1. David Crowley
Krajobrazy zimnej wojny
Spojrzenie na Statek Kosmiczny ziemia
W
swoim Operating Manual for wiadomo, któreś z was pracuje na Przylądku marki Hasselblad pozwoliły uwiecznić jeden
Spaceship Earth [Instrukcji Kennedy’ego1. z najczęściej reprodukowanych obrazów
obsługi Statku Kosmicz- ubiegłego stulecia, Earthrise (Wschód Ziemi)
nego Ziemia] z 1963 roku Fuller postrzegał „Statek Kosmiczny Ziemia − widok Ziemi uchwycony w momencie,
amerykański inżynier i wizjoner Richard jako integralnie zaprojektowaną maszynę, gdy orbitujący statek NASA wyłonił się zza
Buckminster Fuller poprosił czytelników, która, aby działać sprawnie przez wieczność, Księżyca. Kontrast pomiędzy rozświetloną
aby wyobrazili sobie ich planetę widzianą musi być traktowana i serwisowana w cało- i bezdyskusyjnie żywą, opasaną chmurami
z kosmosu: ści”2. Owa „maszyna” nie jest zaopatrzona powierzchnią błękitnej planety a pylistą
w niewyczerpany zapas paliwa. Ziemia, powierzchnią jej satelity wywołał falę
Jestem przekonany, że nie czujecie wcale, dowodził architekt, zbliża się do krytycznego sentymentu, który wykorzystali komenta-
że znajdujecie się na pokładzie fantastycz- punktu, w którym nadmierna konsumpcja torzy podkreślający kruchość Ziemi w dobie
nie realnego statku kosmicznego − naszego może doprowadzić do jej ostatecznej zagłady. militaryzmu i dostatku – dwóch funda-
sferycznego Statku Kosmicznego Ziemia. mentów zimnowojennego ładu. Ochronna
Widzieliście tylko fragmenty tej kuli, jednak Widok Ziemi z kosmosu barwnie opisany warstwa atmosfery, która podtrzymuje życie,
i tak udało wam się zobaczyć więcej niż przez Fullera w 1963 roku stał się dostępny jest oczywiście bardzo cienka w porównaniu
ludziom żyjącym przed XX wiekiem, którzy dla świata pięć lat później, po powrocie z mroczną próżnią nieskończonej przestrze-
w czasie swojego życia widzieli zaledwie zorganizowanej przez NASA misji Apollo 8, ni kosmicznej − wystarczyło tylko spojrzeć
jedną milionową jej powierzchni. Widzie- która miała na celu stworzenie map Księżyca na martwą powierzchnię Księżyca, aby sobie
liście o wiele więcej, a jeśli ktoś z was jest i wskazanie potencjalnych miejsc lądowania to uświadomić. Niektórzy zwracali uwagę,
doświadczonym pilotem linii lotniczych, to na nim. Użyte przez astronautów aparaty że jest to obraz planety, na którym nie było
mógł zobaczyć nawet setną część powierzchni narysowanych granic politycznych: Afryka,
Ziemi. Nawet jedna setna nie jest jednak war- „zapomniany” kontynent, którego rozmiary
1
R. Buckminster Fuller, Operating Manual for Spaceship
tością wystarczającą, aby zobaczyć i poczuć zwyczajowo redukowano w odwzorowaniu
Earth, Carbondale 1969, s. 47 (tłum. cyt. − M.Ch.).
Ziemię jako kulę, chyba że, o czym nic mi nie 2
Tamże, s. 52. Mercatora używanym do przedstawienia
autoportret 2 [34] 2011 | 50

2. globu w postaci mapy, wydawała się o wiele „Globalna wioska” − radosna fraza ukuta podbiegunowe Marsa”3. Obserwatorzy Księżyca
większa, niż sobie to wyobrażano. W tym przez Marshalla McLuhana, połączyła się w la- patrzyli oczywiście na kolejny zimnowojenny
obrazie dostrzeżono − a przynajmniej niektó- tach 60. z nieco bardziej kłopotliwymi określe- krajobraz − pustynię. Obraz zrujnowanego śro-
rzy dostrzegli − możliwość odkrycia nowego niami, takimi jak właśnie „Statek Kosmiczny dowiska, w którym świat został zredukowany
i sprawiedliwego świata. Ziemia” czy też „krucha planeta”. do pyłu, stał się potężnym symbolem dystopii
na ponad dwie dekady. Obrazy Hiroszimy i Na-
Jak pokazuje ów obraz-wydarzenie, sposoby, w pyle gasaki, spustoszonej ziemi i ruin, miały ogrom-
na jakie planeta była wyobrażana, zmieniły Nieuchronnie większość komentatorów za- ny wpływ na powojenną kulturę i pozostawiły
się na skutek zimnej wojny. Komunikacja stanawiających się nad Wschodem Ziemi dostar- swoje ślady w licznych filmach, powieściach
elektroniczna, skażenie środowiska natural- czonym przez misję Apollo 8 zwróciła również i dziełach sztuki.
