2. İÇİNDEKİLER
1. TERASLARIN TANIMI
2. TERASLARIN SINIFLANDIRILMASI:
2.1. Tarla Teraslar:
2.1.1. Kanal Teraslar:
2.1.2. Sırt Teraslar
2.1.3. Paralel Teraslar
2.1.4. Kanal ve sırt terasların projelendirilmesi
2.1.4.1. Teras uzunlukları:
2.1.4.2. Teras eğimleri
2.1.4.3. Dikey aralığın projelendirilmesi:
3. 2.1.4.4. Yatay aralık ve dekara teras uzunluğunun projelendirilmesi:
2.1.4.5. Kanal ve sırt terasların projelendirilmesinde bazı ülkelerde kullanılan
deneysel formüller:
2.1.4.6. Terasların enine boyutlandırılması
2.1.5. Terasların planlanmasında yapılması gerekenler:
2.1.6. Terasların inşaatı
2.1.7. Terasların kontrolü edilmesi
2.2. Seki Teraslar ve Sınıflandırılması:
2.2.1.Toprak seki teraslar:
2.2.1.1.Toprak seki terasların uzunlukları:
2.2.1.2.Toprak seki teras kanal eğimleri:
2.2.1.3.Toprak seki terasların boyutlarının projelendirilmesi:
4. 2.2.2. Taş Seki Teraslar
2.2.2.1.Taş seki teraslarda duvar inşaatı
2.2.2.2. Taş sekilerin boyutlarının projelendirilmesi
2.2.2.3.Taş sekilerde enine kesit, kazı dolgu ve taş duvar hesapları
2.2.2.4.Taş sekilerde duvar hacmi ve harç malzemelerinin hesaplanması
2.2.3.Kademeli seki teraslar:
2.2.3.1. Akıntılı kademeli sekiler(Gradoni):
2.2.3.2. Akıntısız kademeli sekiler (Zingg):
2.2.3.3. Teras yatay aralıklarının hesaplanması:
2.2.4. Sulama Sekileri:
2.2.4.1.Uygulama alanları
5. 2.2.4.2. Sulama Yöntemleri:
2.2.4.2.1. Salma ve çizi yöntemleri:
2.2.4.2.2. Enine salma ve çizi yöntemleri:
2.2.4.2.2.3. Tava yöntemi:
2.2.4.2.2.4. Karık, geniş tabanlı karık:
2.2.4.3. Teras aralıkları ve kesit özellikleri:
2.2.4.4. Kesit özellikleri ve enine-boyuna eğimler:
2.2.4.5.Planlama:
2.2.5. Hendek Teraslar:
2.2.5.1. Hendek teras tipleri:
6. 2.2.5.1.1. Geriye Eğimli Hendek Teras
2.2.5.1.2. Düz Tabanlı Hendek Teras
2.2.5.1.3. Derin Hendek Teras
2.2.5.2. Hendek terasların planlanması ve boyutlandırılması
2.2.5.3. Hendek teraslarda dikey aralığın hesaplanması.
2.2.5.4. Hendek teraslarda yatay aralığın hesaplanması
2.2.6. Çanak (Cep) Teraslar:
2.2.6.1. Seki terasların projelendirilmesinde bazı ülkelerde kullanılan formüller:
2.3. Çevirme terasları:
2.3.1. Çevirme Teraslarının Planlanması:
2.3.2. Çevirme teraslarının boyutlandırılması:
2.3.3. Çevirme teraslarının projelendirilmesi:
7. 3. TERASLI ARAZİLERDE TARIMSAL İŞLEMLER:
3.1. Sürüm:
3.2. Sıra bitkilerinin ekimi:
3.3. Meyve ağaçlarının dikimi:
3.4. Makinalı hasat;
3.5. Sulama:
3.6. Teraslarda kanal ve hendek kapasitelerinin saptanması:
4. YARARLANILAN KAYNAKLAR
8. 1. TERASLARIN TANIMI
Teraslar, eğimli arazilerde aşınımı önlemek ve su korunumunu sağlamak için
yapılan en önemli toprak ve su korunumu önlemlerinden biridir ve teraslama ise
eğime dik yönde yapılmış kanal ve sırtlardan oluşan önlemlerdir (Taysun, 1989). Bir
başka deyişle, teraslar, eğimli arazilerde eşyükselti eğrilerine paralel ve belirli
aralıklarda inşa edilen toprak sırt ve kanallardan oluşan tarımsal yapılardır (Aydın,
1994; Çevik, 1998). Çanga (1995), terasları, eğime çapraz olarak yüzey akış sularını
kesmek ve erosif olmayan bir hızda bu suları stabil bir çıkışa nakletmek, bunun
yanında eğim uzunluğunu azaltmak amacıyla kurulan toprak setlerdir şeklinde
tanımlamıştır.
9. Tarım arazilerinde yapılan teraslar;(Taysun, 1989; Çevik, 1998).
1-) Yağışlı bölgelerde yüzey akış sularını erozyona neden olmadan
uzaklaştırılmasını sağlamak,
2-) Kurak bölgelerde suyun toprakta depolanmasını sağlamak,
3-) Dik eğimli arazilerin işlemeye elverişli hale getirilmesini,
sağlamak amacıyla inşa edilirler.
10. Terasların yapım amaçları;(Çevik, 1998).
1-) Toprak erozyonunu azaltılmak,
2-) Yüzey akışı toprağa sızdırarak toprakta yeterli suyun tutulması sağlamak,
3-) Su toplama zamanını geciktirerek aşağıdaki tarım arazilerinde taşkın zararını
önlemek ya da yeterli suyu toprağa kazandırmak,
4-) Sediment yığılmasını önlemek,
5-) Dik eğimli arazilerde işlemeli tarım yapabilmeyi sağlamak (Vietnam ve
Filipinler örneği),
6-) Yarıntıların oluşumu ve ilerlemesini önlemektir.
11. Teraslar, dağlık bölgelerde yaşayan toplumlar tarafından antik çağdan beri
bilinen ve uygulanan toprak-su koruma yapılarıdır. Günümüzde de aynı
yöntemler çeşitli ülkelerde daha geliştirilmiş olarak uygulanmaktadır. Toprak ve
su koruma önlemleri planlanırken arazi kullanım yetenek sınıfları ve ekonomik
elverişlilik göz önüne alınarak en uygun yöntemin seçilmesi söz konusudur. Eş
yükselti eğrilerinde tarım ve şeritsel ekim sistemlerinin yetersiz kaldığı dik eğimli
arazilerde teraslama yapılması zorunludur. Bazı özel durumlar dışında tarıma
elverişli olmayan arazilerde teraslama yapılmamalıdır. Çünkü bu yerlerde teras
yapımı hem masraflıdır hem de güçtür ayrıca bakımları da oldukça zordur.
12. Teraslar, işlenebilir topraklarda yararlıdır. Eğer, teras projesi iyi
uygulanır ve bakımı yapılırsa toprağın ve suyun korunumunda en
önemli etken olan yüzey akışı ve toprak kayıplarını azaltırlar. Ayrıca
teraslar üst toprağı korur, bitki besin maddelerinin kaybını önlerler.
Teraslar; bitki nöbetleşmesi, anız örtülü tarım, eş yükselti eğrili
tarım ve şeritsel ekim gibi diğer yöntemlerle birlikte uygulanırlarsa
çok daha etkili ve yararlı olurlar. Bu nedenle toprağın ıslahı ve
verimliliğinin artışı isteniliyorsa diğer koruyucu önlemlerle birlikte
uygulanmalıdırlar.
13. Erozyon şiddetinin; arazinin eğim derecesi, eğim uzunluğu, yağışın süresi ve
şiddeti, toprağın özellikleri, bitki türü ve uygulanan tarım yöntemleri ile ilişkisi
vardır. Toprak derinliği ve arazi eğimi terasların kullanılmasını kısıtlayan iki
önemli faktördür. Çünkü toprak derinliği yetersiz olursa uygun teras için gerekli
sırt yüksekliği verilemez. Arazi eğimi arttıkça erozyonla oluşan toprak kayıpları da
artar. Bu nedenlerle aşağıda belirtilen durumlarda teraslar yapılmamalıdır:
1-) Çok kumlu, taşlı ve çok sığ araziler,
2-) Topografik koşulların bozuk olduğu araziler,
3-) Ekim nöbeti, anızlı tarım, eşyükselti eğrili tarım, şeritsel ekim gibi diğer toprak
ve su koruma yöntemlerinin erozyonu önleyebileceği araziler.
14. 2. TERASLARIN SINIFLANDIRILMASI
Teraslar; işlevleri ve inşa özelliklerine göre sınıflandırılabilir.
Teraslar genelde işlevlerine göre 3 gruba ayrılır (Çelebi, 1973; Akalan,
1974):
1-) Önleyici ve Saptırıcı teraslar: Yağışlı bölgelerde oluşan yüzey akış
sularını emniyetli bir şekilde araziden uzaklaştırmak için yapılırlar.
2-) Emdirici teraslar: Kurak bölgelerde yağış sularını toprakta depolamak
amacıyla yapılırlar.
15. Bununla birlikte inşa özelliklerine göre 3 ana gruba ayrılırlar (Taysun, 1989;
Çevik, 1998):
1. Tarla terasları
1-) Kanal teraslar
2-) Sırt teraslar
3-) Paralel teraslar
17. 2.1. Tarla Teraslar
Tarımsal teraslar, üzerinde sürekli olarak sürüm, ekim, çapa gibi tarımsal işlemlerin yapıldığı
teras tipidir. Genellikle hububat ve sulanan yerlerde sebze tarımına uygundur. Tarımı gelişmiş
ülkelerde oldukça geniş uygulama alanları vardır. Tarımsal teraslar amaçlarına ve biçimlerine
göre 2 tipe ayrılır (Çevik, 1998).
2.1.1. Kanal Teraslar
Genellikle fazla yağışlı bölgelerde, çok yağış nedeniyle arazide oluşan yüzey akışı
erozyona neden olmayacak bir biçimde tarladan uzaklaştırmak için yapılır. Teras seddesi
önünde geniş bir kanalı bulunan bu teraslar eğimli veya eğimsiz inşa edilebilir. İnşaat
sırasında toprak daima teras kanalından yani üst kısımdan kazılarak gerekli sedde ve kanal
kapasitesi sağlanır. Eğimli koşullarda yüzey akışın bir kısmı teras kanallarıyla belirli bir
suyoluna veya doğal drenaj hendeklerine boşaltılır. Eğimsiz koşullarda kanallarda toplanan su
tümüyle toprağa infiltre olur. Kanal teraslar % 1-15 eğimli tarım arazilerinde güvenle
kullanılabilirler ve verimi % 25 kadar arttırabilirler (Taysun, 1989; Çevik, 1998).
19. 2.1.2. Sırt Teraslar
Sırt teraslar, kurak ve yarı kurak bölgelerde % 1-10 eğimli ve toprak
özelliklerinin elverişli olduğu yerlerde uygulanan bir teras tipidir. Bu tip
teraslamanın amacı yüzey akışı tutmak ve toprak tarafından infiltre edilmesini
sağlamaktır. Böylece su korunumu sağlanırken toprak erozyonu da en az seviyeye
indirilmiş olur. Sırt teraslar da eğimli ve eğimsiz inşa edilirler. Fakat eğimsiz tip
su tutma olanağını arttıracağından tercih edilirler. Teras inşa edilirken çeşitli
faktörler (yağış, toprak geçirgenliği v.b.) göz önüne alınarak teras kanallarının
uçları açık veya kapalı bırakılır. Teraslar planlanırken teras seddesi arka şevinin
(1:3)’den daha dik olmamasına dikkat edilmelidir. İnşaat sırasında seddeler için
gerekli toprak, teras hattının hem altından hem de üstünden alınarak yeterli sedde
yüksekliği sağlanabilir. Bu tip teraslar basit çiftlik donanımlarıyla yapılabilirler
(Taysun, 1989; Çevik 1998).
