1. Лекц 2Лекц 2
Ургамлын эсийн бүтэц, онцлогУргамлын эсийн бүтэц, онцлог

2. Эсийн онолЭсийн онол
 Эсийн онолыг 1838-1839 онд Т.Шванн,Эсийн онолыг 1838-1839 онд Т.Шванн,
М.Шлейден нар дэвшүүлэхдээ хэдэн зуунМ.Шлейден нар дэвшүүлэхдээ хэдэн зуун
жилийн турш өмнөх эрдэмтдийн цуглуулсанжилийн турш өмнөх эрдэмтдийн цуглуулсан
материал, хийсэн туршилтыг нэгтгэн,материал, хийсэн туршилтыг нэгтгэн,
судалгааны ажлын үр дүнд тулгуурласансудалгааны ажлын үр дүнд тулгуурласан
байдаг.байдаг.
Schwann
Schleiden
Virchow

3. Эсийн онолЭсийн онол
1.1. Амьд биеийн үндсэн нэгж бол эс мөнАмьд биеийн үндсэн нэгж бол эс мөн..
((ГукГук))
 16651665 онд английн эрдэмтэнонд английн эрдэмтэн
Robert HookeRobert Hooke боловсронгүйболовсронгүй
микроскоп зохион бүтээжмикроскоп зохион бүтээж
үйсүйс ургамлынургамлын үндсийнүндсийн
нимгэн зүсмийг микроскопорнимгэн зүсмийг микроскопор
харж ургамалд орших олонхарж ургамалд орших олон
тооны үүр шиг торлог бүтэцтооны үүр шиг торлог бүтэц
байхыг тогтоосонбайхыг тогтоосон
 Гүк тэдгээрийгГүк тэдгээрийг эсэс
""cellscells"" гэж нэрлэсэнгэж нэрлэсэн

4. Эсийн онолЭсийн онол
2.2. Амьд бүхэнАмьд бүхэн 11 нэг болон олон тоонынэг болон олон тооны
эсээсэсээс тогтонотогтоно ..
 MatthiasMatthias SchleidenSchleiden ((ургамал судлаачургамал судлаач))
 TheodoreTheodore SchwannSchwann ((амьтан судлаачамьтан судлаач)) амьдамьд
бие болгон эсээс тогтонобие болгон эсээс тогтоно
Schleiden
Schwann

5. Эсийн онолЭсийн онол
3.3. Эс болгон хуваагдлын үр дүнд өмнөх эсээсЭс болгон хуваагдлын үр дүнд өмнөх эсээс
үүснэ.үүснэ.
All cellsAll cells dividedivide & come from& come from oldold cellscells. (. (VirchowVirchow))
Virchow

7. Эсийн судалгааны тоймоос…
 М.Мальпиги, Н.Борно нар амьтны зарим эд,
ургамлын үндэс, иш, навчны эсүүдийг нээж
судалсан.
 Голландын судлаач А.Левенгук усны нэг эст
бүдүүлэг бие махбодыг, Чехийн эрдэмтэн Я.
Пуркинье эсийн протоплазмыг,Английн эрдэмтэн
Р.Броун эсийн бөөмийг тус тус нээсэн.
 1838-1839 онд Германы эрдэмтэн М.Шлейден,
Т.Шванн нар ургамал, амьтны эд эсээс тогтдог гэсэн
дүнэлт хийж, өмнөх эрдэмтдийн хуримтлуулсан
эсийн судалгааны дүнг нэгтгэн хоёр дүрэм бүхий
Эсийн онолыг боловсруулсан.

8. Эсийн онолын дүрэм
/М.Шлейден, Т.Шванн/
 Бие махбодь эс болон түүний амьдралын үйл
ажиллагааны бүтээгдэхүүнээс тогтох бөгөөд
эс бол ургамал, амьтны бүтцийн үндсэн нэгж
мөн.
 Эсийн үржил нь ургамал, амьтны өсөлтийн
үндэс болно.
 1859 онд Р.Вирхов Эс болгон эсээс үүснэ гэсэн
санаагаар эсийн онолыг баяжуулсан.

