Materiał przygotowany w ramach XXIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2021).

1. OGRÓD ZABAW RUCHOWYCH
Chłopcy
podczas
zabawy
w
parku
Jordana,
1929.
NAC

2. 1 List dziękczynny krakowskiego oddziału Towarzystwa Pedagogicznego dla Henryka Jordana
za stworzenie ogrodu zabaw i wkład w wychowanie dzieci i młodzieży, 1890.
Biblioteka Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, domena publiczna
2
Henryk Jordan, przełom XIX i XX w.
Muzeum Wydziału Lekarskiego, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego
1
2
4 5
3
3
Henryk Jordan podczas meczu piłki nożnej uczniów lwowskiej szkoły (drużyna Czarnych)
i drużyny krakowskiej. Był to pierwszy turniej w Krakowie, rozegrany 6 czerwca 1906 r.
Za: „Sport” 1923, nr 58
4
Henryk Jordan w otoczeniu swoich wychowanków, przełom XIX i XX w.
Biblioteka Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, domena publiczna
5
Tłum na krakowskich Błoniach, żegnający Henryka Jordana podczas pogrzebu, 1907.
Biblioteka Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, domena publiczna

3. Henryk Jordan (1842–1907) to postać niezwykła nie tylko
w skali Krakowa. Jego działalność medyczna, społeczna,
pedagogiczna i polityczna wywarła ogromy wpływ na
kształtowanie się postaw kolejnych pokoleń Polaków.
Jordan pochodził z Przemyśla, ze zubożałej rodziny zie-
miańskiej. Studia medyczne rozpoczął w Wiedniu, jednak
dość szybko przeniósł się do Krakowa. Po kilku latach
nauki wyjechał do Berlina, a następnie do Nowego Jor-
ku, gdzie praktykował jako ginekolog i położnik (założył
tam szkołę położnych). Nie poprzestał jednak na tym
i nadal zdobywał doświadczenie, podróżując i praktyku-
jąc w najważniejszych ośrodkach lekarskich w Stanach
Zjednoczonych i Anglii. W 1869 roku powrócił do Krakowa,
gdzie szybko zyskał opinię wybitnego lekarza. Jednak jego
zainteresowania nie ograniczały się do medycyny i pracy
naukowej. Aktywnie działał także jako społecznik, pełnił
funkcję członka rady miasta, a od 1895 roku posła do Sej-
mu Krajowego Galicji. Jako lekarz wspomagał również
najuboższych. Ponadto wiele uwagi poświęcał sprawom
społecznym, higienicznym i pedagogicznym – dążył do
podnoszenia świadomości i propagował nowoczesne
rozwiązania.
Karta wizytowa dra Henryka Jordana, 1883.
Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. MNK IV-V-336/361,
domena publiczna
↑

4. 1
2 3
1 Plan parku, za: Miejski park dra Jordana w Krakowie, Kraków 1894.
Polona, domena publiczna
2
Brama główna do parku Jordana wraz z regulaminem na tablicy,
po prawej stronie dom dozorcy, lata 90. XX w.
ANK
3
Dzieci stojące przed wejściem do parku podczas
„Tygodnia Dziecka” w Krakowie, 1936.
NAC

5. Krakowski park założony przez Henryka Jordana wielu
badaczy uznaje za jego dzieło życia. Uwaga, którą Jordan
poświęcał roli ruchu i harmonii w rozwoju umysłowym
i fizycznym, znalazła odbicie w założeniu parku. Plan
zorganizowania parku dotyczył terenu części błoń czar-
nowiejskich, na którym w 1887 roku odbyła się Wystawa
Krajowa Rolniczo-Przemysłowa. Na jej potrzeby nasadzo-
no wówczas 24 tysiące drzew, uregulowano Rudawę na
tym odcinku i wybudowano pawilony wystawiennicze.
W 1888 roku Jordan zwrócił się o wydzierżawienie 8 hekta-
rów tego terenu pod przyszły park zabaw dla dzieci i mło-
dzieży. Jego nowatorski pomysł został przyjęty, a oficjalne
otwarcie Parku Miejskiego dra Henryka Jordana nastąpiło
już w 1889 roku. Jordan, korzystając z własnych funduszy,
w rok stworzył przestrzeń, która stała się wzorem dla licz-
nych „ogródków jordanowskich”, zakładanych w Polsce
jeszcze wiele lat po jego śmierci. Park był ucieleśnieniem
głoszonych przez niego koncepcji, zarówno tych z zakresu
higieny, jak i myśli wychowawczej poprzez zabawę i ruch
na świeżym powietrzu.
Most na Rudawie i główna brama prowadząca do parku,
fot. L. Rzewuski, początek lat 90. XIX w.
Muzeum Fotografii w Krakowie, domena publiczna
↑