21. 2.1.3. Paralel Teraslar
Yamaç arazilerin topoğrafik durumuna göre eğimleri değişken olabilir.
Bazı yerlerde eş yükselti eğrileri az çok eğrilikler, girinti ve çıkıntılar gösterir.
Teras çizgileri bu eğrileri izlediğinden eğimin dikleştiği yerlerde iki teras aralığı
darlaşır, eğimin azaldığı yerlerde ise bu aralık genişler. Bu koşullar altında ekim,
bakım ve hasat işlerinde bir takım zorluklarla karşılaşılır ve düzgün çizgiler
arasında kör karık (kör sıra) olarak isimlendirilen yerler kalır. Bu sakıncaları
önlemek için, eğimin çok az farklılık gösterdiği oldukça tekdüze arazilerde küçük
girinti ve çıkıntılar düzeltilerek teras çizgileri birbirlerine koşut ve aralıkları
göreceli olarak eşit genişlikte olacak şekilde ayarlanır. Koşut teraslar “kanal” ve
“sağrı” tipi teraslarda olduğu gibi eğimli ve eğimsiz olarak projelendirilebilir
(Çevik, 1998).
22. Paralel terasların diğer teras tiplerinden üstünlükleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
1-) Kör karıkları (sıraları) azaltır.
2-) Tarımsal işlemleri (sürüm, ekim, bakım, hasat) azaltır ve kolaylaştırır.
3-) Arazinin verimliliğini arttırır ve terk edilmiş kısımların miktarını azaltır.
4-) Terasların toplam uzunluğunu azaltır.
5-) Teraslarda kazı ve dolguyu azaltır.
6-) Terasların bakım masraflarını azaltır.
7-) Bütün bu üstünlükler nedeniyle üretim masraflarında azalma ve net gelirde artış
sağlanır.
24. 2.1.4. Kanal ve sırt terasların projelendirilmesi
2.1.4.1. Teras uzunlukları:
Teras uzunlukları, iki teras arasına düşecek yağışı uygun kapasitedeki
kanalında tutacak veya güvenle bir boşaltım yerine akıtacak yeterlikte olmalıdır.
Teras uzunlukları iklim ve toprak özellikleriyle arazi eğimi göz önüne alınarak
çeşitli uzunluklarda saptanırlar. Aşağıda toprak geçirgenliği, yıllık yağış ve arazi
eğimine göre verilmesi gereken teras uzunlukları verilmiştir.
25. Çizelge 1. Yıllık yağış, toprak geçirgenliği ve arazi eğimine göre en düşük ve en yüksek teras
uzunlukları (m) (Fırat, 1964).
Arazi Eğimi
(%)
Toprak Geçirgenliği
Geçirgen Yavaş geçirgen Çok yavaş geçirgen
1-3
3-8
8-15
Yıllık yağışı 500 mm’ye kadar olan bölgeler
1000-1500 m 800-1200 m 600-1000 m
600-1000 m 500-800 m 300-600 m
400-600 m 300-500 m 200-300 m
1-3
3-8
8-15
Yıllık yağışı 500-750 mm arasında olan bölgeler
700-1200 m 500-900 m 400-700 m
400-700 m 300-500 m 300-400 m
300-400 m 200-300 m 150-300 m
1-3
3-8
8-15
Yıllık yağışı 750 mm’den fazla olan bölgeler
500-700 m 400-600 m 350-500 m
300-500 m 250-400 m 250-350 m
200-300 m 150-250 m 100-250 m
26. Çizelge 1’e göre,
1-) Arazi eğimi arttıkça kanal uzunluğu azalmaktadır.
2-) Yağış miktarı arttıkça kanal uzunluğu azalmaktadır.
3-) Toprak geçirgenliği artıkça kanal uzunluğu artmaktadır.
Bu sonuçlara göre kanal uzunluğu; arazi eğimi ve yağış ile ters orantılı, toprak
geçirgenliği ile doğru orantılı olarak azalıp çoğalmaktadır (Taysun, 1989; Aydın,
1994; Çevik, 1998).
27. 2.1.4.2. Teras eğimleri
Teras eğimleri terasların yapımında önemle üzerinde durulması gereken bir
konudur. Teraslar bazı durumlarda tek eğimle inşa edilseler de genellikle teras
kanallarının değişik eğimlerde düzenlenmesi daha iyi sonuçlar alınmasına neden
olmaktadır. Teras kanalına verilecek eğimin bu kanaldan akacak suyun erozyon
yapmayacak ve silt taşımayacak biçimde projelendirilmesi gerekir. Maksimum
teras kanalı eğimi hiçbir zaman % 0.3’den fazla olmamalıdır. Yalnız teras
kanalının boşaltım yerlerinde bu eğim % 0.6’ya kadar çıkabilir (Taysun, 1989;
Aydın, 1994; Çevik, 1998).
28. Teras kanalına değişik eğimlerin verilmesinin amacı; yüzey akışın teras
başında az, ortada yüzey akış sularının çoğalması ve son kısımda ise kanalın
çok daha fazla suyu taşımasıdır. Eğer gittikçe çoğalan su boşalma olanağı
bulamazsa kanalda yükselir ve teras seddesini aşarak o terası ve onu izleyen
diğer terasların seddelerini yıkar. Tarlada oyuntuların oluşmasına neden olur.
Çizelge 2’de teras uzunluklarına göre teras kanallarına uygulanan eğimler
verilmiştir.
29. Teras uzunluğu (m)
Boşaltım ayağından itibaren terasın ¼ uzunluğunda verilecek eğim (%)
Birinci ¼
uzunluk için
İkinci ¼ uzunluk
için
Üçüncü ¼
uzunluk için
Dördüncü ¼
uzunluk için
0-200 0.3 0.25 0.2 0.1
200-400 0.4 0.3 0.25 0.15
400-600 0.5 0.4 0.3 0.2
600 m’den fazla 0.6 0.5 0.4 0.3
Çizelge 2. Teras uzunluklarına göre teras kanal eğimleri (Çelebi, 1973).
30. 2.1.4.3. Dikey aralığın projelendirilmesi
Teras inşasında en önemli parametrelerden olan dikey aralıklar hesaplanır. Eğer
dikey aralık, kanal kapasitesi veya sedde (sağrı) yükseklikleri doğru hesaplanırsa
terastan yararlanma olanakları da o oranda artar (Çevik, 1998).
Dikey aralık; yamaç arazide bir teras çizgisi ile onu izleyen teras çizgisi
arasındaki yükseklik (kod) farkıdır (Çevik, 1998). Diğer bir başka deyişle; dikey
aralık, iki teras arasındaki dikey uzaklıktır (Taysun, 1989). Dikey ve yatay aralık
hesabı da, yağış miktarı, toprak özellikleri ve arazinin eğimi ile doğrudan ilişkilidir.
Bunların hesaplanmasında çeşitli ülkeler değişik yöntemler uygulamaktadır.
ABD’de hazırlanan standartlara göre topraklar bünye, derinlik ve geçirgenliklerine
göre 33 üniteye ayrılmakta ve birçok toprak-su koruma çalışmaları bu üniteler göz
önüne alınarak yapılmaktadır. Çizelge 3’de 33 toprak ünitesinin özellikleri
verilmektedir.
31. Ünite
No
Özellikler
1 Derin, ince bünyeli, çok yavaş geçirgen topraklar
2 Derin, ince bünyeli, yavaş geçirgen topraklar
2x Derin, ince bünyeli, orta geçirgen topraklar
3 Derin, ince bünyeli, çok yavaş geçirgen taban arazi toprakları
4 Derin, ince bünyeli, yavaş geçirgen taban arazi toprakları
5 Derin, orta bünyeli, çok yavaş geçirgen topraklar
6 Derin, orta bünyeli, yavaş geçirgen topraklar
7 Derin, orta bünyeli, orta geçirgen topraklar
7x Derin, orta bünyeli, orta derecede hızlı geçirgen topraklar
8 Derin, orta bünyeli, yavaş geçirgen taban arazi topraklar
9 Derin, orta bünyeli, orta geçirgen taban arazi topraklar
9x Derin, orta bünyeli, orta derecede hızlı geçirgen taban arazi topraklar
10 Derin, kaba bünyeli, çok yavaş geçirgen topraklar
11 Derin, kaba bünyeli, yavaş geçirgen topraklar
12 Derin, kaba bünyeli, orta derecede hızlı geçirgen topraklar
13 Derin, kaba bünyeli, hızlı geçirgen topraklar
14 Derin, kaba bünyeli, yavaş geçirgen taban arazi topraklar
15 Derin, kaba bünyeli, orta geçirgen taban arazi topraklar
15x Derin, kaba bünyeli, hızlı geçirgen taban arazi topraklar
Çizelge 3. Toprak üniteleri ve özellikleri (Fırat, 1964).
32. 16 Sığ, ince bünyeli, çok yavaş geçirgen topraklar
17 Sığ, ince bünyeli, yavaş geçirgen topraklar
18 Sığ, ince bünyeli, orta geçirgen topraklar
19 Sığ, orta bünyeli, çok yavaş veya yavaş geçirgen topraklar
20 Sığ, orta bünyeli, orta veya hızlı geçirgen topraklar
21 Sığ, kaba bünyeli, yavaş geçirgen topraklar
22 Sığ, kaba bünyeli, orta geçirgen topraklar
23 Sığ, kaba bünyeli, hızlı geçirgen topraklar
24 Çok sığ, ince bünyeli topraklar
25 Çok sığ, orta bünyeli topraklar
26 Çok sığ, kaba bünyeli topraklar
27 Arızalı veya kaba taşlı arazi, kalkersiz maddeler
28 Arızalı veya kaba taşlı arazi, kalkerli maddeler
29 Organik topraklar (turba ve humus)
30 Karışık çok sığ ve derin kumlu araziler
31 Karışık çok sığ, sığ ve derin ağır bünyeli araziler
32 Kullanılmaz
33 Ziraata uygun olmayan, alluvial topraklar (sınıflandırma dışı)
Çizelge 3’ün devamı
33. Bu toprak ünitelerine göre yıllık yağışlar da dikkate alınarak dikey aralık
hesabında aşağıdaki gibi sınıflandırma yapılmaktadır.
1-)Yıllık yağışı 500 mm ve daha az olan bölgelerde dikey aralık 1, 2, 5, 6, 7, 17,
19 no’lu toprak üniteleri için;
DA = [(S+4)/2]x0.3 formülü
2x, 7x, 8, 9, 9x, 18, 20 no’lu toprak üniteleri için ;
DA = [(S+5)/2]x0.3 formülü uygulanır.
34. 2-) Yıllık yağışı 500-750 mm arasında olan bölgelerde dikey aralık;
1, 2, 5, 17, 19 no’lu toprak üniteleri için;
DA = [(S+3)/2]x0.3 formülü,
2x, 7, 7x, 8, 9x, 10, 18, 20 no’lu toprak üniteleri için
DA = [(S+4)/2]x0.3 formülü uygulanır.
3-)Yıllık yağışı 750 mm’den fazla olan bölgelerde 1, 2, 4, 5, 6, 16, 17, 18, 19 no’lu
toprak üniteleri için
DA = [(S+2)/2]x0.3 formülü uygulanır.
35. Sürekli olarak işlenen tarım arazileri için bu formüllerle hesaplanan dikey
aralıklar, teras çizgilerinin düzeltilmesi veya paralel hale getirilmesi gibi durumlar
ortaya çıktığında % 15 oranında azaltılıp çoğaltılabilir. Ancak, dikey aralığı çok
daha fazla artırmak gerekirse o zaman ayrı bir teras yapılmalıdır. Formüllerdeki
eğim (S) değeri tam sayı (5, 9, 16 gibi) alınır. Ayrıca formüllerde eğim (S)
değerlerinin minimum ve maksimum değerlerinin ortalamaları alınarak
hesaplamalara katılmalıdır. Eğimlerin değişim gösterdiği yerlerde ise bu farklı
eğimler dikkate alınarak dikey aralıklar hesaplanmalıdır. Dikey aralıklar, düz
(eğimsiz) teraslarda daha fazla nem tutulması isteniyorsa ya da hali hazırdaki
erozyonun önlenmesinde yeterli olmuyorlarsa azaltılabilirler.