nego, ryzyko wojny atomowej oraz wyrażany trzeźwo uwagę na pylistą powierzchnię Księ-
wprost zamiar rozszerzenia granic tego, co życa. W ekologicznie świadomym edytorialu W kolejnych latach obraz nuklearnej pustyni
było opisywane po jednej stronie zimnowojen- redakcja „New York Timesa” ostrzegała, że „je- pojawił się w licznych apokaliptycznych wizjach:
nego podziału jako „wolny świat”, a po drugiej śli kwitnący dom, planeta Ziemia, przestanie począwszy od filmu klasy B Them! (1954), w któ-
jako „braterstwo narodów kochających pokój” być przystanią dla życia, cały układ słoneczny rym pojawiły się gigantyczne mrówki − produkt
− wszystko to przyczyniło się do wyłonienia może zostać pozbawiony życia w taki sposób, uboczny prób z bronią atomową, aż po zjawi-
się nowych rodzajów globalnej świadomości. w jaki pozbawione go są góry Księżyca i regiony skowe opowiadanie Jamesa Grahama Ballarda
Terminal Beach (1964), artyści i filmowcy połączyli
obrazy dziczy z egzystencjalnymi niepokojami
wynikającymi z groźby destrukcji za sprawą
przyciśnięcia jednego przycisku. Koniec cywili-
zacji był oczywiście tematem pojawiającym się
w historii sztuki i literatury od bardzo dawna.
Ruiny traktowano jako alegoryczne formy, za
pomocą których oddawano nieubłaganą potęgę
czasu: chwasty porastały pęknięcia mające
świadczyć o nieuchronnym triumfie natury
nad kulturą, a nawet całymi społeczeństwami4.
Postapokaliptyczny krajobraz, który zdomino-
wał wyobraźnię po Hiroszimie, nie połączył się
jednak z tym rodzajem estetyzmu. Jak stwierdził
japoński architekt Arata Isozaki, ruiny w Japo-
3
[Anonim], Earth Day and Space Day, „New York Times” 19
April 1970, s. 174.
4
C. Merewether, Irresistible Decay: Ruins Reclaimed, [w:]
Irresistible Decay, eds. M.S. Roth, C. Lyons, C. Merewether,
Los Angeles 1997, s. 1–13.
wikimedia
Earthrise (Wschód Ziemi), zdjęcie wykonane przez
Williama Andersa w trakcie misji Apollo 8, 1968

3. nii „powstały na moich oczach, błyskawicznie”5. i publicznych projektów stały się jego coming istnieniu zagrażały niekontrolowana wycin-
Nie mogły zatem funkcjonować − by przywołać outem. Ruch ten, zainicjowany przez senatora ka lasów oraz plany stworzenia ogromnego
Georga Simmla − jako „znaturalizowany arte- Gaylorda Nelsona, pozyskał wkrótce wsparcie kompleksu produkującego miazgę i smołę na
fakt”, ponieważ ich źródło leżało w katastrofie środowisk hollywoodzkich oraz znaczących potrzeby przemysłu papierniczego i armii.
spowodowanej przez człowieka. artystów i projektantów. Zaprojektowali oni
akcję promocyjną, w której użyli mrożących rozciągając świat
W latach 60. XX wieku metafora planety jako krew w żyłach obrazów widzianego z kosmosu Na przełomie lat 50. oraz 60. grupa archi-
pustyni weszła w nowe relacje z nowocze- ziemskiego globu. tektów z Aratą Isozakim na czele zaczęła
snością; ruch na rzecz środowiska w Stanach pracować nad projektowaniem architektury
Zjednoczonych, skoncentrowany na skutkach Ruch ekologiczny był wytworem nie tylko nie- z myślą o środowiskach, które dotychczas były
przemysłowych zanieczyszczeń oraz użycia spokojnych amerykańskich sumień. Szybka pomijane lub odrzucane jako niegościnne dla
pestycydów w rolnictwie, nabrał rozpędu. industrializacja państw bloku wschodniego człowieka. Schematy dryfujących i osadzo-
„Amerykański styl życia”, czyli urbanizacja, miała niszczycielski wpływ na przyrodę. Na nych na szczytach megastruktur oraz projekty
motoryzacja i intensywna konsumpcja, został przykład w Związku Radzieckim postalinow- olbrzymich arktycznych, podwodnych i pod-
postawiony w stan oskarżenia za jego oddzia- ski reżim planował eksploatację „dziewiczych ziemnych miast stanowiły istotny aspekt mię-
ływanie na krajobraz naturalny w kraju i za ziem” zachodniej Syberii w celu zapewnienia dzynarodowego „ruchu”, aczkolwiek można je
granicą. pożywienia narodowi i wykorzystania surow- łączyć z sobą dopiero z dzisiejszej perspekty-
ców naturalnych. Aktywny ruch ekologiczny wy. Architekci, tacy jak japońscy metaboliści,
Do końca lat 60. amerykański ruch ekolo- działał przez całą historię Związku Radziec- którzy ogłosili swój pierwszy manifest w roku
giczny uległ umasowieniu. Pierwsze obchody kiego, początkowo w kręgach naukowych, 1960, międzynarodowe sojusze, na przykład
„Dnia Ziemi” 22 kwietnia 1970 roku w formie ochrona przyrody zaś stanowiła ograniczoną Groupe d’Espace et de l’Architecture Mobi-
otwartych zebrań (teach-ins) na uniwersyte- formę krytyki władzy, na jaką można było le (GEAM) założona przez Yonę Friedmana
tach i w colllege’ach, karnawałowych parad sobie pozwolić. Jak pokazał Douglas We- w 1957 roku; kolektyw Archigram w Wielkiej
iner, śmiali ekolodzy i biolodzy krytykowali Brytanii; radziecka grupa NER (Nowyje Elie-
działania radzieckich ministrów i bronili mienty Rassielenija − Nowe elementy środowi-
5
A. Isozaki, Invisible City (1966), [w:] Architecture Culture
1943–1968, eds. J. Ockman, E. Eigen, New York 1993, zapowiedników (rezerw naturalnych), „rzadkich ska miejskiego); indywidualni projektanci:
s. 403. fizycznych i społecznych przestrzeni [...], Buckminster Fuller czy Frei Otto tworzyli
których sporą część udało się uchronić przed plany nowych miast, zazwyczaj w formie ma-
niszczycielską siłą Stalinowskiego «wielkiego sywnych szkieletów wspierających elementy
przełomu»”6. W połowie lat 60. pojawiło się budowlane. W przeciwieństwie do właściwej
coś na kształt powszechnego ruchu, w mo- modernistycznemu miastu koncepcji stre-
mencie gdy do specjalistów dołączyli zwykli fowania reprezentowanej przez uchwaloną
obywatele i dziennikarze, chcący ochronić przez CIAM (Congrès International d’Architecture
wschodniosyberyjskie jezioro Bajkał, którego Moderne) Kartę Ateńską, nowe siedliska miały
osiągnąć nową gęstość w jednej wielofukcyjnej
6
D.R. Weiner, A Little Corner of Freedom: Russian Nature budowli określanej mianem megastruktury.
