é
äàðàìòûã õ¿ëýýí
çºâøººðäºã
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä õàìãèéí
õ¿¿õýä õ¿÷èðõèéëýë, ýìçýã á¿ëýãò õàìààðäàã, áóñàä õ¿ì¿¿ñýýñ
äàðàìòûí õîõèðîã÷ áîëîõ õàðààò áàéäàã áºãººä ººðò òîõèîëäñîí
íü áàãà ç¿éëèéã ìýäýãäýõ ÷àäâàð õàðüöàíãóé áàãà
áàéäàã òóë õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ íü èõ
áàéäàã
Õ¿¿õä¿¿ä õ¿÷èðõèéëýë, Õ¿¿õä¿¿ä õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð õóäëàà ÿðèõ
äàðàìòûí òàëààð áàéíãà íü õîâîð áºãººä õàðèí òýäýíä èòãýõã¿é
õóäëàà ÿðüäàã áàéæ ìàãàäã¿é ãýæ áîääîã õ¿¿õýä èõ
áàéäàã. Áîëñîí ÿâäëûã ÿðèõ þì áîë õýí ÷
÷àìä èòãýõã¿é ãýæ õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäñýí
õ¿ì¿¿ñ õîõèðîã÷äîä õýëäýã, ñ¿ðä¿¿ëäýã
Õ¿¿õýä õ¿÷èðõèéëäýã õ¿ì¿¿ñ Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èä íèéãìèéí ÿíç
ãýð îðîíã¿é, ÿäóó ç¿ä¿¿, á¿ðèéí ãàðàë ¿¿ñýëòýé áàéäàã. Õ¿÷èðõèéëýë
ìýäëýã áîëîâñðîë äîîãóóð ¿éëäýã÷èä ãýð á¿ëòýé, íèéãýìä íýð õ¿íäòýé,
õ¿ì¿¿ñ áàéäàã õ¿ì¿¿ñèéí õàéðëàæ õ¿íäýëäýã õ¿í ÷ áàéäàã
Õ¿¿õä¿¿ä áóñàä õ¿¿õä¿¿äòýé Ýíý íü äàíäàà òèéì áàéäàãã¿é. Òóõàéëáàë,
õàìò, á¿ëãýýðýý áàéõäàà öýöýðëýãò áàãà íàñíû õ¿¿õýä ººð õ¿¿õä¿¿ä,
àþóëã¿é áàéäàã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí ÷ ãýñýí áýëãèéí
õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí òîõèîëäîë áàéäàã
Ýöýã ýõäýý äàðàìòëóóëäàã Õ¿¿õäèéã òºðñºí ãýð á¿ëä íü áàéëãàõ íü
õ¿¿õýä áàéíãûí õàëàìæ, îëîí òàëûí äàâóó òàëòàé ãýæ õ¿¿õýä
àíõààðàëä áàéäàã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä ¿çäýã.
Èéì ó÷ðààñ òýä áîëîìæòîé áîë õ¿¿õäèéã
ãýðòýý áàéõàä íü ÷ ãýñýí õàìãààëàõûã
õè÷ýýäýã
Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëëèéí Ýðýãòýé õ¿¿õýä ÷ ãýñýí áýëãèéí
ñóáüåêò íü ýìýãòýé õ¿¿õýä õ¿÷èðõèéëëèéí ñóáüåêò áîëæ áîëîõ áºãººä,
áàéäàã òèéì òîõèîëäîë çºí人 áàéäàã
ªºðèéí ñýòãýë ñàíààã çîõèöóóëàõ íü
6

7. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë áàéãàà íü ñýòãýë ò¿ãøýýñýí àñóóäàë
þì. Õ¿¿õýäòýé àæèëëàäàã õ¿íèé õóâüä òà áîëñîí ÿâäëûã ñîíñîîä
öî÷èðäîõ, óóðëàõ íü àðãàã¿é. Ãýñýí õýäèé ÷ òà çºâ ¿éëäýë õèéõèéí
òóëä ººðèéíõºº ìýäðýìæýý õÿíàæ, ñýòãýëýý áàðèõ íü ÷óõàë þì.