36. Arazide teras projelerinin uygulanmalarında, en üst bölgedeki terasın dikey
ve yatay aralıkları, üstten itibaren ya da çevirme kanalından itibaren formüllerle
hesaplanan dikey ve yatay aralıklardan daha fazla olmalıdır. Ayrıca çevirme
kanalı ve en üstteki teras, proje uygulaması sırasında oluşabilecek ani yüzey
akışlara karşı korunmak amacıyla boşaltım kanalına ya da otlandırılmış
suyollarına ilk önce bağlanmalıdır. İlk terasın dikey aralığı normal terastan en
fazla % 30 daha fazla olmalıdır. Eğer bu oranın aşıldığı yerler varsa çevirme
kanalı yapılmalıdır.
37. 2.1.4.4. Yatay aralık ve dekara teras uzunluğunun projelendirilmesi
Yatay aralık, iki teras çizgisi arasındaki yatay uzaklık olarak tanımlanır.
Yatay aralık aşağıdaki formülle hesaplanır (Taysun, 1989; Aydın, 1994; Çevik,
1998).
YA = (DA/S)x100
YA: Yatay aralık (m)
DA: Dikey aralık (m)
S: Arazi eğimi (%)
38. Bir dekar alana düşen teras uzunluğu aşağıdaki formülle hesaplanır.
TU= 1000/YA
TU: Bir dekar alana düşen teras uzunluğu (m/da)
Toplam teras uzunluğu da TTU = (1000/YA)xA ya da TTU = TUxA
formülleriyle hesaplanabilir.
TTU: Toplam teras uzunluğu (m)
A: Proje alanı (da)
39. Örnek-Çözüm: İzmir İli Menemen İlçesine bağlı Hasanlar Köyünde yer alan
bir araziye kanal teras yapılacaktır. Arazi gözlem ve ölçümlerine göre arazinin üst
kodu 79 m, alt kodu 35 m, üst kod-alt kod arası mesafe 250 m, arazinin batı-doğu
yönündeki genişliği 580 m, toprak sığ derinlikte, orta bünyeli, orta geçirgen ve
yıllık yağış toplamı ise 612 mm’dir. Bu verilere göre; teras yapılacak arazinin
alanını, ortalama eğimini, DA, YA, TU, TTU ve arazide yapılacak teras sayısını
hesaplayınız.
40. Çözüm:
Proje alanı: A = 250x580 = 145000 m2 = 145 da
Arazinin ort.eğimi: S% = (79-35/250)x100 = % 17.6
Eğim % 17.6 > % 10; 612 mm > 500 mm olduğundan geniş tabanlı tarla terası
yapılacaktır.
Çizelge 3’den, arazinin ünite no’su 20 olarak bulunur. Çizelge 1’den de maksimum
teras uzunluğu 300 m bulunur.
DA = (S+4/2)x0.3 = ((17.6+4)/2)x0.3 = 3.24 m
YA = (DA/S)x100 = (3.24/17.6)x100 = 18.41 m
TU = 1000/YA = 1000/18.41 = 54.32 m/da
TTU = TUxA = 54.32x145 = 7876.40 m
250/18.41 = 13 adet 300 m uzunluğunda teras yapılabilir.
41. 2.1.4.5. Kanal ve sırt terasların projelendirilmesinde bazı ülkelerde kullanılan
formüller
Terasların boyutlandırılmasında yukarıdaki bölümlerde açıklanan formüllere
ek olarak bazı ülkeler tarafından geliştirilmiş formüllerde kullanılmaktadır (Çanga,
1995).
1-) Türkiye
DA = a x S + b formülü kullanılır.
42. Bölge a katsayısı Toprak özellikleri
b katsayısı
1 2
Akdeniz kıyı
şeridi
0.10 Sızdırma ve
geçirgenlik düşük
0.3 -
Ege-Karadeniz
kıyı şeridi
0.15 Sızdırma orta ve
yüksek, yüzey örtülü
0.6 0.5
Kıyı-İç geçiş
bölgeleri
0.20 Sızdırma düşük, yüzey
örtülü
0.4 -
İç Anadolu 0.24 Sızdırma orta ve
yüksek, yüzey çıplak
0.5 0.4
Çizelge 4. Bölgelere göre a ve b katsayıları. (Akyürek, 1976).
43. 2-) A.B.D Toprak Koruma Servisi
DA(m) = a xS + b ve DA = (2+S/4) x 0.3
a katsayısı kuzey bölgeleri için 0.24, güney bölgeleri için 0.12; b katsayısı ise 0.3-
1.2 arasında değişir, S % arazi eğimidir.
3-) Zimbabwe:
DA(ft) = (S + f)/2; f toprak erozyon duyarlılığına göre 3-6 arasında değişir.
4-) Güney Afrika:
DA(ft) = S/a + b; a değeri düşük yağışlı bölgelerde 1.5 ve yüksek yağışlı
bölgelerde ise 4; b değeri toprak erodobilitesine göre 1-3 arasında değişir.
44. 5-) Cezayir:
DA(m) = S/10 + 2
6-) İsrail:
DA (m) = XS + Y; X değeri yağışa göre 0.25-0.30, Y değeri toprak
erodobilitesine göre 1.5-2 arasında değişir.
7-) Kenya:
DA(m) = (0.3x(S + 2))/4
8-) New South Wales:
YA(m) = KxS-0.5 K, toprak erodobilitesine göre 1.0-1.4 arasında değişir.
Not: Formüllerde m: metre; ft: feet olarak geçmektedir.
45. 2.1.4.6. Terasların enine boyutlandırılması
Terasların enine boyutlandırılmasında, kanal kapasitesine, sırt yüksekliğine,
teras şevi eğimlerine, tarım alet ve makinalarının büyüklüklerine dikkat edilmektedir.
Çizelge 4’de kanal terasların boyutları ve şev eğimleri verilmiştir.
48. 2.1.4.6.1. Kazı ve dolgu hesabı
Terasların inşasında toprak kazıldıktan sonra bir yere yığılır. Bu işlemler
yapılırken terasın kesit alanı, kanal, sedde, kanal ve sedde şevleri dikkate alınır.
Kazı ve dolgu hesaplarında iki yöntem kullanılır (Çevik, 1998).
1-Geometrik Yöntem: Arazi eğimine göre kanal genişliği, kazı derinliği, sedde
yüksekliği, şevler ile toplam teras genişliği ölçekli olarak geometrik şekillere ayrılır
ve bu şekillerin alanları ayrı ayrı toplanarak kazı/dolgu alanları bulunur.
2-Planimetrik Yöntem: Bu yöntemde ise teras kesit alanı milimetrik kâğıda çizilir
ve bir planimetre yardımıyla ölçülerek kazı/dolgu alanları hesaplanabilir. Kesit alanı
toplam teras uzunluğu ile çarpılarak kazı/dolgu miktarı hesaplanır.
49. V = SxL
V: kazı/dolgu miktarı (m3)
S: kazı/dolgu kesit alanı (m2)
L: teras uzunluğu (m)
2.1.5. Terasların planlanmasında yapılması gerekenler
Öncelikle terasların planlanmasında toprak, iklim, topoğrafya, teras
tipinin seçimi, suyolları, ulaşım, çevirme kanallarının etütlerinin yapılması
zorunludur. Toprak derinliği teras yapımı için yeterince derin olmalıdır (en az 50
cm). Teras kapasitesi en şiddetli yağışlarda olan yüzey akışı taşıyabilecek
kapasitede olmalıdır. Arazinin topoğrafik durumu teras inşasına uygun olmalıdır.
Boşaltım kanalları ya da otlandırılmış su yolları arazinin doğal drenajına bağlı
olarak en uygun yere planlanmalıdır. Eğimin arttığı suyollarında eğimi kıran şütler
yapılmalıdır.
50. Suyollarının kapasitesi, en yüksek yağış miktarından olan ve
teraslardan gelen yüzey akışlara göre doğru bir şekilde
hesaplanmalıdır. Üst kısımda kalan arazilerden gelebilecek olan
yüzey akışlara göre çevirme kanallarının kapasitesi belirlenerek inşa
edilmelidir (Taysun, 1989; Çevik,1998).
51. 2.1.6. Terasların inşaatı
Teraslar, alt kısımdaki teras, kanal ve toprak koruma tesislerini şiddetli
yağışlardan sonra üst kısımdan oluşan yüzey akış ve sedimentlerin zararlarından
korumak için her zaman arazinin üst kısmından itibaren yapılır. Teras yapımında
döner kulaklı pulluk, diskli pulluk, elevatörlü grayder ve buldozer kullanılır. Bunlar
arasında özellikle ileri ülkelerde elevatörlü grayder ve buldozer kullanılmaktadır.
Terasların yapımında zamanla toprak çökmesi ve bazı aşınmalar nedeniyle % 10-15
arasında artış dikkate alınmalıdır (Çevik, 1998).
52. Şekil 4. Elle ve makinayla teras inşası (www. bilgidiyari. tk; www.sahadakiler.com)
53. 2.1.7. Terasların kontrolü edilmesi
Teraslar üst kısımlardan gelen yüzey akışı çevresine zarar vermeden
boşaltacak kapasitede olmalıdır. Teras kapasitesini azaltan etkiler, şiddetli
yağışlardan sonra gelen suyun teras içinde zamanla şişerek teras sırtlarını
aşmasına ve çevresine zarar vermesine neden olurlar. Bu etkilere örnek olarak,
hatalı inşaat, kanalda mil birikmesi, teras sırtlarının yıkılması ve sırt
yüksekliğinin azalması gösterilebilir. Herhangi bir zararla karşılaşılmaması için
teras inşaatı sırasında ve inşaatından sonra mutlaka teras kesit alanı, eğim, sırt
yükseklikleri, dikey ve yatay aralıklar ve teras şevleri kontrol edilmelidir (Çevik,
1998).
55. Sonuç olarak; kanal ve sırt terasların projelenmesinde dikkat edilmesi
gereken koşullar bulunmaktadır (Taysun, 1989);
1-) Kanal kapasitesi uygun olmalı
2-) Tarım makinaları rahatlıkla çalışabilmeli
3-) Ekonomik olmalı
4-) Suyolları otlandırılmalı
5-) Otlandırmanın yetmediği yerlerde düşüler yapılmalıdır.
56. 2.2. Seki Teraslar ve Sınıflandırılması
Seki teraslar eğimli arazilerin işlenerek tarım yapılması amacıyla inşa edilen teraslardır.
Seki terasların, inşaat maliyetleri yüksek olduğundan ancak ekonomik değeri ve getirisi
yüksek olan bitkilerin yetiştirilmesi uygun olmaktadır. Örneğin, İspanya, İtalya, Yunanistan,
Fransa, Lübnan, Fas, Cezayir ve Tunus gibi Akdeniz Havzası ülkelerinde seki teraslar yaygın
olup üzerlerinde zeytin, turunçgiller, bağ gibi meyvelikler yetiştirilmektedir. Ülkemizde Hatay,
Mersin, Antalya sahil bölgesinde eski devirlerden kalma sekiler bulunmaktadır. Son yıllarda
Akdeniz ve Ege Bölgelerinde muz, turunçgil, bağ, zeytin ve örtü altı sebzeciliği için seki
teraslar yapılmaktadır. Ülkemizin büyük bir kısmının dağlık ve engebelik topografyaya sahip
olması, toprak ve iklim koşullarının çeşitli bitkilerin yetiştirilmesine olanak sağlaması, iç ve
dış pazarlar yönünden bu tür ürünlerin yetiştirilmesi ve pazarlanmasında yeterli iş gücünün de
bulunması seki terasların yapılmasını cazip hale getirmektedir. Dolaysıyla seki teraslar, çay,
kahve, tufanda sebze, çiçek, muz, bağ, zeytin ve diğer meyve türleri gibi ekonomik değerleri
tarla bitkilerinden daha yüksek bitkilerin eğimli yamaç arazilerde yetiştirilmesine olanak
sağlamaktadırlar (Çevik, 1998).