Protection from Stalin to Gorbachev, Berkeley − London 1999,
s. 38.
Niektórzy architekci, zainspirowani nowymi
victoria and albert museum, london
Save Our Planet, Save Our Cities, projektant
nieznany, plakat wyprodukowany przez Olivettiego
przedstawiający „Kopułę nad Manhattanem”
zaprojektowaną przez Richarda Buckminstera Fullera,
1971

4. Arata Isozaki, Re-ruined Hiroshima, 1968
Poniżej: Arata Isozaki, model Cluster in the Air, 1962
materiałami i technologiami, wyobrażali sobie
courtesy of arata isozaki
owe siedliska jako ewoluujące struktury, a na-
wet jako organizmy zdolne do autoregeneracji
(na przykład Helix Structures Kisho Kuroka-
wy przypominający DNA). Owe całkowicie
futurystyczne schematy pozostawały obojętne
na historię i tradycję, choć można się w nich
doszukać wzorców zaczerpniętych z przedno- dzie, szczególnie we względnie liberalnych
woczesnego osadnictwa. Pod tym względem środowiskach Polski i Czechosłowacji. W ciągu
megastrukturaliści reprezentowali moment dekady czytelnicy czechosłowackiej prasy
szczytowy xx-wiecznego modernistycznego artystycznej i architektonicznej zapoznali się
urbanizmu. z architekturą japońskich metabolistów oraz
deutsches architekturmuseum, frankfurt
wiedeńskiego kręgu skupionego wokół Hol-
Wraz z tymi wielkimi proporcjami, kolejną leina i Pichlera8. Podobnie stało się w Polsce.
kluczową cechą tego domniemanego ruchu Obieg idei nie odbywał się wyłącznie w jedną
był jego internacjonalizm. By ująć rzecz stronę. Oskar Hansen, warszawski architekt
w terminach zimnowojennych: do połowy i członek GEAM, był autorem Linearnego
lat 60. zainteresowanie megastrukturami Systemu Ciągłego, projektu wąskiej i długiej
przerzuciło pomost pomiędzy podziałem na jak wstążka miejskiej budowli, który cieszył
Wschód i Zachód w ramach, jak ujął to jeden się dużą popularnością w zachodniej prasie
z komentatorów, „orbitalnego przepływu architektonicznej.
idei”7. Linie kontaktu przebiegały czasami
nie wprost i były fragmentaryczne, a tylko Internacjonalizm tego przypuszczalnego „ru- oparte na substrukturze ukształtowanej na
kilku architektów z bloku wschodniego mogło chu” nie był jedynie kwestią podzielanego wzór siatki krystalicznej diamentu, co miało
podróżować na konferencje i brać udział przez wszystkich entuzjazmu dla podwiesza- pozwolić na przenoszenie za pomocą dźwigu
w wystawach, i to czasopisma oraz sporadycz- nych konstrukcji i kapsuł mieszkalnych. Ich różnych elementów miejskiej infrastruktury
ne publikacje odegrały kluczową rolę w wy- projekty były zazwyczaj tworzone z myślą (rur komunikacyjnych, „węzłów” budowla-
mianie idei. Prasa architektoniczna w Europie o eksterytorialnych obszarach, takich jak ob- nych i kapsuł mieszkalnych, oraz usuwanie
Zachodniej w latach 60. uważnie obserwowała szary podbiegunowe i wody międzynarodo- ich, gdy przestawały się nadawać do użycia).
