1. Michał Wiśniewski
Betonowy ogród
B
lokowisko – szara prostokreśl- Chęć budowania nowego świata to idea, która nowoczesnej podjął także próbę zdefiniowa-
na rzeczywistość polskich miast często towarzyszyła niezgodzie na zastaną nia od nowa rzeczywistych potrzeb życio-
– rzadko budzi pozytywne emocje. rzeczywistość. Historia nowoczesnej architek- wych człowieka. Pełen wiary w technologię,
W powszechnym odbiorze najczę- tury jest pełna buntu i woli walki z systemem zmierzał do podporządkowania jego codzien-
ściej jawi się jako chory wymysł i wielka społecznym i chorobami cywilizacyjnymi, które nego rytmu, przyzwyczajeń i otoczenia logice
pomyłka nowoczesnej architektury. Alie- pchały artystów i konstruktorów ku wizji no- maszyny. Pojawienie się stali, hartowanego
nacja i patologie społeczne kryjące się za wego ergo lepszego świata. Od końca XIX wieku szkła oraz żelbetu odwróciło paradygmaty
prefabrykowaną architekturą rzuciły cień architektoniczną nowoczesność rozumiano estetyczne w architekturze i pchnęło ją
na bogaty dyskurs modernizmu, który legł w kategoriach militarnych – jako heroiczne w stronę abstrakcji, najprostszych form
u podstaw powojennej masowej urbanizacji. zmaganie z gruźlicą, analfabetyzmem, biedą i znaczeń. Propagowane przez modernistów
Jego motorem była utopijna wizja nowego i nierównościami klasowego społeczeństwa. wyjście z punktu zero pozwalało na skonstru-
wspaniałego świata, rajskiego ogrodu bez wo- W myśl wojennej logiki architekt epoki nowo- owanie zarówno świata, jak i człowieka na
jen, chorób i głodu. W odróżnieniu od wielu czesnej strącał z postumentu swój własny posąg nowo. Podczas gdy koniec I wojny światowej
wcześniejszych, powojenna utopia doczekała arbitra piękna, który, świadom tradycji i hi- przyniósł załamanie wiary w mieszczańskie
się realizacji. Nie licząc się z otoczeniem ani storii, tworzył w celu wyrażenia wyższych idei i arystokratyczne ideały XIX wieku, ko-
z kosztami zużywanej energii, moderniści i uczuć. Zamiast trwania w dotychczasowym niec drugiej wojny światowej postawił całą
XX wieku stworzyli skrajnie antropocen- splendorze znawcy ideału, architekt zstępował generację ukształtowanych w nowym duchu
tryczny program, który raz na zawsze zmie- ku żywym problemom życia codziennego, któ- projektantów przed zadaniem odbudowy ze
nił ludzkie środowisko. Niemal na całym rych mógł niemalże dotykać w coraz większych zniszczeń militarnego kataklizmu.
świecie modernizm zatriumfował szeregiem i coraz bardziej skomplikowanych miastach
monumentalnych zespołów, przy których te epoki rewolucji przemysłowej. Moment zwrotny w dziejach Europy, jakim
polskie stanowią jeden z wielu, niekoniecz- był koniec największej wojny w nowoczesnej
nie najbardziej intrygujących i irytujących, Przeistaczając się z inżyniera piękna historii świata, pchał pokolenie wychowan-
przykładów. w inżyniera społeczeństwa, architekt epoki ków pierwszych modernistów ku kreacji
autoportret 2 [34] 2011 | 61

2. Fragment listu Le Corbusiera do Jacoba Berenda
Bakemy z 5 lipca 1961 roku. Rysunek przedstawia Team
10 stojący na barkach CIAM-u.
netherlands architecture institute, rotterdam − bakema archive
z rozwojem technologicznym napędzanym
zimnowojenną rywalizacją militarną.