6. 1
2
3
1
Szkic pawilonu na mleczarnię w parku,
wykonany przez architekta Jana Rzymkowskiego, 1897.
ANK
3 Projekt pawilonu głównego w parku wraz z układem pomieszczeń,
wykonany przez architekta Jana Rzymkowskiego, 1898.
ANK
2

7. Pierwotny park był znacznie mniejszy od dzisiejszego.
Miał kształt trójkąta, wciśniętego pomiędzy fortyfikacje
a tor wyścigowy. Do jedynego wejścia prowadził mostek
na Rudawie, nieopodal znajdował się domek dozorcy.
Plan organizacyjny ogrodu przygotował Bolesław Malecki,
ówczesny inspektor plantacyjny (kierownik Plant).
Prócz infrastruktury do uprawiania ruchu na świeżym
powietrzu w parku znalazły się też budynki, które miały
służyć w razie złej pogody oraz dla celów higienicznych. Po
pożarze w 1898 roku, w którym spłonął pierwszy pawilon
(była restauracja z czasów wystawy), wzniesiono nowy
drewniany pawilon główny. Mieścił on salę gimnastycz-
ną, a także magazyny sprzętu, szatnię i kancelarię parku.
Powstał także budynek kąpielowy i „dzwonnica”, z której
sygnalizowano rozpoczęcie i koniec kolejnych gier i zabaw,
a w 1899 roku pojawiła się „mleczarnia”, w której wyda-
wano uczestnikom i uczestniczkom podwieczorki (współ-
finasowane przez Jordana).
Pawilon główny w parku Jordana na akwareli
Zygmunta Wierciaka, 1914.
MHK
↑

8. 5
Dzieci w parku podczas ćwiczeń na przyrządach sportowych i podczas
zabawy. Na górze od lewej: dziewczynki przy krążniku, chłopcy na drabince
do gimnastyki, prof. H. Jordan i dr M.S. Tokarski, ówczesny kierownik parku,
w otoczeniu dzieci. Na dole od lewej: chłopcy grający w piłkę nożną na boisku,
chłopcy strzelający z flobertu (broni sportowej) do celu.
Za: „Ilustracya Polska” 1902, R. 2, nr 39
6 Jordan w otoczeniu chłopców ćwiczących na strzelnicy.
Za: Bolesław Filiński, Park dra Jordana i kilka uwag o wychowaniu, Kraków 1891.
Polona, domena publiczna
1
4 5 6
2 3
1
1

9. Reprezentacyjna, centralna część parku miała służyć do
celów rekreacyjnych i edukacyjnych. Pozostały teren
zajęło 12 numerowanych boisk, wyposażonych w sprzęt
sportowy, przeznaczonych do uprawiania różnych dyscy-
plin. Boiska były inspirowane rozwiązaniami, które Jordan
poznał za granicą, głównie w Szwecji, Szwajcarii i w Niem-
czech. Również stamtąd sprowadził część wyposaże-
nia. Na boiskach miały ćwiczyć dzieci i młodzież – chłopcy
i dziewczęta – według skrupulatnie przemyślanej kon-
cepcji i programu zajęć, uwzględniającego godziny, dni
tygodnia i pory roku. Autorem programu był kierownik
parku, dr Kazimierz Homiński. Wśród różnego rodzaju
aktywności były skoki o tyczce, chodzenie na szczudłach,
rzucanie dzidą, strzelanie z łuku, ćwiczenia na drabinkach,
pomostach i krążniku (był to rodzaj słupa z zamocowanym
na szczycie ruchomym kołem i przyczepionymi do niego
linkami), gra w piłkę nożną, tenis, krykiet, taniec i wiele
innych. W parku znajdował się także błędnik (zwany też
ślimakiem), czyli wąska ścieżka o długości około kilometra
służąca do aktywności fizycznej i umysłowej.
Gimnastyka na przyrządach w parku.
Za: „Ilustracya Polska” 1902, R. 2, nr 39
↑

10. 1
7
2 3 4 5 6
1
Grupa chłopców przed pawilonem głównym przed rozpoczęciem zajęć.
Za: „Ilustracya Polska” 1902, R. 2, nr 39
5
Harmonogram zabaw i ćwiczeń w parku na poszczególne dni tygodnia
opracowany przez Kazimierza Homińskiego.
Za: Miejski park dra Jordana w Krakowie, Kraków 1894.
Polona, domena publiczna
6
Opis boiska i warunków do gry w piłkę. Henryk Jordan wprowadził
i rozpowszechnił tę grę w Krakowie. Tutaj rozegrano pierwszy mecz
i powstały pierwsze na ziemiach polskich drużyny piłkarskie.
Za: Miejski park dra Jordana w Krakowie, Kraków 1894.
Polona, domena publiczna
7
Grupa dziewcząt w parku. Za: „Ilustracya Polska” 1902, R. 2, nr 39
2