Íàñàíä õ¿ðýãñýä õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë ãýæ þó áîëîõûã
ìýäýæ àâñíààð çàðèì òîõèîëäîëä ºìíº íü áîëæ ºíãºðñºí ñýòãýë
çîâîîñîí ¿åèéã ñàíàäàã. Òèéì ¿åä òà õàìò àæèëëàäàã íºõºä,
ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ òóñëàìæ àâàõ øààðäëàãàòàé áàéæ áîëîõ þì.
Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÑÐÝà ÄÀÐÀÌÒ, Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË
Õ¿¿õäýä èëðýõ øèíæ òýìäýã, õýëáýð¿¿ä
Õ¿¿õäèéí ýñðýã äàðàìò, õ¿÷èðõèéëëèéí èëðýõ øèíæ
òýìäýã, õýëáýð¿¿ä
Äîð äóðäñàí øèíæ òýìäýã, õýëáýð¿¿ä íü õ¿¿õýä äàðàìò,
õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí áàéíà ãýäãèéã áàòòàé èëòãýõã¿é ÷
ÿìàð íýã ç¿éë áóðóó áóþó àñóóäàë áàéãààã ìýäýõýä òóñòàé
þì.
Õýðâýý õ¿¿õäýä õýä õýäýí øèíæ òýìäýã èëýð÷ áàéãàà áóþó àëü íýã
øèíæ òýìäýã íü èëò õàðàãäàæ áàéãàà áîë íàñàíä õ¿ðýã÷èä äàðàìò,
õ¿÷èðõèéëýë áàéãàà ýñýõèéã èëð¿¿ëýí òîãòîîõ ¸ñòîé.
Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë
• Õ¿¿õýä ººðèéí íàñíààñ õýòýðñýí áýëãèéí çàí áàéäàë ãàðãàõ,
ìýäëýã, ìýäýýëýëòýé áàéõ
• Õ¿¿õäèéí áýëýã ýðõòíèé õàâèàð çàãàòíàõ, ºâäºõ, áýëãèéí
çàìûí ºâ÷èí òóñàõ çýðýã ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëòàé áîëîõ
• Ñýòãýë ç¿éí ãóòðàë/ñòðåññò îðîõ, ººðèé㺺 çýðýìäýãëýõ,
àìèà åã¿¿òãýõèéã îðîëäîõ, îðãîõ, ýì õýò èõ òóíãààð óóõ,
õîîëîíä äóðã¿é áîëæ õýò òóðàõ ºâ÷èí (anorexia) çýðýã íîöòîé
òýìäã¿¿ä èëðýõ
• ªºðòºº èòãýëã¿é, àéìòãàé áîëîõ, ñýòãýë ç¿éí õóâüä
òîãòâîðã¿é, áóñäààñ õàìààðàëòàé áîëîõ ã.ì. õóâèéí çàí
÷àíàðò ººð÷ëºëò ãàðàõ
7

8. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
• Ýðõèéí õóðóóãàà õºõºõ, òîîõîî áîëüñîí 纺ëºí òîãëîîìîî
òýâðýõ çýðýã áàãûí çóðøèëäàà ýðãýí îðîõ
• Ãýíýò õîîëîíä äóðøèëã¿é áîëîõ ýñâýë õ¿÷ýýð èõ èäýõ
• Áóñäààñ çîæèã, òóñäàà áàéõ
• Àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é áîëîõ
• Õ¿¿õýä àñðàã÷ çýðýã ñàéí ìýäýæ, òàíüäàã õ¿ì¿¿ñòýý èòãýõã¿é,
àéäàã, òýäýíòýé ãàíöààðàà ¿ëäýõèéã õ¿ñýõã¿é áîëîõ
• ªìäºí人, îðîíäîî øýýäýã áîëîõ (ºäºð øºíº