Rozwój lotnictwa, w tym także cywilnego,
skutkował pojawieniem się nowego materia-
łu budowlanego – aluminium. Zapoczątkowa-
ny pod koniec lat 50. podbój kosmosu, coraz
szybszy rozwój motoryzacji oraz coraz więk-
sza dostępność środków masowego przekazu,
w tym telewizji, przyniosły również zmiany
w sposobie myślenia o mieście i ludzkim śro-
dowisku. Im więcej czasu upływało od dru-
giej wojny światowej, tym więcej rozwiązań
technologicznych znajdowało zastosowanie
utopijnej wizji świata przyszłości. Zamiast się- Obraz Rosselliniego wyrażał bliską epoce w budownictwie.
gania po mądrość przeszłości – xix-wiecznego powojennej potrzebę nowego początku,
ideału – pojawiła się nagle chęć odkrywania która została skonfrontowana z przemocą Pierwsze zmiany dały o sobie znać tuż po
przyszłości i realizowania jej tu i teraz. Ta kolejnego, tym razem zimnowojennego wojnie. W 1947 roku, w brytyjskim mieście
przełomowa chwila wielokrotnie powracała konfliktu, kiedy to główni zwycięzcy walki Bridgwater, po dziesięcioletniej przerwie
w różnych płaszczyznach kultury. W roku 1948 z hitlerowskimi Niemcami zwrócili się prze- ponownie zebrał się CIAM (Międzynarodowy
Roberto Rossellini w kończącym jego wojenną ciwko sobie. Pierwsze eksplozje nuklearne Kongres Architektury Nowoczesnej). Od tej
trylogię filmie Niemcy – rok zerowy skierował przeprowadzone po obu stronach dzielącej pory kolejne spotkania coraz większej grupy
oko kamery na trzynastoletniego chłopca od teraz Europę żelaznej kurtyny dodatkowo planistów i architektów nowoczesnych były
błąkającego się wśród gruzów zburzonego budowały atmosferę strachu i niepewności organizowane regularnie co dwa lata. Po-
Berlina. Świat, w którym dotychczas dorastał, nadchodzącego dnia. Kolejne zimnowojenne wojennej działalności CIAM-u towarzyszyła
właśnie upadł. Kościół, szkoła, państwo, rodzi- kryzysy odnajdowały swoją scenę z dala od atmosfera narastającego konfliktu pokoleń.
na, które kształtowały jego tożsamość, prze- Europy, głównie w dawnych koloniach, ale Podczas gdy nestor grupy Le Corbusier pre-
stały istnieć lub przestały się liczyć. Otoczony równocześnie rzucały długi cień na życie zentował plany Jednostki Marsylskiej, jego
gruzami, tymi realnymi i tymi społecznymi, w całym powojennym świecie. Niemalże na młodsi koledzy, w tym także niedawni współ-
chłopiec był symbolem nadziei na powstanie przekór tej złowrogiej atmosferze, idący za pracownicy, coraz odważniej krytykowali
nowego świata. W brutalnym obrazie włoskie- potrzebą początku powojenny świat zamiast mistrza. Przełomowym wydarzeniem był
go neorealisty życie młodego Niemca zostało eksplozji nuklearnej przeżywał eksplozję 9.kongres CIAM-u, zorganizowany w położo-
przygniecione przez otoczenie, zdominowane demograficzną. nym nieopodal Marsylii miasteczku Aix-en-
przez przegranych i upokorzonych nazistów. -Provence. Podczas tego spotkania młodsi
Od zawiłości fabuły, którą dopełniają zbrodnia To nowe zjawisko stanowiło ogromną szansę uczestnicy obrad wystąpili z otwartą krytyką
i osobista tragedia, ważniejszy był jednak sym- i wyzwanie dla działających po wojnie ar- starszych kolegów i ostatecznie dokonali
boliczny wyraz wizji młodości i niewinności chitektów. Permanentny kryzys polityczny rozłamu w grupie, zakładając nowe ugrupo-
brutalnie zderzonych z atrofią świata. oraz boom demograficzny zbiegły się w czasie wanie – Team X.
autoportret 2 [34] 2011 | 62

3. Projekt kompleksu Golden Lane, Alison i Peter
Smithsonowie, 1952
Jeden z liderów buntu, Peter Smithson, tworzenia miał się stać Habitat, środowisko
twierdził, że dotychczasowy rozwój moder- życia człowieka oraz funkcjonowania wspól-
nizmu sprowadził architektów na manowce. noty, której kształt i stopień zagęszczenia
Fascynacja technologią i myślenie o miesz- powinien zostać uzależniony od dostępności
za: http://archiflux.wordpress.com
kaniu w kategoriach przemysłowej maszyny środków transportu.