9. Орчин үеийн эсийн онолОрчин үеийн эсийн онол
 Эсийн онолыг орчин үедЭсийн онолыг орчин үед 4 заалтаар4 заалтаар
баяжуулсан байдаг:баяжуулсан байдаг:
 Эс нь удмын мэдээллийг хадгалагчЭс нь удмын мэдээллийг хадгалагч ДНХДНХ
молекулыгмолекулыг агуулах ба тэр нь эсийнагуулах ба тэр нь эсийн
хуваагдлаар удамшинахуваагдлаар удамшина..
 Эс болгон үндсэнЭс болгон үндсэн химийнхимийн бүрэлдэхүүнбүрэлдэхүүн
бүтэц, үйл ажиллагаагаараа хоорондообүтэц, үйл ажиллагаагаараа хоорондоо
ижил төстэй байнаижил төстэй байна

10.  Физиологи, химийн бүх үндсэн үйлФизиологи, химийн бүх үндсэн үйл
ажиллагаанд эсийн доторх байдал шуудажиллагаанд эсийн доторх байдал шууд
нөлөөлнө.нөлөөлнө.
 Эсийн хэвийн байдал нь эсийгЭсийн хэвийн байдал нь эсийг
бүрэлдүүлэгч дэд бүтэц бөөм, плазманбүрэлдүүлэгч дэд бүтэц бөөм, плазман
мембран г.м. олон эрхтэнцрүүдийнмембран г.м. олон эрхтэнцрүүдийн
идэвхи үйл ажиллагаанаас хамаарна.идэвхи үйл ажиллагаанаас хамаарна.

11. Эсийн онолын хэрэглээЭсийн онолын хэрэглээ
 Өвчинг судлах, өвчний гарал үүслийгӨвчинг судлах, өвчний гарал үүслийг
тодорхойлохтодорхойлох
 Хүний эрүүл мэндийн асуудалтайХүний эрүүл мэндийн асуудалтай
холбоотой судалгааны ажил явуулаххолбоотой судалгааны ажил явуулах
/ДОХ,/ДОХ, Хавдар, Вакцины зохион бүтээх,Хавдар, Вакцины зохион бүтээх,
Үүдэл эс судлах, клонинг хийхҮүдэл эс судлах, клонинг хийх //

12. Ýñèéíàíãèëàë
Ïðîêàðèîò Ýóêàðèîò

13. Прокариот эс: Эсийн бөөм нь
хэлбэржээгүй, бөөмийн мембрангүй
генетикийн материал ДНХ нь
цитоплазмд байрладаг. Иймд эгэл
бөөмт эс гэдэг. Прокариот эсэд
митохондри, пластид, ЭПС, лизосом
зэрэг эрхтэнцрүүд ялгаран хөгжөөгүй.
Бактери, хөх ногоон замаг прокариот
эстэй.

14. Ýó êàðèîò ýñ: Áàêò åðè, õ ºõ íîãîîí çàìàãààñ
áó ñàä á¿õ îðãàíèçìó ó äûí ýñ ýó êàðèîò îä
õ àìààðäàã. Ýó êàðèîò ýñ íü æèíõ ýíý Ẻìò ýé,
ýðõ ò ýíö ð¿¿ä ÿëãàðàí õ ºãæñºí áàéäàã.