11. 1
Dzieci w parku podczas „Tygodnia Dziecka” w Krakowie, 1936.
NAC
2
Chłopcy grający w piłkę w parku, 1929.
NAC
1
3 4
2
3
Dzieci podczas posiłku na półkolonii letniej w parku, zorganizowanej przez Krakowskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze, 1938.
NAC
4
Uroczystości przy pomniku Henryka Jordana w parku, 1929.
NAC

12. 1
3 4
2
1
Dni Krakowa zorganizowane w parku, 1937.
MHK
2
Publiczność zwiedzająca samolot Ansaldo A.300-4 w parku podczas wystawy Ligi Obrony Powietrznej Państwa, 1937.
NAC
3
Jeden z parkowych budynków, w którym odbywały się kolonie przeciwgruźlicze dla dzieci, 1938.
NAC
4
W tle popiersie Henryka Jordana w parku, dwudziestolecie międzywojenne.
MHF, domena publiczna

13. W parku oprócz zajęć sportowych odbywały się lekcje śpie-
wu, przedstawienia, konkursy, festyny i spotkania patrio-
tyczne. Młodzież uprawiała ogród kwiatowo-warzywny,
funkcjonowały stolarnia i tokarnia.
Jednak na pierwszym miejscu zawsze stawiana była tu
zabawa na świeżym powietrzu – w myśl zasady, którą gło-
sił Jordan: Zmęczone ciało wymaga odpoczynku, znużony
umysł szuka wytchnienia, a dusza pragnie wesołości, tego
nastroju, który życie milszem nam czyni. Tego wszystkiego
dostarcza zabawa w szerokiem znaczeniu pojęta; jest ona
więc potrzebą natury ludzkiej tak niemal, jak powietrze,
jak pokarm.
Wielowymiarowość parku budziła zachwyt nie tylko
na gruncie polskim. Miejsce to zostało zauważone przez
zagraniczną społeczność. Z czasem idea rozpowszechniła
się w całym kraju, dając impuls do tworzenia ogrodów
zabaw w różnych miastach. W 1934 roku powstało nawet
Centralne Towarzystwo Ogrodów Jordanowskich w War-
szawie, które objęło swoim odziaływaniem także tereny
wiejskie.
Dni Krakowa zorganizowane w parku, 1936.
MHK
↑

14. 1
4 5
2 3
5
Miasteczko ruchu drogowego w latach 60./70. oraz dzieci podczas zabaw przy sadzawce w latach 50./60.,
fot. H. Hermanowicz.
MHK
1

15. Do śmierci Henryka Jordana park ciągle się rozwijał. Sytua-
cja zaczęła się zmieniać po 1907 roku, gdy miasto przejęło
wyłączny zarząd nad tym miejscem. W dwudziestoleciu
międzywojennym park ulegał dalszym przeobrażeniom.
W 1923 roku zwiększono jego powierzchnię do niecałych
20 hektarów, włączając w jego obszar przyległy tor wyści-
gowy. Rada Miasta planowała w tej okolicy budowę wiel-
kiego kompleksu sportowo-rekreacyjnego, do którego miał
przynależeć także park, jako miejsce rekreacji. Realizację
tych planów przerwała II wojna światowa, w czasie której
park uległ poważnym zniszczeniom. Teren był przezna-
czony wyłącznie dla Niemców, prawie całkowicie wycięto
drzewostan, a infrastruktura i budynki zostały zrujnowane.
Po II wojnie światowej przystąpiono do odbudowy parku
i jeszcze nieznacznie powiększono jego teren. Zamierza-
no kontynuować międzywojenną koncepcję urządzenia
w nim terenu do wypoczynku dla młodszych dzieci i osób
starszych. Podczas kolejnych, powojennych rewitalizacji
parku nie nawiązano już jednak do jego pierwotnej funkcji
ogrodu zabaw w takiej skali, w jakiej stworzył go Henryk
Jordan pod koniec XIX wieku.
Afisz zapraszający na zabawę ogrodową
do Jordanówki w parku, 1946.
Polona, domena publiczna
↑

16. dnidziedzictwa.pl
Wystawa powstała w ramach
XXIII Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego.
W ruchu
Opracowanie tekstu i koncepcja plansz:
Paulina Kasprzycka
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot
Korekta: Aleksandra Kleczka
Organizator: Partner wydarzenia: Partner dodatku:
Gospodarz: Partnerzy wystawy:
Partner:
Dzieci
na
huśtawce
w
parku
w
latach
50.
XX
w.,
fot.
H.
Hermanowicz.
MHK