rozwój architektury na Wschodzie. Równocze- we. W pozostałych wypadkach megastruktu- Ten zestaw części mógł być rozszerzany
śnie architekci i projektanci z bloku wschod- ry miały sugerować mobilność, nomadyzm, w nieskończoność, mógł przyjąć postać sieci
niego z zapałem śledzili rozwój idei na Zacho- który miał czynić je obojętnymi na granice pokrywającej cały krajobraz, trawersującej
narodowe. Stworzone przez Petera Cooka nawet morza i kontynenty. Jak podkreślał
7
C. Wendelken, Putting Metabolism Back in Place: The Making
z Archigramu Plug-In City (1962−1964) zostało „Sunday Times Magazine”, „jego projektanci
of Radically Decontextualized Architecture in Japan, [w:] Anxio- widzą Plug-In City jako magnetyczne pole
us Modernisms. Experiments in Postwar Architectural Culture, 8
Zob. L. Hájková, R. Švácha, Where Will Live Tomorrow, [w:] rozciągające się po całej Europie, zbierające
eds. S. Williams Goldhagen, R. Legault, Cambridge, MA Akce slovo pohyb prostor: experimenty v umění šedesátých děl,
niczym żelazne opiłki wszystkie samotne
2001, s. 281. Praha 1999, s. 390–399.
autoportret 2 [34] 2011 | 53

5. Grupa NER, schemat urbanistyczny pokazany na XIV
Triennale w Mediolanie, 1968
„Co było wizjonerskie dekadę temu, teraz stało
się obiegowe. To, o czym myślimy obecnie
jako o wizjonerskim, jest o wiele częściej, niż
victoria and albert museum, london
się nam zdaje, nie potencjalne, ale nieomal
bezpośrednio wykonalne”13. Jaki stosunek
do planety był wyrażony poprzez struktury
dryfujące po morzach lub siedzące okrakiem
na górach? Jaka świadomość Ziemi była repre-
zentowana przez ten „planetarny habitat”, jak
określił ów ruch jeden z komentatorów?14
sytuacje graniczne
małe, chaotyczne budynki porozrzucane W wielu współczesnych ujęciach tego ro- W roku 1970 Peter Cook charakteryzował
w terenie”9. Utrzymany w podobnym klima- dzaju plany traktowano jako część nowej współczesne życie jako „otoczone przez szereg
cie schemat, stworzony przez moskiewski fali „wizjonerskiej” lub „eksperymentalnej sytuacji granicznych”15. Gwałtowny rozwój
NER „Nowe elementy środowiska miejskie- architektury”; podkreślano ich potencjał technologii postawił człowieka wobec kolej-
go”, który zaproponował ogromne linearne tkwiący w prototypowości, mający stanowić nych progów, a jego przeznaczeniem stało się
„łożysko rzeki” odgraniczane przez „śluzy”, obronę przed oskarżeniem o pusty utopizm. ich przekraczanie. Jedna z takich „sytuacji
był powszechnie prezentowany w Europie W rzeczywistości wiele spośród tych planów granicznych” została stworzona przez samego
Zachodniej po tym, jak został wystawiony zostało zainspirowanych przez istniejące już człowieka. Gatunek ludzki, którego populacja
na Triennale w Mediolanie w 1968 roku10. technologie, aczkolwiek raczej wypracowane zaczęła gwałtownie rosnąć, zaczął być coraz
Krytyk i teoretyk architektury Anatol Kopp w kontekście wyścigu kosmicznego, eksplo- częściej opisywany jako swego rodzaju plaga.
w 1970 roku przyjął z entuzjazmem przy- racji głębin morskich i rozwoju przemysłu Michel Ragon, krytyk sztuki i architektury,
świecający grupie zamiar „przetransformo- wydobywczego, aniżeli konwencjonalnej podjął szeroko dyskutowany temat przelud-
wania całej planety i uczynienia jej jednym architektury. Peter Blake w 1967 roku na nienia w charakterze lejtmotywu swoich
zunifikowanym środowiskiem dla społe- łamach „Architectural Forum” nazwał obraz wpływowych książek Ou vivrons nous demain?
czeństwa”11. Kopp docenił owo „jednoświa- rakiety kosmicznej NASA ustawionej na ru- (1963) oraz Les cités de l’avenir (1966). Poglądy
towe” myślenie nie jako oznakę radzieckich chomej platformie startowej najpotężniejszą Ragona podzielało wielu spośród megastruk-
ambicji, ale jako dowód na to, że tamtejsi architektoniczną wizją epoki12. Pod koniec turalistów. Gęste wielopoziomowe struktury
architekci próbowali odebrać Amerykanom lat 60. komentatorzy zaczęli przedstawiać zaproponował na przykład pracujący we Fran-
rolę przewodników prowadzących ku przy- wizjonerów jako pragmatystów. W roku 1968 cji Yona Friedman. Jego stworzony pod koniec
szłości. Arthur Rosenblatt z nowojorskiego Museum
of Modern Art, w którym w roku 1960 zorgani-
13
A. Rosenblatt, The New Visionaries, „The Metropolitan
9
P. Chapman, The Plug-In City, „Sunday Times Magazine”,
zowano wystawę Visionary Architecture, napisał: Museum of Art Bulletin” 1968, Vol. 26, No. 8, s. 322.