sprawiły, że co prawda xix-wieczne slumsy
zniknęły, ale w ich miejsce pojawiły się alie- Interakcja to jedno z pojęć chętnie analizo-
nująca nuda, przewidywalność i powtarzal- wanych przez uczestników Team X, stymula-
ność. Architektura, jego zdaniem, powinna tor życia społecznego oraz generator tożsa-
iść dalej, ku budowie nowego środowiska mości. Peter Smithson oraz jego żona Alison
ludzkiego. Z tego powodu dla pokolenia uważali także, że architekt powinien posta-
Smithsona kluczem do budowy nowego, wić przed sobą pytanie: etyka czy estetyka?
bezklasowego, demokratycznego środowiska Człowiek oraz sposób jego funkcjonowania odbudowy Londynu, wzięło udział w konkur-
stało się okiełznanie możliwości tkwiących w nowoczesnej cywilizacji, jako idee posta- sie na projekt Golden Lane Estate, rozległego
w urbanistyce. Do trzonu Team X należeli wione w sercu utopii, wymuszały stosowanie kompleksu mieszkaniowego położonego
Jacob B. Bakema i Aldo van Eyck z Holan- konkretnych rozwiązań urbanistycznych. w zbombardowanej części miasta. Ich wizja
dii, Alison i Peter Smithsonowie z Wielkiej W 1953 roku, równolegle z doprowadzeniem to zespół budynków, a właściwie jeden
Brytanii, Giancarlo De Carlo z Włoch, a także do rozłamu wewnątrz CIAM-u, Smithso- wielopiętrowy blok mieszkaniowy, który ni-
pracujący we Francji Grek Georges Candilis nom udało się wznieść jeden z pierwszych czym wąż zygzakiem prześlizgiwał się przez
i Amerykanin Shadrach Woods. Wszyscy własnych projektów, gmach szkoły średniej zdefragmentowaną zabudowę. Golden Lane
zajmowali się projektami planistycznymi, w brytyjskim miasteczku Hunstanton. Zespół Estate Smithsonów miał się składać z linear-
kształtując powojenny ład w swoich pań- prostych modernistycznych budynków na nych, brutalistycznych konstrukcji i w chwi-
stwach. Rok po spektakularnym rozłamie pierwszy rzut oka przypominał fabrykę. li powstania stanowić pierwszy tego typu
nowa grupa opublikowała głośny Manifest Architekci odrzucili typową dla wczesnego kompleks w Wielkiej Brytanii. Kolejnym
z Doorn, dokument, w którym odrzucono modernizmu estetykę białego pudełka, pozo- nowatorskim pomysłem było odwołanie się
postrzeganie powinności architekta jako pro- stawiając widoczny materiał, z jakiego rze- do tradycji brytyjskiej zabudowy szeregowej
jektowania pojedynczych domów i głoszono czywiście wzniesiono obiekt: cegłę, stal oraz i wprowadzenie do konstrukcji bloków tzw.
potrzebę rozumienia budynku jako elementu surowy beton. W wypadku tego kompleksu ulicy w niebie (street in the sky). Tradycyjny
szerokiego, społecznego kontekstu. Celem forma była dosłownie wypadkową funkcji, taras palladiańskiej zabudowy szeregowej
a elewacja pochodną dyspozycji przestrzen- został tutaj zmultiplikowany na kilku pozio-
flickr
nej wnętrza. Szkoła w Hunstanton po latach mach, tworząc budynek z zewnętrznymi ko-
została uznana za pierwszy przykład brutali- rytarzami. Chcąc zdobyć akceptację widowni
zmu w architekturze brytyjskiej. dla swoich konkursowych pomysłów, Smith-
sonowie postanowili posłużyć się wizualną
Równocześnie dwoje Brytyjczyków, którzy manipulacją. Plansze projektu przygotowali
mieli za sobą krótki epizod pracy w London w technice fotomontażu, wklejając w nowy
City Council, gdzie zajmowali się planami dla kontekst zdjęcia gwiazd filmu, m.in. Marilyn
Smithdon High School, Hunstanton, Norfolk, proj.
Alison i Peter Smithsonowie, 1949–1954

4. Kompleks mieszkaniowy Robin Hood Gardens, proj.
Alison i Peter Smithsonowie, 1969−1972, widok
współczesny
jeszcze przed nieudanym zajęciem Kanału
Sueskiego oraz przed wyniszczającą wojną
w Algierii, chcąc wzmocnić wyrastający
z powojennej odbudowy rozwój gospodar-
czy, podjęło zadanie o skali przekraczającej
wszystkie wcześniejsze najśmielsze wizje
tutejszych urbanistów.