57. 2.2.1.Toprak seki teraslar
Toprak seki teraslar, sekileri birbirinden ayıran duvarları toprak ve bunların üzeri sürekli
otla kaplı bulunan teraslardır. Sürüm, dikim ve her türlü toprak işlemesi bu terasların üzerinde
yapılır. Genelde % 15-40 eğimli arazilerde uygulanırlar. Daha az eğimli arazilerde de
yapılabilirler ancak inşaatları ekonomik olmayabilir. Bu terasların yapımında arazi eğimi, kazı
derinliği ve bitkinin türü önemlidir. Örneğin bağlarda teras genişliği bağ sıra arası kadar
hesaplanabilir (Çevik, 1998). Toprak sekiler, yağışlı bölgelerde eğimli yapılır. Toprak sekilerde
geriye eğim verilmesi, aynı zamanda yüzey akışı güvenle akıtabilecek kapasitede, teras
duvarına ortalama 40-50 cm uzaklıkta bir pulluk izi genişliğinde kanalların açılması gereklidir.
Toprak sekiler kurak bölgelerde ve geçirgen topraklarda eğimsiz yapılır. Bu teraslarda toprak
dolgular zamanla çökerek terasın kapasitesini bozar. Bunun sonucunda yağışlardan sonra
oluşan yüzey akışlar terası aşarak tarım alanına büyük zararlar verebilir. Bunu önlemek için
teraslar geriye eğimli yapılmalıdır. Toprak seki teraslarda genel olarak kazı kısmı dolgu kısmı
ile eşittir. Teras tabanı % 7-10 arasında geriye eğimli olarak yapılır. Teras üzerinde birikecek
yağış suları % 0.25’i geçmeyen eğime sahip bir oluk yardımı ile otlandırılmış suyoluna
akıtılmalıdır (Akalan, 1974; Taysun, 1989).
59. 2.2.1.1.Toprak seki terasların uzunlukları
Teras uzunluklarının belirlenmesinde yağış süresi ve şiddeti, toprak özellikleri
ve arazinin eğimi dikkate alınır. Tek yönde eğimli terasların uzunlukları en fazla
600 m’dir. Eğimsiz teraslarda ise uzunluk kısıtlaması yoktur (Çevik, 1998).
2.2.1.2.Toprak seki teras kanal eğimleri
Teras kanal eğimleri oyulma ve erozyon yapmayacak biçimde projelendirilir.
Eğim yağış ve toprak özellikleriyle ilişkilidir. Teras kanallarında eğim % 0.3’ten
fazla olmamalıdır. Uzun teraslarda her 100-150 m’de bir eğim kontrol edilmelidir.
Tahliye kanalına yakın yerlerde eğim % 0.6’ya arttırılmalıdır (Çevik, 1998).
60. 2.2.1.3.Toprak seki terasların boyutlarının projelendirilmesi
Toprak seki terasların boyutlarının projelendirilmesinde aşağıdaki formüller
kullanılır (Taysun, 1989; Çevik, 1998).
a = 100.h/g+S
b = 100.h/Ş-S
YA = 2a+2b ya da YA = DA.(100/S)
DA = YA.(S/100)
KKA = (h/4).100
TU = 1000/YA
TTU = (1000/YA).A
61. Bu formüllerde;
S: Arazi eğimi (%). Çok değişik eğimli arızalı arazilerde her bir eğim için
hesaplama yapılmalıdır.
h: Kazı derinliği (m).
g: Teras üstü geriye eğim (%) (%5-10).
Ş: Kazı ve dolgu şevleri (%) (1:1.1/2-1:1-1:2).
a: Teras üst genişliği yarısı (m).
b: Kazı ve dolgu şevlerinin yatay izdüşüm genişliği (m).
YA: Yatay aralık (m). Teras üst genişliği ile kazı ve dolgu şevlerinin izdüşüm
toplamıdır.
DA: Dikey aralık (m). İki teras arasındaki yükseklik farkı.
TU: Dekara düşen teras uzunluğu (m).
TTU: Toplam teras uzunluğu (m).
A: Teraslanacak alan (da).
62. Örnek-Çözüm: Menemen Hasanlar köyü yakınlarında % 20 eğimli 80 da bir
alana nar bahçesi kurulacaktır. Nar fidanları sıra arası x sıra üzeri = 4 x 4 m
olarak planlanmıştır. Fidan fiyatı 20 Tl/adet’tir. Bölgenin yıllık yağışı 612 mm,
toprak geçirgenliği düşük, toprak seki % 10 geriye eğimli, kazı-dolgu şevi 1:1.5
olarak projelendirilecektir. Bu verilere göre toprak sekiyi boyutlandırın ve
bahçenin kuruluş maliyetini (işçilik hariç) çıkartın.
63. Çözüm:
YA = 4 m (sıra arası mesafesi)
DA = YA x S/100 = 4 x 20/100 = 0.80 m
YA = 2a + 2b a = 100xh/g+S b = 100xh/Ş-S
a = 100xh/10+20
b = 100xh/150-20
YA = 2x(100xh/10+20) + 2x(100xh/150-20)
4 = 2x(100xh/30) + 2x(100xh/130)
h = 0.49 m bulunur (kazı derinliği)
TTU = 1000xA/YA = 1000x80/4 = 20000 m
KKA = YA x h/4 = 4 x 0.49/4 = 0.49 m2
KDM = KKAxTTU = 0.49 x 20000 = 9800 m3
Nar fidanı sayısı = A/sa x sü = 80000/4 x 4 = 5000 adet
Toplam maliyet = 5000 x 20 = 100000 Tl’dir.
64. 2.2.2. Taş Seki Teraslar
Taş seki teraslar toprak sekilerle aynı özelliklere sahip olmalarıyla birlikte
ön cepheleri taş duvar olarak yapılan teraslardır. Arazide duvar yapımı için uygun
miktarda taş malzemesi varsa ve maliyeti kurtarabilecek bitkiler yetiştirilecekse daha
uzun ömürlü olduklarından taş sekilerin yapılması önerilebilir. Genel olarak, tufanda
sebze seraları, sebze ve fidan seraları, çiçek vb. seralar mikroklima bölgelerinde taş
sekiler üzerine kurulmaktadır (Örneğin, Akdeniz Bölgesi). Taş seki teraslar, % 40
eğimde her türlü arazide yapılabilirler. Bu tür teraslarda sulama yapılabilir. Eğim,
toprak durumu, ağaç sıklığı ve taşlılık uygunsa kesikli taş sekiler birbirinden
bağımsız olarak yapılabilirler (Taysun, 1989; Aydın, 1994; Çevik, 1998).
66. 2.2.2.1.Taş seki teraslarda duvar inşaatı
Taş sekilerde duvar inşaatı harç kullanılmadan kuru duvar olarak yapılır. Bu
duvarlar, istinat duvarıdır ve daima gerisinde kalan toprağın baskısı altındadır. Bu
nedenle duvarın yüksekliği 1.00 m’yi geçtiğinde devrilme ve çökme hesapları
yapılarak emniyeti kontrol edilmelidir. Ülkemizde teknik şartnameye göre üst genişlik
0.50 m’den az olamaz. Bazı koşullarda inşaat yapılacak zemin sağlam, kullanılan taş
malzeme düzgün ve kuru duvar için uygun kalitede ise duvar yüksekliği 1.00 m’yi
geçmiyorsa; üst genişlik 0.40 m olabilir. Duvarın ön cephesine 1:1/4-1:1/8 şev
verilmelidir. Genelde temel derinliği 0.20 m’dir. Bu teraslar eğimli ve eğimsiz
yapılabilir. Eğimli ve sulanabilir teraslarda teras gerisine 40-50 cm uzaklıkta uygun
kapasitede kanal yapılmalı ayrıca teraslar da geriye eğim % 5-10 arasında
verilmelidir. Teras uzunlukları 600 m’den fazla olmamalıdır (Taysun, 1989; Çevik,
1998).
67. 2.2.2.2. Taş sekilerin boyutlarının projelendirilmesi
Taş sekilerin yapımında toprak derinlikleri önemlidir. Teras üst genişliği
belirlendikten sonra yatay aralık, dikey aralık, teras uzunluğu, toplam teras
uzunluğu aşağıdaki formüllerle hesaplanır (Taysun, 1989; Çevik, 1998).
YA = 2.h.100/S
DA = YA.(S/100)
TU = 1000/YA
TTU = (1000/YA).A
68. S: Arazi eğimi (%)
h: Kazı derinliği (m).
YA: Yatay aralık (m).
DA: Dikey aralık (m), iki teras arasındaki yükseklik farkı.
TU: Dekara düşen teras uzunluğu (m).
TTU: Toplam teras uzunluğu (m).
A: Teraslanacak alan (da).
69. 2.2.2.3.Taş sekilerde enine kesit, kazı dolgu ve taş duvar hesapları
Taş sekilerde de enine kesit (kazı ve dolgu kesitleri) geometrik ya da
planimetrik yöntemlerle bulunur. Taş sekilerde kazı kesit alanı, geriye eğim verilip
verilmediğine göre 2 şekilde hesaplanır.
1-Geriye eğimsiz teraslarda;
KKA = a.h/2
KKA: Kanal kesit alanı (m2)
a: Teras üst genişliğinin yarısı (m)
h: Kazı derinliği (m)
70. 2-Geriye eğimli teraslarda;
KKA = a.(h+g/2)/2
KKA: Kanal kesit alanı (m2)
a: Teras üst genişliğinin yarısı (m)
h: Kazı derinliği (m)
g: geriye eğim (m); g = (GExYA)/100 (g/2 = 0.5 m alınabilir)
Bu formülde verilen geriye eğimin teras üst genişliği için ifade ettiği
anlam değerin metre olarak kullanılmasıdır.
71. Örnek: % 10 geriye eğimli bir teras için yatay aralık, yani (2a) 10 m ise kazı
kesit alanının bulunması için yukarıdaki formülde g/2 değeri 0.50 m’dir. Formüle
bu değer konularak hesaplama yapılabilir. Çünkü geriye eğim 100 m’de 10 m
olduğundan 10 m’de g = 1 m’dir, dolaysıyla g/2 = 0.50 m bulunur.
72. 2.2.2.4.Taş sekilerde duvar hacmi ve harç malzemelerinin hesaplanması
Taş sekiler kuru ve harçlı olarak yapılırlar. Kuru duvarlarda harç
kullanılmadığı için malzeme sadece taş miktarı olarak hesaplanır. Duvar hacmi
aşağıdaki formülle hesaplanır (Çevik, 1998).
V = AxL
V: Duvar hacmi (m3)
A: Duvar kesit alanı (m2)
L: Duvar uzunluğu (m)
Çimento harçlı duvarlar için ayrıca çimento ve kum gereksinimleri de
hesaplanır. Ancak duvar kireç harçlı yapılmaz. Sonuç olarak duvarlar kuru ya da
çimento harçlı yapılmalıdır.
73. Gerekli malzeme miktarının hesabı (1 m3 duvar için)
1) Taş gereksinimi (m3) = Duvar hacmi x 1.3
2) Harç gereksinimi (m3) = Duvar hacmi x 0.45
3) Kum gereksinimi (m3) = Harç gereksinimi kadar
4) Çimento gereksinimi (kg) = Harç miktarı x 1 m3 için
kullanılacak çimento (kg)
Not: Harçta 200-300 kg/m3 çimento kullanılır.
74. Örnek: Proje boyutları aşağıdaki şekilde verilen taş seki terasın harcında 200
kg/m3 çimento kullanılacaktır. Terasın toplam uzunluğu 15 km olduğuna göre
gerekli malzeme miktarını hesaplayınız. Duvar üstü 0.50 m, duvar yüksekliği 1.00
m, temel yüksekliği 0.20 m ve temel uzunluğu 0.63 m’dir.