15. Ïðîêàðèîò áàýóêàðèîò ýñèéí ÿëãààÏðîêàðèîò áàýóêàðèîò ýñèéí ÿëãàà
ÏðîêàðèîòýñÏðîêàðèîòýñ ÝóêàðèîòýñÝóêàðèîòýñ
Òºãñ õýëáýðæñýí Ẻìã¿éÒºãñ õýëáýðæñýí Ẻìã¿é Æèíõýíý ẺìòýéÆèíõýíý Ẻìòýé
Ìèòîõîíäðè, ïëàñòèä, öåíòðèîëü, ÝÏÑ,Ìèòîõîíäðè, ïëàñòèä, öåíòðèîëü, ÝÏÑ,
ëèçîñîì çýðýãîðãàíîéäóóäèëðýýã¿éëèçîñîì çýðýãîðãàíîéäóóäèëðýýã¿é Á¿õ îðãàíîéäóóäèëýðñýíÁ¿õ îðãàíîéäóóäèëýðñýí
ÍóêëåîòèäòýéÍóêëåîòèäòýé ÁººìòýéÁººìòýé
ÄÍÕ öèòîïëàçìäáàéðëàíàÄÍÕ öèòîïëàçìäáàéðëàíà ÄÍÕ áººìèéí õðîìîñîìäáàéðëàíàÄÍÕ áººìèéí õðîìîñîìäáàéðëàíà
Öèòîïëàçìûí íàéðëàãàæèãäÖèòîïëàçìûí íàéðëàãàæèãä Öèòîïëàçìûí íàéðëàãàæèãäáèøÖèòîïëàçìûí íàéðëàãàæèãäáèø
Ýñèéí õýìæýý õàðüöàíãóéòîìÝñèéí õýìæýý õàðüöàíãóéòîì Ýñèéí õýìæýý õàðüöàíãóé æèæèãÝñèéí õýìæýý õàðüöàíãóé æèæèã
Èõýâ÷ëýí ñàïðîôèòÈõýâ÷ëýí ñàïðîôèò Àâòîòðîô, ãåòåðîòðîô, ìèêñîòðîôÀâòîòðîô, ãåòåðîòðîô, ìèêñîòðîô

16. Эукариот эсийн бүтэцЭукариот эсийн бүтэц
 Плазман мембран –Плазман мембран –
эсийг хүрээлжэсийг хүрээлж
орчноос хамгаалах,орчноос хамгаалах,
тусгаарлах үүрэгтэй.тусгаарлах үүрэгтэй.
 ЦитозольЦитозоль – Эсийн– Эсийн
доторх хагас шингэндоторх хагас шингэн
орчин. Цитозоль,орчин. Цитозоль,
түүнд дотор байгаатүүнд дотор байгаа
эрхтэнцрүүд,эрхтэнцрүүд,
оршихууныг нийтэдоршихууныг нийтэд
ньнь цитоплазмцитоплазм гэнэ.гэнэ.
 ЭрхтэнцрүүдЭрхтэнцрүүд ––
эсийн тодорхой үйлэсийн тодорхой үйл
ажиллагаагажиллагааг
хариуцсан нарийнхариуцсан нарийн
зохионзохион
байгуулалттайбайгуулалттай
бүтцүүд.бүтцүүд.
 ОршихуунОршихуун – Эсийн– Эсийн
хүнсний нөөц болонхүнсний нөөц болон
шүүрлээс тогтсоншүүрлээс тогтсон
түр зуурын бүтэцтүр зуурын бүтэц
юм.юм.

18. Áººì
á¿ðõ ¿¿ë
êàðèî-
ïëàçì
Ẻì-
õ ºí
õ ðî-
ìàò èí

19. Бөөм
• Анх 1831 онд Английн эрдэмтэн Р.Броун нээсэн. Бөөм ихэвчлэн
бөөрөнхий хэлбэртэй ба нэг эсэд ихэвчлэн нэг, хааяа хэд хэдэн
тоотойгоор оршино. Эсийн доторх хамгийн том эрхтэнцэр,
дунджаар 5-10 мкм голчтой. Эс нэг бөөмийг агуулж байвал
монокарионт, хоёр бөөмтэй бол дикарионт, харин олон тоотой
байвал поликарионт гэнэ.
• Бөөм нь бөөмийн бүрхүүл (нуклеолем), бөөмийн шингэн
(кариоплазм), бөөмхөн (нуклеулус), хроматин (хромосом) гэсэн
үндсэн 4 хэсгээс тогтоно.
• Бөөмийн дотоод орчныг цитоплазмаас тусгаарласан мембран нь
гадаад ба дотоод гэсэн хоёр давхар мембранаас тогтдог.
Бөөмийн мембран нь эсийн мембраны нэг адил фосфолипидийн
хоёр давхрагаас тогтоно. Бөөмийн бүрхүүл дээр 80-90 нм
өргөнтэй сүвүүд орших ба энэ нь бөөм цитоплазмын хоорондох
бодисын солилцоог хангана.