W omawianym okresie Shadrach Woods,
architekt George Candillis oraz konstruktor
flickr
Victor Bodiansky współtworzyli biuro ATBAT-
Afrique (Atelier des Bâtisseurs), działającą
Monroe. Znane postaci, kojarzone z bogac- się linii miało sugerować formalne odwoła- w północnej Afryce firmę, której współwła-
twem i splendorem, miały nadać pozytywny, nie do świata biologii. Motyw ten był obecny ścicielem był Le Corbusier. Pod jej szyldem
w domyśle – ekskluzywny – wyraz ultrano- w pracach wielu architektów należących do zaprojektowali szereg osiedli mieszkanio-
woczesnej budowli. Team X. Grupa, która od czasów rozłamowego wych oferowanych przede wszystkim przy-
spotkania w Aix-en-Provence działała przez byszom, którzy w tym czasie coraz chętniej
Projekt dla Golden Lane Estate nie wy- prawie trzy dekady, wygenerowała bogatą de- przeprowadzali się z głębi afrykańskiego
grał konkursu, ale wzbudził kontrowersje batę i stanowiła najważniejszy głos dyskursu lądu do nadmorskich miast Maroka i Algie-
i zdobył rozgłos; był jedną z pierwszych urbanistyki późnego modernizmu. rii. W Casablance wznieśli rozległy zespół
kojarzonych z filozofią Team X wizji urbani- Carrières Centrales, w którym przekładali na
stycznych, w której realna architektoniczna Jednym z czołowych polemistów w tym śro- język wielopiętrowych, modernistycznych
struktura miała wynikać z potrzeb społecz- dowisku był Shadrach Woods, z pochodze- bloków tradycję i zwyczaje pochodzących
nych. Kilkanaście lat później Smithsonowie nia Amerykanin, który pierwsze zawodowe z pustyni wyznawców islamu. Podobnie jak
mogli powrócić do swoich urbanistycznych szlify zdobywał pod okiem Le Corbusiera w pracach Smithsonów, w afrykańskich
pomysłów, projektując Robin Hood Gardens – podczas pracy nad projektem Jednostki projektach Woodsa można zobaczyć galerio-
dwa brutalistyczne bloki mieszkaniowe, któ- Marsylskiej. W 1954 roku propozycja Wood- we układy komunikacji, z których prowadzą
rych charakterystycznymi elementami były sa zwyciężyła w Opération Million, konkursie wejścia do mieszkań. Ich charakterystycznym
„ulice w niebie” oraz załamania wprowadzo- na projekt urbanistyczny, który miał zostać elementem były obszerne i, co najważniejsze,
ne w linii budynków. Po raz pierwszy taki wdrożony do realizacji w ramach rządo- obudowane z wszystkich stron wysokimi
motyw pojawił się w powstałym w 1952 roku wego planu masowej urbanizacji miast ścianami balkony, które imitowały tradycyjne
projekcie „Miasta klastrów” (Cluster City), Francji oraz terytoriów Francji podległych. patio beduińskiego domu. Pozory humanizacji
pozornie chaotycznej struktury przypomina- Zaskakująca jest już sama nazwa tej ini- i wrażliwości na tożsamość oraz specyfikę
jącej biologiczną tkankę, która z założenia cjatywy, która sugestywnie głosiła zamiar lokalnej kultury zostały tutaj zachowane, ale
miała łączyć konstrukcję architektoniczną budowy przez Czwartą Republikę miliona równocześnie dała o sobie znać wiara w to,
i społeczną oraz stawiać ludzkie interakcje nowych mieszkań. Państwo francuskie, że człowiek jest istotą plastyczną, zdolną do
w centrum uwagi. Załamanie w niekończącej upokorzone porażką w Indochinach, ale zmiany swoich zachowań i przyzwyczajeń.