õàìààðàõã¿é/õàð äàðæ ç¿¿äëýõ)
• Õóâöñûã íü òàéëàõ ¿åä òàéâàí áóñ, äóðã¿é áàéõ
• Ãýíýò ñàäàð ñàìóóí çóðàã çóðàõ
• “Õýò ñàéí”, òºãñ õ¿¿õýä áàéõûã õè÷ýýõ, ø¿¿ìæëýëèéã ººð
äýýðýý õýò òóñãàæ, ýìçýãëýõ
Áèå ìàõáîäûí äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë
• Áàéíãà ó÷èð øàëòãààí íü ìýäýãäýõã¿é øàðõ, ãýìòýë,
ò¿ëýãäýëòýé áàéõ
• Áàéæ áîëìîîðã¿é øàëòãààí õýëýõ ýñâýë ÿàãààä áýðòýë àâñíàà
õýëýõýýñ òàòãàëçàõ
• Õàëóóí áàéñàí ÷ ãýìòýë, øàðõàà äàëäëàõûí òóëä çóçààí
õóâöàñ ºìñºõ
• Áèå òàìèðûí õè÷ýýëä îðîõäîî õóâöñàà òàéëàõ, ñîëèõîîñ
òàòãàëçàõ
• Øàðõûã áîîæ, äàëäàëñàí áàéõ, óäàæ íîîðñîí áîîëòòîé ÿâàõ
• Áàéíãà îðãîõ, çóãàòàõ
• Ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ, ¿çëýãò îðîõîîñ àéõ
• ªºðèé㺺 õîðëîõ õàíäëàãàòàé
• Áóñäàä ò¿ðýìãèé, çýðëýã õàíäàõ
8

9. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
• Áèåä íü õ¿ðýõýýð àéõ, õ¿ðýõýä äºëæ óõðàõ
• Øèéòã¿¿ëäãýý õýëýõ, ãýâ÷ øèéòãýë íü õýòýðñýí áàéõ
(“õè÷ýýëèéã íü õèéëã¿¿ëýõ” ãýæ îðîé áîëãîí çîäóóëàõ)
Ñýòãýë ñàíààíû äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë
• Áèå ìàõáîä, îþóí óõààí, ñýòãýë ñàíààíû õºãæèë íü ñààòàõ
• Ãýíýò ÿðèõ ÷àäâàðûí ýìãýãòýé áîëîõ
• ªºðèé㺺 ¿ðãýëæ ¿íýëýõã¿é áàéõ (“Áè òýíýã, öàðàé ìóóòàé,
õýíä ÷ õýðýãã¿é” ã.ì.)
• Àëäààã õýò ýìçýã õ¿ëýýæ àâàõ
• Øèíý íºõöºë áàéäàëä îðîõ, òóëãàðàõ á¿ðòýý îíöãîé èõýýð
àéæ ýìýýõ
• ªâäºëòèéã ç¿é áóñààð õ¿ëýýí àâàõ (“Íàìàéã èíãýæ áàéâàë
òààðíà” ãýæ áîäîõ)
• Ñýòãýë ìýäðýëèéí çàí áàéäàë (íààø öààø õîëõèõ, ¿ñýý
ýðã¿¿ëýõ, ººðèé㺺 çýðýìäýãëýõ)
• Õýò èäýâõã¿é ýñâýë ò¿ðýìãèé áîëîõ
¯ë õàéõðàõ
• Áàéíãà ºëñãºëºí áàéõ
• Õóâèéí àðèóí öýâýð ìóó áàéõ
• Áàéíãà ÿäðàõ
• Õóó÷èí ìóó õóâöàñòàé
• Õýò ñóëüäàà, òóðàíõàé (òóðààëòàé)
• ªâ÷èí ýìãýãòýé, ýì÷ë¿¿ëýõã¿é áàéõ
9

10. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
• Íèéãìèéí ÿìàð ÷ õàðèëöàà õîëáîîã¿é
• Õ¿÷ýýð õîã ò¿¿õ
• Ñ¿éòãýõ, ýâäýõ, óñòãàõ õàíäëàãàòàé
Òýìäýãëýë:
• Õ¿¿õýä ÿíç á¿ðèéí õýëáýðèéí äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýëä çýðýã
ºðòñºí áàéæ áîëíî.