20. Ïëàñòèä
ÏëàñòèäÏëàñòèä
Õëîðî-
ïëàñò
Õëîðî-
ïëàñò
Õðîìî-
ïëàñò
Õðîìî-
ïëàñò
Ëåéêî-
ïëàñò
Ëåéêî-
ïëàñò
• Давхар мембрантай:
гадна ба дотор мембран
• Доторх мембраны хөндийг
стром гэнэ. Энд рибосом
ба фермент агуулагддаг.
• Дугуй шиг хэлбэртэй дотроо
хөндий эдийг тилакоид гэнэ.
Энд хлорофилл байрлана.
• Давхарлагдсан тилакоидууд
грана үүсгэнэ.
• Хлоропластын гол үүрэг бол
фотосинтезын үйл
ажиллагааг хангах явдал юм.

21. Вакуоль
Вакуоль бол бүх ургамлын
эсийн цитоплазмд оршдог
чухал органоидын нэг бөгөөд
цитоплазмын төв хэсгийг
эзэлж, гадуураа тонопласт
хэмээх дан мембранаар
хүрээлэгдсэн, хагас шингэн
уусмал юм. Залуу эсэд жижиг
хэмжээтэй, олон тоотой
агуулагддаг бол хөгшин эсэд
ганц том төв вакуоль байдаг.
Вакуолийн доторх эсийн шүүс
нь янз бүрийн органик ба эрдэс
бодисыг уусгасан усан уусмал
юм.

22. • Вакуоль эсийн осмосын үзэгдэлд чухал үүрэгтэй. Эсийн
шүүсэнд ууссан молекулын ион нь тасралтгүй хөдөлгөөнд
оршино. Ийм учраас тэдгээр нь эсийн бүрхүүл,
цитоплазмд даралт үзүүлнэ. Энэ даралтыг осмосын
даралт гэнэ. Түүний хэмжээ нь эсийн шүүсний
концентрацаас хамаарна. Осмосын даралт нь дотор
талаас гадагш тэлэх эрмэлзэлтэй байна. Эсийн ханаас
эсрэг үзүүлэх даралтыг тургорын даралт гэнэ. Энэ хоёр
нь эсрэг даралт юм. Тургорын ба осмосын даралтын
харьцаагаар эсийн сорох хүч тодорхойлогдоно.
Цитоплазм нь эсийн бүрхүүлээс хөндийрч вакуоль
усаа алдах үзэгдэлийг плазмолиз гэнэ.

23. Эсийн осмос үзэгдэл

24. Митохондри
• 1890 онд Английн эрдэмтэн Альпиян олж илрүүлсэн.
Эсийг энергиэр хангагч станц гэж нэрлэдэг. ГФА
нийлэгждэг гол газар юм.
• Дунджаар 0.2-7 мкм хэмжээтэй, мянга орчим тоотой
байна. Энергийн хэрэгцээтэй газар голдуу байрлана.
• Давхар мембрантай бөгөөд гадаад мембран нь
гөлгөр, дотоод мембран нь олон атираа нугачаатай
түүнийг крист гэнэ. Дотоод мембраны доторх хөндийг
матрикс гэнэ. Түүнд ДНХ, рибосом, мөн ГФА
нийлэгжих урвалыг хурдасгах ферментүүд
агуулагдана.