autoportret 2 [34] 2011 | 64

5. Cité verticale, proj. ATBAT-Afrique, Shadrach Woods,
shadrach woods collection, drawings and archives, avery architectural
and fine arts library, columbia university/courtesy of nai publishers
Georges Candilis, Carrières Centrales, Casablanca,
Maroko, 1953
Jeszcze przed zwycięstwem w konkursie
Opération Million, w obliczu narastającego
kryzysu politycznego Woods i Candilis wrócili
do Paryża, gdzie stworzyli wspólną pracow-
nię architektoniczną, która z czasem stała
się główną propagatorką idei Team X we
Francji. Trzecim partnerem w tym biurze był
pochodzący z Jugosławii Alexis Josic. Firma
Candilis–Josic–Woods od końca lat 50. była za-
angażowana w powstanie dziesiątków tysięcy Utopia demokratyzacji przestrzeni i dawa- budowania różnorodności przestrzeni,
mieszkań wchodzących w skład szeregu gigan- nia równych szans wszystkim mieszkańcom w której przemieszcza się człowiek, tak aby
tycznych projektów urbanistycznych wznoszo- pchała powojennych urbanistów ku coraz mógł się z nią utożsamiać.
nych z inicjatywy i za pieniądze publicznych dalej idącym eksperymentom. Człowiek
instytucji francuskiego państwa. Oddane do miał mieć swobodne prawo do korzystania Utopia masowości została tutaj połączona
użytku w 1958 roku osiedle Bobigny należało ze wszystkiego, co oferowała metropolia. z utopią partycypacji. Przestrzeń odwołu-
do najwcześniejszych tego typu dużych kom- Do tego celu idealnie nadawał się system jąca się do idei „Stem” miała przypominać
pleksów zrealizowanych na przedmieściach komunikacji zbiorowej stanowiącej szkie- strukturę liścia. Z czasem Woods rozwinął tę
Paryża. Obecnie zasiedlane przez przybyszów let rozwoju miasta linearnego. Poprzez koncepcję, wprowadzając kolejną definicję
z dawnych kolonii i systematycznie wybucha- analizę tych zagadnień Shadrach Woods, niehierarchicznej, demokratycznej architek-
jące gniewem wobec Piątej Republiki osiedla który miał niewątpliwy talent polemiczny, tury, którą nazwał „Web” – sieć. Najpełniej
były wznoszone jako prestiżowy i prioryte- rozwinął w latach 60. nową wizję organi- obie te zasady zostały wyrażone w zrealizo-
towy projekt Czwartej Republiki oraz jako zacji przestrzeni, którą nazwał „Stem”, co wanym wspólnie z Manfredem Schieldhel-
spełnienie marzeń całego pokolenia architek- można tłumaczyć jako łodyga lub podstawa. mem projekcie zespołu Wolnego Uniwersyte-
tów-modernistów. W kolejnych latach firma Proponował, aby projektowanie urbani- tu w Berlinie Zachodnim (1963–1973). Gmach
Woodsa przygotowała także monstrualny styczne oprzeć na interakcji społecznej nowej uczelni to niska, rozległa i ortogonal-
projekt nowej zabudowy mieszkaniowej w pół- i partycypacji jednostki w życiu dzielnicy. na struktura zamknięta w prostokącie. W ten
nocnej części Paryża. Powstały w 1965 roku Wykorzystany przez modernistów czwarty regularny kształt architekci wpisali szereg
plan Paris-Nord promował podporządkowanie wymiar architektury – czas – został tutaj niewielkich dziedzińców, spośród których
logiki urbanizacji regularnej, ortogonalnej potraktowany jako alternatywny sposób każdy miał inny kształt i rozmiar. Ich układ,
sieci przekształcającej stolicę Francji w gigan- konstruowania przestrzeni, której podsta- niczym w przywoływanym w opisach Woodsa
tyczny układ linearny. wową funkcją jest mobilność człowieka. starożytnym pałacu Dioklecjana w Splicie,
Czas, prędkość poruszania się, odległość zawierał skomplikowaną sekwencję różno-
miały generować charakter miejsca. rodnych przestrzeni operujących podobny-
Przestrzeń nie miała już być odbierana mi zabiegami estetycznymi. Podobnie jak
jedynie wzrokowo. Równocześnie, interpre- w projektach Smithsonów, Woods świadomie
tując problem mobilności w nowoczesnym odsłaniał materiały konstrukcyjne, głównie
mieście, Woods zwracał uwagę na potrzebę promowane przez brutalistów beton i stal.