0.20 m
75. Çözüm:
Duvar kesit alanı = (0.50+0.63/2)x1.00 + 0.63x0.20 = 0.691 m2
Duvar hacmi = 0.691x15000 = 10365 m3
Taş miktarı = 10365x1.3 = 13475 m3
Harç miktarı = 10365x0.450 = 4664 m3
Kum miktarı = harç miktarı kadar (4664 m3)
Çimento = 4664x200 = 932800 kg olarak hesaplanır. Çimento torbası 50 kg’dır.
Buna göre;
932800/50 = 18656 adet torba çimentoya gereksinim vardır. Çimento torba fiyatı
(50 kg) 14.50 Tl olduğuna göre işçilik ve taşıma maliyeti hariç proje için toplam
çimento fiyatı;
18656 x 14.50 = 270512 Tl’dir
76. 2.2.3.Kademeli seki teraslar
Toprak ve taş seki terasların daha geniş aralıklarla yapılan türüdür. Bu teraslar daha çok
İtalya’da görülmektedir. Bu sistemin özelliği teraslarda ve teras aralarında 2 farklı bitki
yetiştirilebilmesidir. Örneğin, teraslarda zeytin ağaçları yetiştirilirken teras aralarında bağ
yetiştirilebilir. Eğimli araziler 12-20 m ara ile toprak veya taş seki olarak teraslanır. Ancak bu
aralık her terasın üzerinden gelecek olası yüzey akışı güvenle karşılayacak mesafede olmalıdır.
Teraslar arasındaki boş alanlar çiftçiyi eş yükselti eğrili ya da şeritsel sürüm ve ekime
zorlandığından erozyon önlenmiş ve toprağın verimliliği korunmuş olur. Bu tip teraslar
ülkemizin Akdeniz, Ege ve Karadeniz yamaç arazilerinde güvenle önerilebilir. Böylece diğer
toprak koruma önlemleri ile seki terasların üstünlüklerinden birlikte yararlanmak olanağı
bulunur. Ülkemizde tarla parsellerinin özellikle dağlık arazilerde küçük olması ve küçük
çiftçilerin seki terasların masraflarını karşılamakta ya da inşaatını yapmakta güçlük çekmesi ve
diğer nedenler bu teras tipinin çiftçilerce benimsenmesini güçleştirmektedir (Çevik, 1998).
77. Kademeli sekiler,% 12-20 eğimlerde yapılabilir, ancak toprak derin ve
geçirgenlik ortadan hızlıysa, arazinin tümünde meyve tesisi yapılacaksa, seki
aralıkları dar tutulmak koşuluyla % 30 eğime kadar kademeli sekiler yapılabilir.
Kademeli toprak sekiler için şevler dik (1:1 ya da 1:1.5) fakat normal sekilerden
farklı olarak geriye eğim fazladır (% 10-20). Böylece seki kanalına akış kapasitesi
kazandırılır ve bu kanal iki teras arasından gelecek yüzey akışı güvenle boşaltım
ağzına iletebilir. Bu tip teraslar akıntılı olarak yapılır ve teras kanalına % 0.1-0.6
eğim verilir. Kademeli sekiler; a) Akıntılı kademeli (Gradoni) ve b) Akıntısız
kademeli (Zingg) sekiler olarak 2 gruba ayrılır (Taysun, 1989).
79. 2.2.3.1. Akıntılı kademeli sekiler(Gradoni)
Bu tip teraslar 20-30 m aralıklarda yapılır. Seki üzerine ağaç dikilir ve arada
tarım yapılır. Yatay aralıklar, kanal kapasitesinin yüzey akışı karşılayabileceği kadar
olmalıdır. Genellikle İtalya’da çok kullanılan bir teras çeşididir. % 12’den fazla
eğimlerde kullanılabilir.
2.2.3.2. Akıntısız kademeli sekiler (Zingg)
Bu tip teraslar ise toprakta nem korunmasının sorunlu olduğu yerlerde yapılırlar. Sırt
terasların yapıldığı koşullarda da bu tip teraslar yapılabilir. Genelde % 3 eğimden
fazla arazilerde sırt teraslarda suyun toprağa emilmesi sorun olduğundan Zingg
teraslar kullanılmaktadır. % 8 eğime kadar oldukça iyi sonuç verebilirler. Bu
teraslarda su toplanma alanının genişliği (teras/havza oranı) iyi saptanmalıdır. Zingg
teraslar % 3-8 arası eğimde kullanılabilir.
80. 2.2.3.3. Teras yatay aralıklarının hesaplanması
Arazinin tümüne meyve dikilecekse dikilecek türün ağaç aralığının katları olan
bir yatay aralık uygulanır. Ara şeritte işlemeli tarım yapılacaksa teras genişliği (TG)
çıkarıldıktan sonra kalan genişlik işleme ve ekim makine ekipmanlarının genişliğine
göre ayarlanmalıdır. Kademeli sekilerin bölgelere göre yatay aralıkları Çizelge 6’da
verilmiştir. Yatay aralıklar % 10 oranında arttırılabilir (Çevik, 1998).
82. 2.2.4. Sulama Sekileri
2.2.4.1.Uygulama alanları
Bunlar % 3-10 eğimlerde uygulanan bir tür toprak sekidir. Eğim sınır % 15’e
kadar çıkarılabilir. Bu eğimlerde değişik sulama yöntemleriyle aşınıma yol
açmadan güvenlikle sulama yapılamıyorsa bu tip terasların yapımına başvurulur.
Bu tipte şevler diktir ve otlandırılır. Şevin üzerine sekinin aşağı kenarına en az 30
cm yükseklikte bir sedde yerleştirilir. Seki üstü ileriye ya da geriye ve seki
boyunca hafif eğim verilir. Bu eğimler, yetiştirilecek bitki tür ve çeşitlerine,
sulama yöntemlerine göre dikkatle projelendirilmelidir. Seki yapımında öngörülen
eğimlerin sağlanması için sıkı kontrol yapılır (Çevik, 1998). Ancak, pirinç tarımı
yapılan bazı ülkelerde (Çin, Filipinler, Vietnam) % 100 eğimli arazilerde de
sulama sekileri yapılmaktadır (Taysun, 1989).
83. Sulanacak teraslı arazide tarla içi kanalları terasları dik keser. Bu kanalların geçecekleri
çizgiler teras projelenmesi ve yapımından önce belirlenmelidir. Böylece terasa verilecek
boyuna eğim doğrulukla planlanabilir. Ayrıca bu kanallarla teraslar birbirleriyle tam
uyuşmalıdır. Kanallar teras şevlerini düşüler yaparak geçer. Terasla sulama kanalı tam
uyuşmazsa; örneğin kanal yüksekte, askıda kalırsa veya çok gömülürse ya da kanal düşüsü
şevden ileriye ya da geriye rastlarsa sulama güçleşir. Askıda kalmış bir kanaldan su alırken
yarıntı oluşabilir. Bu konuda en iyisi terasları inşa ettikten sonra kanalları geçirmektir. Fakat
kanal güzergâhı önceden bilinmelidir. Kanallardan su alma yerleri uygulanacak sulama
yöntemine göre iyi seçilmelidir. Örneğin teras boyunca sulama yapılacaksa düşü noktasından
önce kanal üzerine konacak bir kapakla şişirilerek sifon boruyla değişik noktalardan su
alınabilir. Özet olarak sulama sistemiyle teras sistemi, şevler, boyuna ve enine eğimler
birbirleriyle uyumlu olmalıdır. Terasların alt şevi üzerine en az 30 cm sedde yerleştirilmeli ve
bu şevle birlikte otlandırılma yapılmalıdır. Kazıdan sonra en az 50 cm toprak derinliği
kalmalıdır. Ayrıca kazı derinliğinin artmasıyla kazı hacmi ve maliyet artar.
85. 2.2.4.2. Sulama Yöntemleri
2.2.4.2.1. Salma ve çizi yöntemleri
Teras dik olarak kesen kanalın aşağı kısmına konan bir kapakla kanal şişirilir. Sifon
boruyla alınan su doğrudan terasa verilir. Su teras boyunca hareket eder. Teras üstü düzlenmiş
ya da boyuna çiziler açılmış olabilir. Bu yöntem çok kaba bünyeliler dışındaki topraklara ve sık
gelişen bitkilere uygundur. Ancak su kontrolü güç bir yöntemdir (Çevik, 1998).
2.2.4.2.2. Enine salma ve çizi yöntemleri
Teras üst şevinin dibine mevsimlik olarak inşa edilen ve teras boyunca devam eden bir
kanala asıl kanaldan su alınır. Bundan terasa aktarılan suyla enine sulama yapılır. Teras üstü
düzlenmiş ya da enine çizgi açılmış olabilir. Bu yöntem teras aralıkları fazlaysa hemen hemen
bütün toprak ve sık gelişen bitkilere uygundur. Yalnız teras üstüne ileri eğim verilmiş olmalıdır.
Çizi yöntemi uygulanacaksa eğim biraz fazla tutulmalıdır.
86. 2.2.4.2.2.3. Tava yöntemi
Terasın üstü, tavalara bölünür. Üst şevin dibine inşa edilen kanaldan alınan
su tavalara aktarılır. Çok ağır bünyeli topraklar dışında bütün topraklara ve sık
gelişen bitkilerle meyveliklere bu yöntem uygundur. Teras üstüne hafif ileri
eğim verilmiş olmalıdır.
2.2.4.2.2.4. Karık, geniş tabanlı karık
Teras boyunca açılan geniş V karıklar ya da geniş tabanlı karıklarda su
hareket eder. Çok geçirgen olmayan bütün topraklara ve sıra bitkilerine,
sebzelere, meyve ve bağlara uygundur. Teras boyuna eğimi % 1’e kadar
çıkabilir.
87. 2.2.4.3. Teras aralıkları ve kesit özellikleri
Seki teraslardaki gibi bunlar da teras genişliği yatay aralığa eşittir. Terasların ne
genişlikte olacağına ilişkin bir sınırlama yoktur. Yetiştirilecek bitki tür ve çeşitleri,
uygulanacak sulama yöntemi, elverişli kazı derinliği, göz önüne alınarak seçilir.
Teras genişliği kullanılacak araçların genişliklerinin katları kadar olmalıdır. Örneğin
meyvelik kurulacaksa teras genişliği ağaç aralığının katları kadar olacaktır. İstenen
teras genişliği, kazı derinliği değiştirilerek kolayca ayarlanır. Şev ve teras üst
eğimleri de doğal olarak bu konuda etkili olmaktadır. Kazı sabit tutulduğunda teras
geri eğimi azaldıkça teras üst genişliği artar. Enine eğim verilirse genişlik daha da
yükselir. Kazı derinliği alttaki uygunsuz katları (kum, çakıl, kaya, ana özdek) yüze
çıkarmayacak şekilde ayarlanmalıdır.
88. 2.2.4.4. Kesit özellikleri ve enine-boyuna eğimler
Sulama için hafif ve orta eğimlerde inşa edilen seki teraslarda şevler dik olup,
1:1, 1:1.5, 1:2 eğimlidir ve otlandırılır. Şevin üzerine yerleştirilen ve en az 30 cm
yüksekliğinde olan sedde de aynı şekilde otlandırılır. Bunun iç ve dış şevleri eğimleri
seki şevine uyar. Seddenin üst genişliği en az 30 cm olmalıdır.
Teras, sulama kanalının kestiği çizgiden itibaren boyuna eğimlidir. Teras boyuna
eğimi % 0.1-1 arasında olabilir. Yetiştirilecek bitki, uygulanacak sulama yöntemi,
toprak bünyesi, geçirgenliği gibi etkenlere göre saptanır. Sulama, seki boyunca
yapılacaksa ve toprak geçirgense boyuna eğim yüksek (% 0.4-1) tutulur. Teras enine
sulanacaksa % 0.1-1 kadar bir ileri eğim gereklidir.
89. Teras üstü enine eğimli yahut düz olabilir. Enine eğim 1-) Geri Eğim ve 2-)
İleri Eğim şeklindedir. Teras, boyuna sulanacaksa suyun sedde tarafına
yüklenmemesi için hafif geri eğim (% 0.1) verilir ya da düz olarak bırakılır.