24 September 1964, s. 31. 14
S. Deyong, Planetary Habitat: the Origins of a Phantom Move-
10
P. Cook, The NER Group, „Architectural Design”, October ment, „The Journal of Architecture” 2001, Vol. 6, Summer
1968, s. 481. 12
P. Blake, Cape Kennedy, „Architectural Forum”, 2001, s. 113–127.
11
A. Kopp, Town and Revolution, New York 1970, s. 237. January–February 1967, s. 50–59. 15
P. Cook, Experimental Architecture, London 1970, s. 112.
autoportret 2 [34] 2011 | 54

6. lat 50. projekt Spatial City miał być przyłączany gała granica pomiędzy Stanami Zjednoczony- dowy zespół ekspertów, w którym znaleźli
do istniejących już miast i miał stanowić mi a Związkiem Radzieckim, było miejscem się m.in. Ove Arup z Londynu i Kenzo Tange
elastyczne rozszerzenie sztywnych i źle za- nieustannej zimnowojennej rywalizacji. Był z Tokio. Nadrzędnym celem tego nowego
adaptowanych struktur współczesnego życia. to również teren, nad którym miałyby lecieć wspaniałego świata miało być zapewnienie
Ramowa konstrukcja miała być ustawiana po- rakiety wystrzelone w razie wojny i który domu dla pracowników eksplorujących i roz-
nad przestarzałymi miastami na wysokich na patrolowały łodzie podwodne, śledzące po wijających Arktykę. Żyjąc pod przezroczystą
15–20 metrów filarach. Takie struktury miały cichu ruchy innych zagadkowych statków pneumatyczną czaszą pokrywającą 3 km2,
na celu zapewnienie nowej „mobilności”, by, w ciemnych, przykrytych lodem wodach. funkcjonowaliby w sztucznie wytworzonym
jak twierdził Friedman, „można było je łatwo Cenne złoża naturalne znajdujące się pod klimacie. Ciepłe powietrze wewnątrz czaszy
dostosowywać zgodnie z wolą używającego ich lodowym krajobrazem stanowiły przedmiot miało zagwarantować odpowiednie napięcie
przyszłego społeczeństwa”16. zainteresowania obu stron. Rejony polarne membrany rozciągniętej na wyprodukowanej
przyciągały uwagę innowacyjnych archi- przez Farbwerke Hoechst siatce, nawet przy
Wiele rozwiązań problemu przeludnienia tektów i projektantów. Najoryginalniejszy obciążeniu jej grubą warstwą śniegu. Miasto
uwzględniało stawienie czoła innym „sytu- powojenny myśliciel w dziedzinie inżynierii miała obsługiwać własna elektrownia atomo-
acjom granicznym”. Architekci i planiści budowlanej, Frei Otto, na początku lat 50. wa, a gorąca woda powstała przy produko-
eksplorowali sposoby tworzenia dających się wybrał miasto arktyczne jako jeden z te- waniu elektryczności byłaby odprowadzana
zamieszkać środowisk na powierzchni morza matów swoich badań doktorskich. Zapro- do morza, aby zapobiec zamarznięciu zatoki.
i pod nią, i w innych trudnych miejscach, jektował ogromną przeszkloną siatkę ze Oddziaływanie długiej arktycznej zimy na
z przestrzenią kosmiczną włącznie. Japończycy, sprężonych kabli, która miała pokryć miasto
doświadczający gwałtownego wzrostu demo- dla górników, a zasilanie miała czerpać
graficznego i gospodarczego, stworzyli wizje z turbin wiatrowych18. W roku 1971, po tym
należące do najbardziej sugestywnych wcze- jak towarzysząca mu opinia najbardziej
snych projektów ogólnoplanetarnych habita- kreatywnego inżyniera swojego pokolenia
tów. W słynnym projekcie dla Zatoki Tokijskiej została utwierdzona przez triumf na Expo ’67
z 1960 roku autorstwa Kenza Tangego biura, w Montrealu, został zatrudniony przez kon-
parkingi i budynki mieszkalne znajdują się na cern chemiczny Farbwerke Hoechst Ag., aby
dryfujących platformach i są połączone z mia- stworzyć projekt nowego miasta w Arktyce,
stem za pośrednictwem ogromnych linearnych które mogłoby pomieścić 45 tysięcy miesz-
struktur komunikacyjnych wzniesionych 40 kańców. Odpowiadając na pogłoski o ra-
metrów nad powierzchnią ziemi17. dzieckich planach wznoszenia miast poza
kołem podbiegunowym, niemiecka kompania
Kolejną „sytuację graniczną” odnaleziono chemiczna dostrzegła tutaj potencjalny zysk
courtesy of kisho kurokawa architect & associates / fot. tomio ohashi
w Arktyce. To pustkowie, na którym przebie- i ogłosiła swoje plany w roku 1971 na targach
w Hanowerze. Otto zgromadził międzynaro-
16
Cyt. za: L. Busbea, Topologies: The Urban Utopia in France,
1960–1970, Cambridge, MA 2007, s. 70.
17
U. Kultermann, Kenzo Tange – 1946–1969, Zurich 1970, F. Otto, Das hängende Dach, rozprawa doktorska − Tech-
18
s. 112–152. nische Universität Berlin 1953, Berlin 1954, s. 116–117.