26. Гольджийн аппарат
• Бие бие дээрээ давхарлаж
байрласан олон уутанцар,
төвдөө хавчгар хэлбэртэй, 5-
10 мкм хэмжээтэй эрхтэнцэр.
• ЭТ-д нийлэгжсэн уураг, липид
нь мөхлөгт савлагдан
Гольджийн аппаратад ирж
мембранаараа нийлж
холбогддог.
• Үүрэг нь: уураг, липидүүдийг
ангилж савлан, бүтцийн
өөрчлөлтөнд оруулж
плазман мембран руу
зөөвөрлөдөг.
• Лизосом, шүүрлийн
мөхлөгүүдийг үүсгэнэ.
• Зах буюу төгсгөл талаас
жижиг ургацаг үүсэн салж
байдаг.

27. • Дан мембранан бүрхүүлтэй,
0.2-0.5мкм хэмжээтэй,
мөхлөгөн органойд
• Гольджийн комплексээс үүсэх
ба маш олон янзын молекулыг
задалж, боловсруулах
чадвартай 40 гаруй ферментийг
/протеза, нуклеаза, липаза,
хүчиллэг фосфотаз/ агуулдаг
• Ферментүүд хүчиллэг орчинд
илүү идэвхтэй байх ба эсэд
өөрт нь хэрэггүй болсон
бүтцийн хэсгүүдийг задалж,
боловсруулаад задралын
бүтээгдэхүүнийг цитозольд
гаргадаг. Ийм замаар
эрхтэнцрүүд байнга
шинэчлэгддэг.
Лизосом

28. Эндоплазмын тор (ЭПС): 1945
онд Английн биологич
К.Портер олж илрүүлсэн.
ЭПС нь янз бүрийн
хэлбэртэй цистерн хэмээх
олон суваг, уут,
хүүдийнүүдээс тогтох дан
мембрант органойд юм.
ЭПС нь бодисуудыг
нийлэгжүүлэх, эсийн дотор
тээвэрлэх, шилжүүлэх
үүрэгтэй. Рибосом агуулсан
бол барзгар ЭПС,
рибосомгүй бол гөлгөр ЭПС
гэнэ. Барзагар ЭПС-д
уургийн нийлэгжил
явагддаг. ГЭПС-д өөхний
хүчил, фосфолипид
нийлэгжүүлнэ.

29. • рРНХ болон уургаас тогтдог.
• Маш жижигхэн 20 нм
хэмжээтэй, үрлэнцэр
• Бүтцийн том, жижиг хоёр
хэсгээс тогтод.
• Хэсэг тус бүр бөөмхөнд
үүсээд, бөөмийн мембраны
нүхээр гарч, цитоплазмд
ирсний дараа уураг
нийлэгжихийн өмнө хоорондоо
нийлж рибосомыг үүсгэнэ.
• Рибосом нь цитоплазм
/чөлөөт рибосом/ болон ЭПС
дээр байрладаг. Чөлөөт
рибосомууд олноороо нийлж
полисомыг үүсгэнэ.
• Рибосом дээр уураг
нийлэгждэг.

30. Микрофилатент
• Цахилгаан микроскопоор
харахад цитозоль нь бүтэцгүй,
нэгэн төрлийн шингэн биш
харин филаментүүдийн маш
нарийн зохион байгуулалттай
сүлжээнээс тогтдог. Цитоплазм
дахь филамент бичил
савханцруудын дотоод
сүлжээнээс эсийн хэлбэр,
хөдөлгөөн хамаарна. Энэ
систем эсийн өөрийнх нь
хөдөлгөөнөөс эхлээд эсийн
доторх эрхтэнцрийн болон
химийн бодисын шилжилт
хөдөлгөөнийг хангана.