Eğer teras, enine sulanacaksa % 0.1-1 arasında değişen bir ileri eğim verilir.
Tava yöntemiyle sulama yapılacaksa ileri eğim düşük (% 0.1-0.3) tutulur. Diğer
yöntemler için sulama uzunluğu (seki genişliği) kısaysa ileri eğimi yüksek
tutmakta (% 0.4-1) yarar vardır. Böylece dönüme kazı ve maliyeti azalır. Fakat
bu durumda koruyucu sedde daha dikkatlice inşa edilmiş olmalıdır.
90. 2.2.4.5.Planlama
Yukarıda verilen ilkelere ve arazi etüdüyle toplanan bilgilere göre inşa edilecek sekinin
tipi, şev ve seki üstü eğimleri ile seki genişliği kararlaştırılır. Kararlaştırılan seki genişliğini
sağlayan kazı değeri aşağıdaki formüllere göre hesaplanır (Kütahyalı, 1976).
a-)Seki üstü geriye eğimliyse (g):
a=J/m-S; b = J/S+g; c = J1/S+g; e = J1/m-S; J1 = c(S+g); SG = a+b+c+e
KKA = (a+b)J/2; KKA = DKAx1.05; DKA = SKA +(c+e)J1/2
b-)Seki üstü ileriye eğimliyse (i):
a=J/m-S; b = J/S-i; c = J1/S-i; J1 = c(S-i)
m: Şev eğimi m/m:1
S: Arazi eğimi m/m:0.03-0.15
g: Seki üstü geri eğimi m/m: 0-0.001
i: Seki üstü ileri eğimi m/m: 0.001-0.01
91. 2.2.5. Hendek Teraslar
Erozyon etkisindeki yamaç arazilerde erozyonu önlemek ve kullanılmayan
arazileri değerlendirmek için yapılan teraslardır. Dik eğimli ve diğer terasların
yapılamadığı orman ve mera arazilerinde uygulanarak üzerlerinde çok yıllık
bitkiler yetiştirilir. Sakız, harnup ve zeytin alanlarının ıslahında kullanılırlar. Bu tip
arazilerde toprak sığ ve eğim fazla olduğundan infiltrasyon az, buna karşılık yüzey
akış fazladır. Dolaysıyla bu tip arazilerde toprak ve su kayıpları oldukça fazladır.
Bu tür kayıpları azaltmanın başlıca yolu hendek terasların yapılmasıdır. Hendek
teras yapımı ülkemizde yenidir. Bu yöntem Cezayir Toprak Muhafaza ve Islahı
Servisi tarafından ortaya konulmuş özellikle “Yukarı Havza” çalışmalarında etkili
toprak ve su koruma sistemidir. Genellikle % 60 eğimlerde uygulanırsa da yerine
göre, arazi kullanma durumuna göre her türlü eğimde uygulanabilir.
92. Şekil 9. Hendek terasların inşası ve hendek teras (www. benkoltd. com
;www.güncelbilgiyazar.blogspot.com).
93. 2.2.5.1. Hendek teras tipleri
2.2.5.1.1. Geriye Eğimli Hendek Teras: Hendek tabanı geriye eğimlidir.
2.2.5.1.2. Düz Tabanlı Hendek Teras: Kesiti küçük bir kanal terasa benzer, tabanı
düzdür.
2.2.5.1.3. Derin Hendek Teras: Tabanları düz fakat hendekler derindir.
Hendek teraslar genellikle aşağıdaki koşullar altında yapılır.
1-) Arazide etkili bir bitki örtüsü yoksa ot ve ağaçlandırma için,
2-) Toprak aşırı erozyona uğramış, bölgede yüzey akış çok fazla ise toprak kaybını
azaltmak için,
3-) Arazide diğer teras tiplerini uygulayacak etkili toprak derinliği yoksa yeniden
toprak oluşumuna yardımcı olmak için.
94. Dik eğimli ve aşırı erozyon bulunan arazilerde arazi ıslahı düşünülüyorsa derin
hendeklerin yapılması uygundur. Sadece nem kontrolü düşünülüyorsa derin hendek yapmaya
gerek yoktur.
2.2.5.2. Hendek terasların planlanması ve boyutlandırılması
Hendek terasların planlaması ve boyutlandırılmasında; toprak, topografya ve yetiştirilecek
bitki türleri dikkate alınmalıdır. Fazla yağışlı bölgelerde eğimli ve uygun bir boşaltım kanalına
bağlı planlanmalıdır. Kurak bölgelerde hendekler eğimsiz yapılmalı ve iki hendek arasında
oluşabilecek olası yüzey akışı tutabilecek kapasitede olmalıdır. Ayrıca dalgalanmalara ve suyun
hendeğin bazı noktalarında birikmesinden dolayı oluşabilecek yırtılma ve oyulmalara engel
olmak için her 20-30-50 m’de bir hendeğin kapatılması gerekir. Hendek teraslarda en fazla
uzunluk 400 m’yi geçmemelidir. Eğer teras uzunluğunu daha fazla yapmak gerekiyorsa teras
eğimlerini iki yönlü vermek gerekir. Eğimli hendek teraslarda verilecek eğim, diğer teras
tiplerinde olduğu gibi hesaplanır (Çevik, 1998).
95. 2.2.5.3. Hendek teraslarda dikey aralığın hesaplanması
Hendek teraslarda dikey aralık aşağıdaki formülle hesaplanır;
DA = 𝟑
𝐒. (𝐊 ± 𝟏𝟎)
DA: Dikey aralık (m)
S: Arazi eğimi (ondalık kesir olarak yazılır, örn: 0.20)
K: 260 sabit katsayıdır (yağışlı bölgelerde 260-10; kurak bölgelerde 260+10 alınır)
Bu formülde K sabitesinin küçük alınması dikey aralığı azaltırken büyük alınması ise arttırır.
96. 2.2.5.4. Hendek teraslarda yatay aralığın hesaplanması
Hendek teraslarda yatay aralık aşağıdaki formülle hesaplanır
YA = DA/S
YA: Yatay aralık (m)
DA: Dikey aralık (m)
S: Arazi eğimi (ondalık kesir)
97. Örnek:
İzmir Laka köyünün batısında yer alan tepelik arazide (3x3=9 da)
ağaçlandırma çalışması için hendek teraslar yapılacaktır. Topografik ölçümlere
göre; tepenin üst kodu 432 m, tepenin alt kodu 168 m, kodlar arası mesafe 1530
m’dir.
a) Arazinin eğimini
b) Dikey aralığı,
c) Yatay aralığı,
d) Teras Uzunluğu ve Toplam Teras Uzunluğunu hesaplayınız.
98. Çözüm:
a) % S = (432-168/1530)x100; %S= 17; S = 0.17 olarak bulunur
b) Dikey Aralık
DA = 3
0.17. (260 − 10) = 3.50 m
a) Yatay Aralık
YA = DA/S; YA = 3.50/0.17 = 21 m
a) Teras Uzunluğu ve Toplam Teras Uzunluğu
TU = 1000/YA; TU = 1000/21 = 48 m
TTU = TU x A; TTU = 48 x 9= 432 m olarak hesaplanır.
99. Formülle hesaplanan teras aralıkları en fazla değerlerdir. İklim, toprak, eğim,
bitki çeşidi dikkate alınarak teras aralıkları azaltılıp çoğaltılabilir. Örneğin mera
ıslahı için formülle hesap edilen yatay aralık 10 m ise uygulamayı bu şekilde
yapmaya gerek yoktur. Çünkü mera’da toprak yüzeyi yoğun bir bitki örtüsüyle
kaplı olacağından bu aralığı 20-30 m’ye çıkarabiliriz. Ağaç dikimi yapılacak
alanlarda da yatay aralıkları, ağaç, taç ve kök durumuna göre ayarlamak daha
uygun olur. Örneğin her ağaç sırası için bir teras hattı geçirilebilir. Bu teraslarda da
diğerlerinde olduğu gibi dekara düşen teras uzunluğu diğerlerinde olduğu gibi
hesaplanır.
100. 2.2.6. Çanak (Cep) Teraslar
Çanak teraslar genellikle eğimi % 80’nin üzerinde bulunan arazilerde uygulanan
bir teras tipidir (Taysun, 1989; Çevik, 1998). Arazinin taşlı olması, ana özdeğin
yüzeye çıkması, ağaç sıralarının düzensizliği nedeniyle diğer teras tiplerinin
uygulanamadığı ve önceden koruyucu önlem alınmamış yetişkin zeytin, Antep
fıstığı, incir arazilerinde kullanışlı bir toprak-su koruma yöntemidir. Özellikle eski
zeytinlik, sakızlık, harnupluk ve menengiçlerin yeniden aşılanarak ıslahı ve orman
yetiştirilmesi planlanan yerlerde bu tip teraslar uygulanır. Bu tip terasların amacı
ağaç diplerinde toprağın çanak şeklinde açılarak yüzey akış sularından daha çok
yararlanılmasını sağlamaktır. Açılan bu çanaklara eğim doğrultusunda taş duvarlar da
yapılabilir ve üstten yarım ay biçiminde görünürler.
102. Taş duvar hacmi aşağıdaki formüllerle hesaplanır.
H = rxS (1)
H: Taş duvar yüksekliği (m)
r: Çanak teras yarıçapı (m)
S: Arazi eğimidir (%)
V = V1-V2 (2)
V1 = 2/3 r2xH
V2 = 2/3 (r-D)2x h
V: Taş duvar hacmi (m3)
r: Çanak yarıçapı (m)
H: Taş duvar dış yüksekliği (m)
D: Duvar kalınlığı (m)
h: Teras duvarı iç yüksekliği (m)
103. Teras duvar yüksekliği, temel derinliği ile toplanarak formüle uygulanır. Temel
yükseklikleri zemine bağlı olarak 0.20-0.50 m arasında değişmekle beraber genellikle
ortalama bir değer olarak 0.40 m kullanılabilir. Duvar kalınlıkları da 0.50 m’den az
olmamalıdır. Duvarlara 1:1/4 ile 1:1/6 arasında şev eğimi verilmelidir. Çanak çapı
ağaç tacıyla orantılı olarak kabul edilen bir uzunlukta belirlenebilir.
Örnek-Çözüm: Eğimi % 85 olan bir zeytinlikte yapılacak çanak terasın duvar
çanak yarıçapı 1.30 m, temel derinliği 0.30 m, duvar kalınlığı 0.50 m, çanak yarıçapı
1.00 m, teras duvar iç yüksekliği 0.85 m, temel derinliği 0.50 m olan bir çanak
terasın;
a-Duvar yüksekliğini
b-Taş duvar hacmini hesaplayınız.
104. Çözüm;
H = r x S…..H = 1.30x0.85 = 1.11 m
Temel derinliği 0.30 m olduğuna göre
H = 1.11 + 0.30 = 1.41 m’dir.
H = duvar iç yüksekliği + temel derinliği H = 0.85+0.50 = 1.35 m’dir
V1 = 2/3 (1.00)2 x 1.35= 0.90 m3
V2 = 2/3 (1.00-0.50)2 x 0.85 = 0.14 m3
V = 0.90-0.14 = 0.76 m3’dür.
105. 2.2.6.1. Seki terasların projelendirilmesinde bazı ülkelerde kullanılan formüller
Çanga (1995), sekilerin projelendirilmesinde diğer ülkelerde kullanılan bazı formülleri
vermiştir.
1-) Cezayir/Fas:
% 10-25 arazi eğimleri için DA(m) = (260xS) -0.3
% 25’den fazla eğimler için DA(m) = (64xS) -0.5
2-) Tayvan/Jamaika:
DA(m) = (S x Wb)/100-(S x U)
Wb: teras üst genişliği (m); U: Sedde (sırt) eğimi 0.75-1.00 arasında değişir
3-) Hindistan:
DA(m) = 2 x (D-0.15)
D: Verimli toprak derinliği (m)
106. 4-) Çin:
DA(m) = Wb/(cosS-cosβ)
β: Sedde sırt eğimi (70-750)
5-) Tayvan (içe doğru eğimli sekiler için):
DA(m) = (Wb x S) + (0.1 x S – U)/100-(S x U)
DA: dikey aralık; YA: yatay aralık; S: % arazi eğimi.