Kisho Kurokawa, model The Helix City, 1961

7. Oskar Hansen, mapa przebiegu Linearnego Systemu
za: wokół formy otwartej oskara hansena, red. m. lachowski, lublin 2010
Ciągłego
Oskar Hansen, projekt pasma mazowieckiego LSC
snojarskim w północnej Syberii, na Półwyspie koniec utopii
Tajmyrskim. Na tym obszarze znajduje się 30 Do początku lat 70. krytycy, spośród których
procent światowych złóż niklu oraz 40 procent wielu było wcześniej orędownikami mega-
światowych zasobów platyny, jak również struktur, ustawiali się w kolejce, aby ogłosić
znaczące ilości kobaltu i miedzi. Jeszcze zanim ich upadek20. To, że wizja planetarnego habita-
powstały projekty megastruktur dla Norylska, tu została oswojona w formie nowo wybudo-
był on już jednym z największych radzieckich wanych projektów wielopasmowych autostrad
miast w strefie wiecznej zmarzliny. Miasto to i megastrukturalnych budynków mieszkal-
za: wokół formy otwartej oskara hansena, red. m. lachowski, lublin 2010
zostało zaprojektowane w latach 40. zgod- nych, pomniejszyło jego utopijną wiarygod-
nie z socrealistycznymi wytycznymi przez ność. Utopia wszak jest ideałem, a budowanie
leningradzkich architektów, którzy zostali oznaczało przecież pójście na kompromis. Dla
uwięzieni w pobliskim łagrze. Zbudowano je wpływowego krytyka Manfreda Tafuriego
dzięki pracy przymusowych więźniów oraz neoawangardowe kwalifikacje grup takich jak
dzięki wysiłkowi lojalnych sowieckich ochot- Archigram zostały podkopane przez fakt, że
ników. Pracownikom oferowano wysokie płace ich projekty zostały zagarnięte przez techno-
i jeszcze wyższe pochwały, by tylko zechcieli logie, które w dużej mierze były wytworami
przenieść się na wschód i pracować w przemy- kapitalizmu21.
śle wydobywczym i przetwórczym. Nowa wizja
życia w mieście została przedstawiona przez Zastanawiając się nad czymś, co nazwał w roku
A. Szipkowa i E. Szipkową w formie monu- 1971 „końcem utopii”, Manfredi Nicoletti, czło-
mentalnych, dwudziestosześciopiętrowych nek GEAM, wskazał na trzy ścieżki, którymi
czworościennych „miast”. Wielkie przeszklo- podążali jego zdaniem architekci chcący utrzy-
mieszkańców i życie roślin miało zostać ne powierzchnie działałyby jak szklarnie mać swoje radykalne konotacje22. Pierwszą było
zredukowane przez ogromne sztuczne słońce z centralnym dziedzińcem. Owe wewnętrzne kontynuowanie „mętnych” ambicji „ruchu”
poruszające się po torach pod kopułą. parki miały być wystarczająco duże, aby mogły megastrukturalistycznego, mimo że uległ on
w nich rosnąć drzewa i krzewy i stanowiły- konwencjonalizacji i, zdaniem Nicolettiego,
Zamarznięte ziemie poza kołem podbieguno- by oprawę dla publicznych budowli nowych stał się „akademizmem awangardy”. Druga
wym miały szczególne strategiczne i symbo- socjalistycznych osiedli. Norylskie szklane ścieżka oznaczała wystrzeganie się jakichkol-
liczne znaczenie dla Związku Radzieckiego19. piramidy nie zostały ostatecznie zbudowane, wiek architektonicznych ambicji na rzecz kata-
W połowie lat 60. opublikowano plany ogrom- mimo że przemysłowa ekspansja w regionie litycznych obrazów, które mogłyby stymulować
nych trójkątnych bloków, w których mieliby była błyskawiczna, podobnie jak błyskawicznie
zamieszkać pracownicy hut i kopalń niklu pojawiły się jej szkodliwe konsekwencje. Do 20
Zob. S. Deyong, Memories of the Urban Future: the Rise and
w Norylsku, zamkniętym mieście w Kraju Kra- upadku Związku Radzieckiego Norylsk koja- Fall of the Megastructure, [w:] The Changing of the Avant-Garde.
Visionary Architectural Drawings from the Howard Gilman Col-
rzył się z najgorszym powietrzem i najwięk- lection, New York 2002, s. 23–36.
19
Zob. M. L. Bressler, Water Wars. Siberian Rivers, Central szym zanieczyszczeniem w całej Rosji, kraju, 21
M. Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist
Asian Deserts, and the Structural Sources of a Policy Debate, [w:] który był powszechnie oskarżany o mord Development, Cambridge, MA 1976, s. 40.
Rediscovering Russia in Asia: Siberia and the Russian Far East, 22
M. G. Nicoletti, The End of Utopia, „Perspecta” 1971, Vol.
eds. S. Kotkin, D. Wolff, Armonk, NY 1995, s. 240–254.
dokonywany na środowisku naturalnym. 13, s. 268–279.
autoportret 2 [34] 2011 | 56

8. reakcję. Nicoletti nie zilustrował swojej uwagi, igrzyskami olimpijskimi w Tatrach. Unosiłby przez rytm życia. Jest to autentyczna reakcja
niemniej mógł mieć na myśli prace Superstudia się nad szczytami gór i przekraczałby polsko- na stereotypową sterylność środowiska [...],
lub Ettore Sottsassa, naczelnej postaci w ra- czechosłowacką granicę, która jeszcze nie tak poszukiwanie bogatszego nastroju w miejscu,
mach międzynarodowej mody na szykowny dawno była przekraczana przez dowodzone w którym tajemnica i plastyczność ujawniają
włoski design pod koniec lat 50. i w latach przez Sowietów wojska mające zdławić praską ukryte wspomnienia utraconego Edenu”24.