Widok z lotu ptaka na Cité verticale
shadrach woods collection, drawings and archives, avery architectural
and fine arts library, columbia university/courtesy of nai publishers

6. Kolaż ilustrujący ideę organizacji przestrzeni „Stem”,
Shadrach Woods, 1961
shadrach woods collection, drawings and archives, avery architectural
and fine arts library, columbia university / courtesy of nai publishers
wstało gigantyczne blokowisko Le Mirail dla człowieka, na której opierał się modernizm,
40 tysięcy mieszkańców. W ukończonym na nie znalazła odzwierciedlenia w rzeczywisto-
początku lat 70. założeniu wyróżnia się sieć ści, tworząc nowe bariery i społeczne ruiny,
propagowanych przez Woodsa fraktali, gdzie w których człowiek nie był podmiotem,
pomiędzy wysokie, wielorodzinne budynki ale jedynie marionetką.
tworzące sześcioboczne dziedzińce architekci
wprowadzili niższą zabudowę usługową oraz Urbanistyczne utopie epoki powojennej
tereny zielone. odbudowy były realizowane z różnym skut-
kiem prawie na całym świecie. Od 1956 roku
Nowoczesna, humanistyczna utopia demo- Lucio Costa i Oskar Niemeyer wznosili line-
kratycznego miasta doczekała się w Tuluzie arną strukturę Brasilii, nowej stolicy swo-
pełnej realizacji, a Woods miał możliwość jego kraju. W 1960 roku japoński urbanista
wykorzystania wielu z repertuaru propago- Kenzo Tange zaprezentował nową wizję roz-
wanych przez siebie środków planistycznych. woju japońskiej stolicy. Ten sympatyzujący
Przestrzeń, która miała prowokować do z Team X i zafascynowany twórczością Le
Projekty firmy Woodsa często operowały interakcji i kształtować nowoczesną toż- Corbusiera architekt w swoim przemówie-
formą urbanistyczną inspirowaną geometrią samość, z czasem przekształciła się jednak niu posłużył się takimi określeniami, jak
fraktali. Pomagało w tym wykorzystanie sto- w dystopię. W 2005 roku, podobnie jak wiele komórka i metabolizm. W zatoce tokijskiej
sowanego także przez Smithsonów załamania innych francuskich blokowisk, Le Mirail zaproponował umieszczenie kolosalnej,
linearnego układu bloku mieszkaniowego. zapłonęło, zamieniając się w scenę ulicznej ciągnącej się przez kilkanaście kilometrów
Załamanie tworzyło zamknięty kształt przy- wojny pomiędzy policją a zbuntowaną, wy- struktury, w której mogłoby zamieszkać 10
pominający fragment sześciobocznej komórki kluczoną społecznością imigrantów. Hierar- milionów osób. Równolegle, po wschodniej
plastra miodu. Najdalej rozwiniętym tego chia społeczna i polityczna nie zniknęła, ale stronie żelaznej kurtyny, polski urbanista
typu projektem biura Candilis–Josic–Woods przeniosła się na inny poziom. Betonowy i plastyk Oskar Hansen przygotował koncep-
był plan dzielnicy Le Mirail w Tuluzie. rajski ogród okazał się Hobbesowską dżun- cję Linearnego Systemu Ciągłego (por. il. na
W 1966 roku rządy Francji, Wielkiej Bryta- glą, miejscem pełnym przemocy, w którym s. 56). Również związany z Team X Hansen
nii i RFN podpisały wstępne porozumienie zamieszkanie stanowi stygmat i sprowadza przekładał na język masowej urbanizacji
dotyczące utworzenia wspólnej, europejskiej do rangi przedstawiciela podklasy. Miasto, doby PRL utopijną wizję miast linearnych,
firmy lotniczej, która w ciągu sześciu lat które miało burzyć hierarchie i przełamywać zgodnie z którą od Bałtyku do Tatr miały
wdrożyła do masowej produkcji konstrukcję podziały klasowe oraz etniczne okazało się się ciągnąć długie na niemal 1000 km cztery
samolotu Airbus A300, jednego z najpopular- gettem reprodukującym biedę i wykluczenie. pasy wielorodzinnej, prefabrykowanej
niejszych samolotów pasażerskich świata. Wojna z tymi zjawiskami, która legła u pod- zabudowy. W ciągu kilku lat, w różnych
W związku z powstaniem nowej fabryki staw idei modernizmu i takich projektów częściach świata utopia osiągnęła swoje
Tuluza – niczym Kraków po powstaniu jak Le Mirail, doprowadziła do fizycznej apogeum, a podobnych przykładów można
Nowej Huty – w ciągu kilku lat podwoiła wojny wykluczonych z opresją dominującego wymienić jeszcze więcej. Kres utopijnych
liczbę mieszkańców. Z myślą o potrzebach systemu, zamieniając utopię w jej zaprzecze- wizji nastąpił jednak równie gwałtownie
pracowników Airbusa, w ciągu dekady po- nie i groteskę. Wizja narodzin nowoczesnego jak ich rozwój.