107. 2.3. Çevirme Terasları
Çevirme kanalı ya da “kuşaklama kanalı” gibi isimlerle anılan
ÇEVİRME TERASLARI bir tür akıntılı terastır (Çevik, 1998). Kanal ve sedde
(sırt) olarak iki kısımdan oluşur. Çevirme kanalları teraslardan daha büyük
boyutlu olmakla birlikte daha geniş alanların yüzey akışını boşaltmak amacıyla
projelendirilirler. Çevirme teraslarında kesit geniş ve yatık olduğundan çiftlik
makinalarının geçişini engellemez. Üzerlerinde toprak sürülerek tarım yapılmaz.
Sürekli bitki örtüsü altında bulundurulur ve ot biçimi yapılabilir.
109. Çevirme teraslarının amaçları:
1. Teraslanmamış yukarı arazilerden, orman ve meralardan gelebilecek yüzey
akışlardan teraslanmış araziyi korumak.
2. Taban arazilerini ve yerleşim yerlerini yüzey akışların oluşturabileceği sel
tehlikesine karşı korumak.
3. Teraslama yapılmamış uzun olan arazilerin eğimlerini kırarak yüzey akışların
aşındırıcı kuvvetini azaltmak.
4. Yarıntı oluşumunu, başlangıç aşamasında engellemek.
5. Gölet ya da barajların su toplama alanını genişletmek.
110. 2.3.1. Çevirme Teraslarının Planlanması
Çevirme terasları ayrı ayrı planlanarak inşa edilir. Bu amaçla 10 yıl
yinelemeli 24 saatlik en yüksek yağış yoğunluklarının oluşturacağı yüzey
akışlar dikkate alınarak çevirme teraslarının kapasiteleri hesaplanır. Çevirme
teraslarının yeri; çıkış (tahliye) ayağı, eğim, arazi kullanma ve toprak
özelliklerine göre saptanır. Yüzey akış dışında sızıntı sular da tutulmak
istenirse derinlik buna göre ayarlanmalıdır.
111. 2.3.2. Çevirme teraslarının boyutlandırılması
Çevirme teraslarında kanallar, parabolik, yamuk (trapez) ve üçgen kesitli olabilir.
Şevler 1:3-1:6 arasında olmalıdır. Teras uzunluğu, uygun bir çıkış ayağının
bulunmasına bağlıdır. Bu amaçla, doğal drenaj yolları ya da suyun güvenle sevk
edilebileceği çayır-mera ve ağaçlıklar seçilmelidir. Uzunluk genelde 500-600 m
arasında olmalıdır. Kanal taban genişliği; yapım kolaylığı, eğim ve istenen
kapasitenin sağlanması dikkate alınarak seçilmelidir. Teras kanallarından akacak
suyun hızı, aşınmaya neden olmayacak en yüksek değer verilerek saptanmalıdır.
Böylece kanalın kısa sürede mille dolması önlenmiş olur. Teras kanallarında
verilebilecek en yüksek hız sınırları, toprak bünyesi ve kanal örtü durumuna göre
Çizelge 8’de verilmiştir.
112. Teras kanallarında yukarıdaki hız sınırlarını sağlayacak değişik eğimler
uygulanabilir. Bu eğim, % 0.2-3 arasında değişebilir. Çizelge 9’da Q değeri ve kanal
taban eğimine göre hesaplanmış çevirme kanalı boyutları verilmektedir. Çizelge
10’da ise kazı kesit alanları verilmiştir.
Çizelge 8. Çevirme teraslarında verilebilecek en yüksek hız sınırları (Çevik, 1998).
Toprak Bünyesi
Örtü durumuna göre verilecek hız (m/sn)
Çıplak Zayıf Orta İyi
Kum
Kumlu tın
Killi tın
Kumlu killi tın
Kil
0.50
-
0.60
-
0.75
0.60
-
0.75
-
0.90
0.75
0.60
1.05
0.90
1.20
1.05
0.90
1.35
1.20
1.50
115. 2.3.3. Çevirme teraslarının projelendirilmesi
Çevirme terasları projelendirilmesinde su toplama havzasının alanı, toprak, bitki
örtüsü, hız ve eğime ait veriler dikkate alınır. Uzun ve büyük kapasiteli kanallar için
her akıntı bileşiminde ayrı ayrı akış debilerinin hesaplanması gerekir. Böylece
değişen debilere (Q) göre kanal kapasitesi değiştirilir. Çevirme teraslarının
projelenmesi için gereken veriler aşağıdaki sıraya göre belirlenir:
1-) 10 yıl yinelemeli 24 saatlik yağışlara göre en yüksek akış (Q) hesaplanır
2-) Kanalda akışa verilecek en yüksek hız Çizelge 8’e göre saptanır.
3-) Kanalın şekli, taban genişliği ve şevler saptanır.
4-) Çizelge 9’dan Q değerine göre uygun derinlik ve kanal kesiti bulunup proje
çizimine geçilir.
116. 5-) Saptanan kanal derinliğine (d), 0.15 m hava payı eklenir. D = d + 0.15
değerine göre Çizelge 10’dan kazı kesit alanı bulunur. Kazı kesit alanı kanal
uzunluğu ile çarpılırsa kazı ve dolgu miktarı, diğer bir deyişle METRAJ
CETVELİ saptanmış olur.
6-) Kazı ve dolgu miktarı Bayındırlık Bakanlığı Yapı İşleri Genel
Müdürlüğünün yayınladığı Birim Fiyat Cetvellerine göre değerlendirilirse
projenin KEŞİF ÖZETİ hesaplanabilir.
117. Örnek-Çözüm: Teraslama kanalına uygulanacak bir proje alanına yukarı orman arazisinden
debisi 0.520 m3/sn olan bir yüzey akışın gelebileceği hesaplanmıştır. Yüzey akışın proje
alanına zarar vermeden 540 m uzunluğunda bir çevirme terasıyla yakındaki doğal bir drenaj
çıkışına saptırılması planlanmıştır. Yapılacak çevirme terası boyunca toprak kil bünyeli, arazi
eğimi % 4’dür. Teras kanalı tabanına % 0.3 eğim verilmesi ve kanal içinde zayıf bir bitki
örtüsü sağlanabileceği düşünülmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 2014 yılı Yapı İşleri
İnşaat Birim Fiyat Tarifleri Eki Fiyat Listesi ne göre toprağın kazılması ve kazıdan çıkan
toprağın sedde haline getirilmesi için gösterilen ücret 12.88 Tl/m3 olduğuna göre projenin
KEŞİF ÖZETİNİ hesaplayınız (Çevik, 1998; Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2014).
118. Çözüm:
1-) Q = 0.520 m3/sn
2-) Çizelge 8’den zayıf bitki örtüsü ve kil bünye için V = 0.90 m/sn bulunur.
3-) Kanalın yamuk (trapez) kesitli, şevlerin 1:3 Q = 0.520 m3/sn, b = 1.80 m, kanal taban
eğimi % 0.3 olduğuna göre; Çizelge 9’dan d = 42 cm ve A = 1.26 m2 bulunur.
4-) V = Q/A = 0.520/1.26 = 0.41 m/sn bulunur.
5-) 0.41 m/sn < 0.90 m/sn olduğundan hesaplanan hız güvenlidir.
6-) Çizelge 10’dan arazi eğimi % 4, kazı derinliği (D = 0.42+0.15= 0.57 m ≈ 0.60 m), b =
1.80 m’den kanal kazı kesit alanı A = 1.062 m2 bulunur.
7-) Metraj değeri M = 1.062 m2x540 m = 573.5 m3 dür.
8-) Keşif Özeti;
119. Sıra
no
Poz No Yapılan işin tanımı Miktarı Birimi
Birim Fiyatı
(Tl)
Tutarı
(Tl)
9 14.001
Elle yumuşak toprak kazılması
ve seddeye konulması
573.5 m3 12.88 7386.68
Not: Birim fiyat 2014 yılına göredir.
3.TERASLI ARAZİLERDE TARIMSAL İŞLEMLER
Teraslama yapılan arazilerde çiftçilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için bir takım
tarımsal işlemleri yapmaktadırlar (Çevik, 1998). Bunlar sırasıyla aşağıda
açıklanmıştır.
3.1. Sürüm
Teraslı arazilerin sürümünde saban, çizel, döner kulaklı pulluk ve diskaro gibi
tarım alet ve makinaları kullanılmaktadır. Ancak diskaro ile derin sürüm yapılmaz,
yanlızca kesekler parçalanır. Teraslı arazilerde sürüm işine ilk teras seddesinden (sırtından)
başlanır. Eğer tek kulaklı pulluk kullanılıyorsa, teras sırtının iki yanından gidip gelinerek
teras seddesi sürülür.
120. Daha sonra teraslar arası sürülür. Sürümüm daima eğimin aksi yönüne yapılması
gerekir. Bu sürüm tekniğini tek kulaklı pulluklarla uygulamak zor olduğundan,
döner kulaklı pullukların kullanılması daha uygun olmaktadır. Eğer teras aralıkları
değişik boyutlandırılmışsa teras seddelerine paralel sürümlerden sonra kör sıralar
sonradan sürülmelidir.
Sürüm işlerinde döner kulaklı pulluklar kullanıldığında çalışma daha kolay
olmaktadır. Bu durumda sürüm işlerine ilk terasın seddesinden başlanarak aşağıya
doğru sürüme devam edilir. Burada toprağın daima eğim yönüne ters yönde (yukarı
doğru) devrilmesine dikkat edilmelidir.
121. 3.2. Sıra bitkilerinin ekimi
Mısır, fasülye, patates, pamuk ve baklagil gibi sıra bitkilerinin ekiminde, ekim
işlemine en üstteki terasın ön şevinden (yukarıya bakan yüzü) başlanarak yukarı
doğru eşyükselti eğrilerine paralel olarak tarlanın üst sınırına kadar devam edilir.
Bundan sonra terasın arka şevinden (aşağıya bakan yüzü) başlanarak terasların
yatay aralığının 1/3’ne kadar olan kısmı ekilir. Daha sonra bunu izleyen terasta aynı
işlem uygulanır. Sonuç olarak iki teras arasında yatay aralığın 1/3’ü kadar
ekilmemiş alan kalacaktır. Burası da daha sonra ekilerek ekim işi tamamlanır.
Hububat gibi sık büyüyen bitkilerin ekiminde de yukarıda açıklanan yöntemle ekim
yapılabilir. Ancak eşyükselti eğrilerine paralel olarak yukarıdan aşağıya doğru ekim
yapılması en çok önerilen bir yöntemdir.
122. 3.3. Meyve ağaçlarının dikimi
Tarımsal teraslar hariç diğer teraslar genellikle ağaç dikimi için yapılır. Tarımsal
teraslarda da ağaç dikimi yapılır ancak bunlar daha çok tarla tarımına uygundur.
Ağaç dikiminde dikkat edilmesi gereken faktörler şunlardır:
1-) Ağaç dikimi için yapılacak teraslarda yatay aralık, ağaç sıralarına verilmesi
gerekli aralık ya da bunun katları kadar olmalıdır.
2-) Sıra aralıkları daima iki ağaç arası aralıktan (sıra üzeri mesafe) fazla olmalıdır.
3-) Dikimler daima üçgen şeklinde olmalıdır.
123. 4-) Ağaçlar tek sıralar halinde ya da teras genişliği fazla ise iki ya da daha fazla sıra halinde 1, 2 ve 3cü
maddelerde belirtilen özelliklere aykırı olmayacak şekilde dikilebilir.
5-) Teraslarda teras seddesi ile teras kanalı içine dikim yapılmamalıdır. Seddeye dikilen fidanlar sudan
fazla yararlanamaz, kanal içine dikilenler de sudan zarar görebilir. Bu nedenle en uygun dikim yeri
terasın kazı ve dolgu şevli yüzüdür.