• Õ¿¿õýä äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí áîëîâ÷ ÿìàð íýã èë
øèíæ òýìäýã èëðýõã¿é áºãººä àñóóäëàà/áàéäëàà áóñäààñ
íóóæ áàéæ áîëíî.
Òà ÿàõ âý?
Õ¿¿õäèéí ýñðýã äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë õ¿¿õäýä õý÷íýýí õîð óðøèãòàé
áîëîõûã ìýäýñíýýð, òýäíèé ýðãýí òîéðíû íàñàíä õ¿ðýã÷èä äàðàìò,
õ¿÷èðõèéëëëèéã òàñëàí çîãñîîõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý.
Õýðâýý õ¿¿õýä òàíä õ¿÷èðõèéëýë, äàðàìòàä ºðòñºíºº ÿðüâàë òà
äàðààõ ¿éëäëèéã õèéõ õýðýãòýé:
• Òàéâàí áàéæ, õ¿¿õäèéã äýìæèõýý îéëãóóëàõ
• Òàéâàí, ÷èìýýã¿é îð÷èí îëæ ÿðèëöàõ
• Õ¿¿õäèéí ÿðüñàí ç¿éëä èòãýõ
• Òýâ÷ýýðòýé ñîíñ÷, àñóóëò òàâèõã¿é áàéõ
• Áîëñîí ÿâäëûã ººðò íü õàíäàæ ÿðüñàíä áàÿðòàé áàéãààãàà
èëýðõèéëýõ
• Õýðâýý õ¿¿õäèéã òàéâøðóóëàõàä òóñ áîëîõîîð áîë ò¿¿íèéã
õ¿÷èðõèéëñýí (äàðàìòàëñàí) õ¿í ìàø èõ àñóóäàëòàé þì
áàéíà ãýæ õýëýõ
• Õ¿¿õäèéã õàìãààëæ äýìæèõèéí òóëä ÷àäàõ á¿õ ç¿éëýý õèéíý
ãýæ õýëýõ
• Õýðâýý øààðäëàãàòàé áîë ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâ÷, öàãäààä
ýñâýë íèéãìèéí àæèëòàíä ìýäýãäýõ
• Õýðâýý õ¿¿õýä ÷èíü áàãø, ñóðãóóëèéí ýì÷ çýðýã íàñàíä
õ¿ðýã÷äýä áîëñîí ÿâäëàà ÿðüñàí áîë òýð õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîî
10

11. ÕÈÑ-ãèéí Õ¿¿õýä õàìãààëàõ áîäëîãî
UK
áàðèõ õýðýãòýé. Õ¿¿õýääýý òóñëàõàä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ºãñºí
çºâëºãºº òóñ áîëæ áîëîõ þì.
• Áîëñîí ÿâäàë íü õ¿¿õýä ñóðãóóëü äýýðýý áèå àâ÷ ÿâàõàä íü
íºëººëºõ ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ. Õ¿¿õäèéí áàãø, ñóðãóóëèéí
ýì÷, íèéãìèéí àæèëòàí, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷ çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé
õîëáîî òîãòîîæ, õàìòðàí àæèëëàõ íü ç¿éòýé.
• Áîëñîí ÿâäëààñ áîëæ õ¿¿õýä óóðòàé, ãóíèãòàé áîëîõ, á¿ð
ººðèé㺺 áóðóóòàé ãýæ áîäîæ áîëîõ áîëîâ÷ õ¿÷èðõèéëýëä
õ¿¿õäèéí áóðóó îãòõîí ÷ áàéõã¿é ãýäãèéã îíöëîí òýìäýãëýæ,
õýëæ îéëãóóëàõ. Õàðèí ººðèéíõºº ñýòãýë ñàíààã çàñàõàä òàíä
áóñäûí òóñ õýðýã áîëíî ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé.
• Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäàä õàíäàæ, ººðòºº áîëîí õ¿¿õýääýý
çºâëºãºº àâàõ.
11