autoportret 2 [34] 2011 | 66

7. Budynek na kampusie Freie Universität Berlin, proj.
Shadrach Woods, 1963
postmodernizm doprowadził do komercjali-
zacji przestrzeni oraz jej generowanej przez
grodzone osiedla hierarchizacji.
Paradoksalnie człowiek oraz jego potrzeby
nadal zajmują centralną pozycję w dyskursie
urbanistycznym. Żadna komercyjna reklama
nowego osiedla nie może się obyć bez takich
flickr / evan chakroff
fundamentów współczesnego marketingu, jak
pełna słońca, uśmiechu oraz znamion luksusu
wizualizacja połączona z garścią sloganów
mówiących o ekologii, zrównoważonym roz-
woju oraz zaspokajaniu potrzeb potencjalnych
W 1969 roku firma Candilis–Jossic–Woods uliczka, w którą architekturę wprowadziła konsumentów, czyli potrzeb człowieka. Pod
zakończyła działalność. W ostatnim roku wiara w technologię i zdolność człowieka do tą nową wizją kryją się w rzeczywistości bloki
współpracy partnerzy z okien paryskiej adaptacji? Z perspektywy XXI wieku łatwo o skali i formie niewiele różniącej się od tych
pracowni mogli obserwować wybuch rewolty zauważyć, że postmodernizm jedynie nazwał z okresu powojennego. Jedyne, co je naprawdę
studentów. W imię hasła „Zabrania się zabra- i pogrupował problemy nowoczesności, nie- wyróżnia, to powszechna prywatna własność
niać!” dzieci powojennego wyżu demograficz- wiele z nich jednak rozwiązał. oraz ostateczne odrzucenie paradygmatu
nego wypowiedziały się przeciwko odgórnie bezhierarchiczności, czego widomym dowo-
narzucanej konserwatywnej obyczajowości Gdzie więc jest miejsce dla człowieka w pro- dem są wszechobecne płoty i bariery. Co więc
oraz modelowi społecznemu, którego fizycz- cesie planistycznym? Przynajmniej od końca pozostanie z utopijnych marzeń nowocze-
ną ekspresję stanowiły monstrualne, nowo- XIX wieku człowiek i jego potrzeby były wy- snego człowieka? Póki co jedyną utopią, jaką
czesne zespoły w rodzaju Le Mirail. Przełom pisywane na sztandarach właściwie wszyst- konsekwentnie zrealizował, jest blokowisko.
w naukach społecznych oraz propagowana kich utopijnych wizji świata przyszłości.
podczas wystąpień 1968 roku rewolucja Człowiek miał być nowoczesny, miał zamiesz-
obyczajowa przyspieszyły krystalizację idei kać w mieście-ogrodzie, w domu-maszynie,
postmodernistycznych w architekturze i pla- jego życie miała regulować funkcja czasu,
nowaniu przestrzennym. Wybuch kryzysu wreszcie człowiek miał przestać się bać wyra-
paliwowego w 1973 roku, kiedy ceny benzy- żać swoje naturalne potrzeby estetyczne oraz
ny wzrosły ponadsześciokrotnie, pokazał, powrócić do natury, a także do miasta, które
że dotychczasowy model rozwoju, którego miał wcześniej utracić. Wielość sprzecz-
podstawą była masowa konsumpcja energii, nych idei, które powstały w ciągu niespełna
nie ma sensu. Betonowa utopia założycieli stulecia, spowodowała chaos oraz nieufność
shadrach woods collection, drawings and archives, avery architectural
Team X została wkrótce wyszydzona i uzna- wobec patrzenia na miasto w kategoriach
and fine arts library, columbia university / courtesy of nai publishers
na za wyraz antyhumanistycznej aberracji. wielkich idei. Po upadku modernizmu nowa
Czy jednak rzeczywiście była to tylko ślepa utopia już się nie narodziła. Przeciwnie,
Widok osiedla Le Mirail w Tuluzie, proj. Candilis, Josic,
Woods, 1961