6-) Seki teraslarda ağacın tam ortaya ya da terasın uç kısmına dikilmesi uygun değildir. Ağaçlar duvar
dibinden itibaren teras üst genişliğinin 2/3’ü kadar bir uzaklığa dikilmelidir. Böylece dikilen ağaç
köklerinin üst toprakları bozulmamış kısma sağlanmış olur.
7-) Hendek teraslarda dikim hendek içinde dolgu şevine dikilmelidir. Hiçbir zaman teras seddesi
üzerine dikilmemelidir.
8-) Teraslanmış bir araziye tek bir meyve türü dikilebileceği gibi birkaç karışık tür de dikilebilir. Zeytin
ile bağ birleşimi buna iyi bir örnektir. Zeytin 10-12 yıl sonra ürün verirken, arada kalan boş zamanda
bağ dikilebilir ve bağdan 3-4 yıl içinde ürün alınabilir. Zeytin ile bağ birlikte dikilirse çiftçi 6-8-10-12
yıl bağdan yararlanabilir. Sonra zeytin ürün vermeye başlayınca istenirse bağ sökülebilir. Aynı
uygulama Antep fıstığı ve bağ içinde geçerlidir.
124. 3.4. Makinalı hasat
Sık ekilen bitkilerin hasadı biçer, biçerbağlar ya da biçerdöğerle yapılacağı zaman arazide hiç
teras yokmuş gibi işlem yapılır. Ancak kullanılan hasat makinalarının teker izlerinin terasları
enine kesmesine engel olacak şekilde makine kullanılmalıdır. Aksi takdirde bu izler yukarıdan
aşağı eğim yönünde oyuntuların oluşmasına neden olur. Bu nedenle hasadın eşyükselti eğrileri
yönünde yapılması uygundur. Sıra bitkilerinin hasadında da mutlaka eşyükselti eğrileri
yönünde işlem yapılır. Ancak hasada ekim işlerinin tersinden yani en son ekim yapılan yerden
başlanmalıdır.
3.5. Sulama
Teraslama genelde kuru tarımda toprak ve su koruması için yapılan mekanik bir önlemdir.
Bununla beraber, su kaynaklarının ve iklim koşullarının sulamaya elverişliliği durumunda
yamaç arazileri sulamak gerekli olabilir. Özellikle dik eğimli arazilerde sulama zorunluysa,
teraslar bu durumda sulamayı kolaylaştırıcı rol oynar.
125. Sadece ekonomik değerleri yüksek olan bitkiler değil aynı zamanda hububat, yem bitkileri ve
çeltik gibi bitkilerden de sulanmak suretiyle birim alandan daha çok ürün ve net gelir alınabilir.
Sulama olanaklarının bulunduğu eğimli arazilerde teras planlaması diğerlerinden farklı olup
ayrı bir özen ister. Bunların planlanmasında pek çok faktör vardır. Fakat esas faktör, sulama
suyunun kaynağı ile suyun teraslı araziye girişi ve teraslarda kolaylıkla uygulanmasıdır.
Teraslı arazilerde; yerçekimi ve yağmurlama sulama yöntemleri uygulanabilir. Gerektiğinde
yerçekimi ve pompaj yöntemleri birlikte kullanılarak sulama suyu, arazinin üst kotlarına
çıkarılabilir. Bu yöntemler içeresinde en uygunu yağmurlama sulama sistemidir. Yağmurlama
sistemi, suyun az ve değerli olduğu yerlerde daha kontrollü sulama yapmak için planlanır.
Yağmurlama sistemlerinin ilk kuruluş masrafları yüksek olmakla beraber, yüksek değerli ürün
yetiştirilen kıyı bölgelerimiz için en uygun yöntem olarak önerilmektedir.
126. Yerçekimi sulama yönteminde su, teraslı araziden daha aşağıda ise arazinin üst noktasındaki
bir depoya ya da ayırma havuzuna pompalanabilir. Bu sistemde teraslı araziye yukarıdan
aşağıya doğru borular döşenerek her teras hattına rastlayan kısma ayarlanabilir kapaklar
konularak teras kanallarına bu kapaklardan su verilebilir. Sulama suyu her ne şekilde olursa
olsun teraslı arazinin en üst noktasına getirildikten sonra teras hatlarının başından ya da
ortasından geçmek üzere yukarıdan aşağıya doğru merdiven basamakları şeklinde eşikleri
bulunan bir çeşit tarla başı kanalı yapılır. Eşikler yardımıyla hem kanal eğimi kırılmış olur,
hem de suyun teras hatlarına birer saç kapakla alınması sağlanır. Bu kanal beton ya da taş perde
kaplama olarak inşa edilebilir. Eğer teras uzunlukları fazla ise kanal, teras hattının ortasından
ve yukarıdan aşağıya doğru planlanır. Böylece teraslara sağa ve sola olmak üzere 2 ayrı yönde
eğim verilebilir. Teras uzunluğu fazla değilse arazinin durumuna göre teras hatlarının başından
ve yukarıdan aşağıya doğru planlanır ve eğim bir yönde verilir. Teras kanalında eğim yönünün
sonunda doğal bir drenaj kanalı ya da otlandırılmış suyolunun bulunması gereklidir.
127. Terasa hatlarına gelen su, teras gerisinde teras duvarının 40-50 cm önünde açılan bir pulluk
izi kadar açılmış kanallarla götürülerek bitkilerin sulanması sağlanır. Bu yöntem bir çeşit
“eşyükselti eğrili karık” sulamasıdır. Bu yöntemde ağaçlar, açılan karıklardan ağaç
çevresindeki çanak ya da karıklara su çevrilmek şeklinde sulanır. Sulama kanallarının teras
hatlarında dolgu toprağından geçirilmemesine dikkat edilmelidir.
Teraslarda yüzey sulamanın en elverişli uygulama yöntemleri suyun normal bir şekilde
akmasını sağlayacak bir miktar eğim verilmiş “eşyükselti eğrili karık” ya da “eşyükselti eğrili
border” dir. Tarımsal teraslarda sulama tamamen eşyükselti eğrili karık yöntemiyle yapılır.
Teraslı arazide su dağıtımı hiçbir zaman “salma sulama” yöntemiyle yapılmamalıdır. Çünkü
fazla eğim nedeniyle artan su gücü, teras kanallarını aşındırarak ve patlatarak aşağıda kalan
tarım arazilerine zarar verir.
128. 3.6. Teraslarda kanal ve hendek kapasitelerinin saptanması
Teraslarda kanal ve hendeklerin boyutlandırılması, diğer bir ifadeyle boyuna kesitleri, yüzey
akışla oluşan ve teraslara gelen suyu güvenle taşıyacak kapasitede olmalıdır. Teraslar 10 yılda
bir düşen en şiddetli yağışın (mm/dakika) oluşturduğu yüzey akışı taşıyabilecek kapasitede
boyutlandırılır. Boyutlandırmada teraslı alana düşen yağış şiddeti ile teras hattı arasındaki
alanın bilinmesi kanala gelmesi olası maksimum debinin hesaplanmasında yardımcı olur. Bu
amaçla geliştirilen formül aşağıda verilmiştir:
Q(max) = (Axİ)/60
Q(max): İki teras hattı arasında oluşan ve alttaki teras ya da kanala gelmesi olası debi (m3/sn)
A: İki teras hattı arasında kalan alan (m2)
İ: Bölgede 10 yıllık olasılığa göre en şiddetli yağış yoğunluğu (mm/dakika)
60: Dakikada saniye sayısı (sn)
Maksimum debi bu şekilde hesaplandıktan sonra Çizelge 7’de çeşitli toprak bünyelerine ve
tiplerine göre düzenlenmiş uygun akış hızlarında toprak koşullarına uygun olanı seçilerek (V)
hızı belirlenir.
129. Burada hidrolik bilgilerin yardımıyla aşağıdaki süreklilik formülünden yararlanılır.
Çizelge 11. Çeşitli toprak tiplerine göre uygun akış hızları (Fırat, 1970).
Toprak tipi Akış hızı (m/sn)
Kolloid olmayan ince kum
Kolloid olmayan kumlu-tın
Kolloid olmayan siltli-tın
Kolloid olmayan alüvyal
Siltler, sıkı tın
Volkanik küller
İnce çakıllı toprak
Fazla kolloidal sert kil
Kolloidal alüvyal şistler
Şist ve sert toprak
0.457
0.533
0.610
0.610
0.762
0.762
0.762
1.143
1.143
1.830
130. Q = AxV
Formüldeki Q ve V bilindiğine göre kanal kesit alanı bulunur. Kanal kesit alanı aynı
zamanda kanalın kazı kesit alanıdır.
A = Q/V
Bu formüllerden yararlanılarak hendek (trapez) kanallarda uygun kanal derinliği, taban
genişliği, kanal üst genişliği boyutları bulunur. Yalnız bu kanallarda taban genişliği 0.60
m’yi geçmemelidir.
Örnek-çözüm: Ortalama teras uzunluğu 400 m, teras yatay aralığı 10 m olan teras alanında
10 yılda bir düşen şiddetli yağış yoğunluğu 2 mm/dakika olarak saptanmıştır. Proje alanının
toprak bünyesi şist ve sert topraktır. Hendek terasın şevleri 1:1 olarak planlandığına göre;
hendek terası boyutlandırınız.
131. Çözüm:
A = YA x L = 10 x 400 = 4000 m2
İ = 2 mm/dakika = 0.002 m3/dakika
Q(max) = (4000x0.002)/60 = 0.133 m3/sn
A = 0.133/1.830 = 0.073 m2’dir.
Hendek kanalın alanı yamuk alan olduğundan;
A = ((a+b)/2)xh formülüne göre;
h: 0.2 m alınırsa; 0.073 = ((0.4+b)+b)/2)x0.2
Buradan kanal taban genişliği 0.17 m olarak bulunur.
132. Sonuç olarak, toprak işleme, sulama, kültür bitkilerinin üretimi,
makinalı hasat gibi bazı tarımsal işlerin yürütülmesini zorlaştıran eğimli
arazilerde teras tiplerinin seçilmesi ve planlanarak projelendirilmesi oldukça
önemlidir. Bu nedenle teraslama projelerinin yapılması ve bunların araziye
uygulanmasında çok dikkatli olunmalıdır. Yapılacak en küçük bir hata, hem
teraslanmış arazileri hem de aşağıda kalan arazileri çok büyük zararlara
uğratabilir.
133. YARARLANILAN KAYNAKLAR
Akalan, İ. 1974. Toprak ve Su Muhafazası. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Yayınları, Yayın No: 532, ANKARA.
Akyürek, İ. 1976. Toprak-Su Korunumu. Toprak su Eğitim Merkezi Müdürlüğü,
İZMİR:
Aydın, M. 1994. Toprak-Su Koruma. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders
Kitabı, No: 127, ADANA.
Çanga, M. 1995. Toprak ve Su Koruma. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders
Kitabı, Yayın No: 1386/400, ANKARA.
Çelebi, H. 1973. Teraslama. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 91,
ERZURUM.
134. Çevik, B. 1998. Toprak ve Su Koruma Mühendisliği. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Ders Kitabı, No: C-28, ADANA.
Fırat, S.Ö. 1964:1970. Toprak Muhafaza Ders Notları. Tarsus/ADANA.
Sönmez, K. 1994. Toprak Koruma. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 169,
ERZURUM.
Taysun, A. 1989. Toprak ve Su Korunumu. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Teksir No: 92-
3, İZMİR.
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2014. Yapı İşleri İnşaat Birim Fiyat Tarifleri Eki Fiyat
Listesi, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Yüksek Fen Kurulu Başkanlığı, Sayı: 21,
ANKARA.
Kütahyalı, O. 1976. Sekileme-1, T.C. Köy İşleri Bakanlığı, Topraksu Genel Müdürlüğ, III.
Daire Başkanlığı, ANKARA.