31. Пероксисом буюу микротел
• Лизосомтой төстэй гэхдээ хэмжээгээр
жижиг, дан мембранан бүрхүүлтэй,
бөөрөнхий хэлбэртэй, зөвхөн дээд
ургамалд тохиолддог, жижиг цэврүүнүүд
юм.
• Исэлдүүлэх ферментүүд агуулагдах бөгөөд
исэлдэлтийн процессын явцад үүсдэг хорт
бодис устөрөгчийн хэт исэлийг эсээс
хурдан зайлуулах ба нүүрс-усны
нийлэгжилтэнд оролцдог.

32. • 0.3-0.5 мкм урттай,
0.2 мкмголчтой гурав
гураваараа хосолсон
9 багц бичил
савханцрууд
хэлбэртэй органойд
• Хуваагдаагүй үед
бичил савхуудыг
үүсгэдэг ба
хуваагдлын үед
ээрүүлийн
утаслагийг үүсгэдэг.

33. Шинж чанар Прокариот Эукариот
Эсийн хэмжээ 0.5-5 мкм 40 мкм
ДНХ Цитоплазм орших цагирган
ДНХ
Бөөмхөн дотор орших бие
- .биеэ ороосон ДНХ тэй
Хромосом Байхгүй Байна
Эрхтэнцэрүүд Цитоплазмд рибосом
. ,агуулагдана Мөн шилбүүр
сормуустай
Олон төрлийн
эрхтэнцэртэй
Эсийн хана ,Хатуу полисахар амин
.хүчил агуулна Бэхжүүлэгч
.нь муреин
,Ургамал мөөгний эсийн
хана хатуу полисахараас
.тогтоно Бэхжүүлэгч нь
,ургамалд ислэг мөөгөнд
.хитин юм
Амьсгал Бактерийн амьсгал
,мезосомд хөх ногоон
замаг цитоплазмд
.явагдана
Митохондрид явагдах
.аэроб амьсгалтай
Пластид Байхгүй Байна
Тэжээл хүлээн авах
арга
Эсийн мембранд шингээж
.авна
Фагоцитоз ба пиноцитоз
Хоол боловсруулах
вакуоль
Байхгүй Байна
Үржил Бэлгийн (конъюгаци Бэлгийн ба бэлгийн бус

34. Ялгаатай байдал Ургамал Амьтан
1. Вакуоль Бүх ургамлын эс том
хэмжээтэй вакуольтой
Нэг эстэй амьтдад хоол
боловсруулах, ялгаруулах
вакуоль байна.
2. Пластид Хлоро, хромо,
лейкопластид
Байхгүй
3. Центроиль Цэцэгт ургамалд байхгүй. Байна
4. Эсийн хана Эслэгээс тогтсон ханатай. Байхгүй
5. Эсэд агуулагдах нүүрс
ус
Цардуул Гликоген
6. Хооллолт Автотроф Гетеротроф
7.Хөдөлгөөн Хөдөлгөөнгүй Хөдөлгөөнтэй
8. Нөөц тэжээлийн бодис
хадгалагдах хэлбэр
Вакуольд Оршихуун
9. Цочролд хариу урвал Удаан үзүүлнэ. Маш түргэн хариу үйлдэл
үзүүлнэ.
10. Өсөлт Тодорхой хэсэг өснө. Бүх хэсгээр өснө.
11. Эзэлхүүн ба
гадаргуугийн харьцаа
Бие өндөр энэ нь гэрлийг
шингээж бодисын солилцоо
явуулах ач холбогдолтой.
Хөдөлгөөнд зохицсон
авсаархан.
12. Хэлбэр Өөрчлөгдөхгүй. Өөрчлөгдөнө.

35. Эсийн органойдын ангилал
Мембрангүй Дан мембрантай Давхар мембрантай
Центриоль Эндоплазмын тор Митохондри
Рибосом Гольджийн аппарат Пластид
Микротрубчик Рибосом Бөөм
Бөөмхөн Вакуоль
Хроматин Лизосом
Микрофиламент Гаракуль
Глюксисом
Периоксисом