60. Ów mediolański projektant mebli wycofał wiosnę, zaś naturalny krajobraz pozostałby
się z tego zajęcia na krótki okres na początku w dole − nadal nieskazitelny. Dwie spośród Komuny, „buddyjskie gospodarstwa”, briko-
dekady, aby zająć się tworzeniem projektów sześciu stref wskazanych przez architek- lażowa estetyka „adhocyzmu” we wczesnych
konstrukcji, których wizjonerski status został tów w projekcie miały pozostać nietknięte latach 70., diggersi w San Francisco, aktywiści
zagwarantowany przez niemożliwość wybudo- i niedostępne, jako naturalny „kontrpomnik” spod znaku Provo w Amsterdamie, tworzenie
wania ich w rzeczywistości. Jego cykl rysunków ludzkich destrukcyjnych zdolności. Zwią- „Parków Ludowych” przez działania wspólno-
Il Planeta come festival („Planeta jako festiwal”) zek utopijnej architektury zbudowanej na towe, a nawet hippisowskie podróże do Indii
z początku lat 70. przedstawiał wyzwolenie dystopijnej logice z myślą ekologiczną miał reprezentowały poszukiwanie alternatyw
życia na Ziemi. Zniknęły banki, biura i fabryki szczególnie prowokujący charakter w kontek- wobec tego, co Herbert Marcuse nazwał w Czło-
− narzędzia technokratycznej nowoczesności. ście bloku wschodniego, w którym pytanie wieku jednowymiarowym racjonalnością techno-
Na ich miejscu pojawiły się nowe „superinstru- o granice postępu stanowiło wyzwanie dla logiczną. Wszystkie one operowały na skalę
menty”, które uwolniłyby poddaną uciskowi oficjalnej państwowej doktryny. inną niż wielkie, całościowe rewolucyjne pla-
seksualną i emocjonalną wrażliwość. ny stworzenia światowej utopii. Tendencja ta
W swojej diagnozie stanu utopizmu Nicoletti osiągnęła apogeum w ruchu wspólnotowym,
Można wyprowadzić jasne intelektualne i es- opisał jako trzeci „psychospołeczny mistycyzm”, który upowszechnił się w Ameryce Północ-
tetyczne paralele na podstawie pracy słowac- który, jak twierdził, „ma na celu osiągnięcie
kiego artysty Alexa Mlynarčika oraz archi- swego rodzaju prymitywnego państwa, powrót
tektów Ľudovíta Kupkoviča i Viery Meckovej, do początków, naturalności zakazanej teraz 24
M. G. Nicoletti, The End..., s. 273.
członków VAL (Voies et Aspects du Lendemain
− Dróg i Aspektów Jutra), którzy wyobrazili
sobie nowe miasto osadzone niczym ptasie
gniazdo na szczytach gór23. Ich Projekt Helio-
polis, położona na wysokości 2150 m n.p.m.
pierścieniowata megastruktura mająca pomie-
ścić 60 tysięcy ludzi, miał być mechanizmem
chroniącym środowisko naturalne przed jego
największym zagrożeniem − człowiekiem.
Projekt nabrał kształtu, gdy zaproponowano
jego realizację w związku z planowanymi
23
A. Mlynarčik, Ľ. Kupkovič, V. Mecková, VAL. Cesty
a aspekty zajtrajška, Žilina 1995, s. 15–25.
courtesy of alex mlynarčik
Alex Mlynarčik, Ľudovít Kupkovič i Viera Mecková,
model Heliopolis, ok. 1970

9. Richard Buckminster Fuller przy Dymaxion map
objaśniający zasady World Game, ok. 1969
odrzuceniem tego, co długo było uznawane za
dominujący obraz planety, w którym półkula
północna była przedstawiona w wyolbrzymio-
nej skali i umiejscowiona „na górze” planety.
Mapa miała być opleciona sznurami świateł
kontrolowanych przez superkomputer znajdu-
jący się w podziemiach pawilonu. Oświetlone
punkty miały przedstawiać wszystkie złoża
za okładką world game report, 1969
naturalne świata, łącznie z energią, wodą,
żywnością i ludnością. Pulsując, pokazywa-
łyby produkcję i konsumpcję. Do komputera
wprowadzono dane, które Buckminster Fuller
zbierał z myślą o swojej futurologii od lat 40.28
Podczas gdy rynki mogą oceniać zasoby w ter-
minach komercyjnych, a politycy szacują ich
nej i Europie Zachodniej pod koniec lat 60.25 poproszono go o zaprojektowanie amerykań- znaczenie za pomocą kategorii bezpieczeństwa
Uczestnicy tych eksperymentalnych wspólnot skiego pawilonu na Expo w Montrealu w roku narodowego, Fuller uporządkował wspólne
społecznych działali z różnych pobudek: nie- 1967, próbował bezskutecznie przekonać złoża światowe według ich dostępności: tlen na
których zmotywował anarchizm Kropotkina, komisarza przedsięwzięcia, United States przykład był „dostępny w ilości wystarczającej
podczas gdy inni angażowali się w poszukiwa- Information Agency, aby wypełnić sferycz- do podtrzymania życia ludzkiego wyłącznie
nie transcendentalnych doświadczeń. Inne ną konstrukcję internacjonalistyczną wizją dwie mile ponad sferyczną powierzchnią
jeszcze komuny oddały się romantyzmowi planety. Odwiedzający pawilon, umieszczeni Ziemi”29. W projekcie World Game światowe złoża
„powrotu do ziemi”, a jeden z dziennikarzy na wzniesionych platformach, mieliby przed miały zostać uwolnione od prywatnych i naro-
magazynu „Life” opisał ich członków jako swoimi oczami reprezentację Statku Kosmicz- dowych interesów i udostępnione graczowi.
„wypędzonych z dostatku”26. nego Ziemia przedstawiającą wszystkie miasta
świata, zawieszoną w sercu kulistego pawilo- „Gra światowa” miała być dla publiczności nie
świat jako gra nu. Byłaby to jedna z Fullerowskich charakte- tylko rodzajem widowiska przedstawiającego
Buckminster Fuller był autorem World Game rystycznych Dymaxion maps, na której planeta żyjącą planetę, ale miała być też przez gości
(„Gry światowej”), jednej z najambitniejszych została przedstawiona jako złożenie trzynastu rozgrywana − indywidualnie i w grupach.
prób zilustrowania sieci wzajemnych powią- trójkątów równobocznych27. W ten sposób To od graczy miało zależeć przemieszczanie
zań oplatającej planetę w naszej epoce. Gdy widz miał możliwość zobaczenia świata jako całych miast lub zmiana kierunków komuni-
całości. Dymaxionowska wizja Fullera była kacji. Co by było − spekulował Fuller − gdy-
25
Por. R. Roberts, The New Communes, Englewood Cliffs, NJ
1971; R. M. Kanter, Commitment and Community: Communes 27
Zob. T. W. Leslie, Energetic geometries: The Dymaxion Map 28
Zob. L. S. Sieden, Buckminster Fuller’s Universe, New York
and Utopias in Sociological Perspective, Boston 1972. and the Skin/Structure Fusion of Buckminster Fuller’s Geodesics, 2000, s. 374–375.
26
[Anonim], The Sweep of the 60s, „Life” 22 December 1969, „Architectural Research Quarterly” 2001, Vol. 5, 29
R. Buckminster Fuller, Critical Path, New York 1981,
s. 27–28. s. 161–170. s. 221.
autoportret 2 [34] 2011 | 58

10. by elektryczność była dostarczana poprzez ten projekt na amerykańskich uniwersytetach społeczeństwo konsumpcyjne; życie w mega-
planetarną sieć, a nie marnotrawcze sieci pod koniec lat 60. i na początku 70. Fuller strukturalnym mieście z jego podłączanymi
narodowe? Rozkład energii w ciągu dnia byłby szukał sposobu na zastąpienie w jakiś sposób (plug-in) kapsułami i szybkimi arteriami
równiejszy, a przez to − bardziej efektywny30. pokoju sztabowego z jego aktualizowanymi komunikacyjnymi; nawet jednoświatowość
Planeta została pokazana − niczym jedna w czasie rzeczywistym mapami trajektorii (one-worldism) Fullerowskiej World Game
z Fullerowskich samowspierających się kon- lecących pocisków i ruchów wojsk. Okazywał − wydają się krańcowo różnić między sobą.
strukcji opartych na zasadzie tensegrity w ten sposób pragnienie zastąpienia uzbro- Mimo to zostały one połączone w należącym
− jako sieć, przez którą przepływają siły oraz jenia, czy raczej tego, co nazywał killingry, do najbardziej uderzających i wizjonerskich
energia. Nurty, którymi przepływają złoża na- czymś, co nazywał livingry [infrastrukturą „projektów” epoki, mianowicie w Continuous
turalne, ludzie oraz informacje, są wzajemnie służącą ulepszeniu życia − M. Ch.]32. Co więcej, Monument Superstudia (1969) − jednym z serii
połączone w „Grze światowej” − zupełnie tak gra mogła wywrzeć moralny nacisk na graczy alegorycznych utopii stworzonych przez wło-
jak w życiu. Do graczy zaś należało zadanie pochodzących z Pierwszego Świata, aby za- ską grupę architektów. Superstudio stworzyli
ulepszenia tych globalnych synaps. stanowili się nad dostatkiem, w którym żyją. w latach 1966−1967 uczniowie megastruk-
Sama gra nie przedstawiła jednak jawnego turalisty Leonarda Savioli z Uniwersytetu
W tej grze bez rywali Fuller chciał zaszczepić konkretnego stanowiska politycznego w kwe- Florenckiego. Stanowili jedną z najbardziej
uczucie partnerstwa pomiędzy uczestnikami stii globalnych problemów: nie oferowała wpływowych frakcji neoawangardy późnych
rozgrywki. Deklarował, że jego celem jest refleksji ani nad przyczynami niesprawiedli- lat 60., częściowo za sprawą masowego zwró-
„eksploracja sposobów, dzięki którym jest wości na świecie, ani też nad roszczeniami cenia uwagi opinii międzynarodowej właśnie
możliwe dla kogokolwiek, dla wszystkich zimnowojennych ideologii. Fuller wierzył na Continuous Monument33. W serii wirtuozer-
członków ludzkiej rodziny, aby cieszyć się bowiem, że systemy te upadną w ciągu kilku skich fotomontaży ta ogromna linearna
totalną Ziemią bez ludzi przeszkadzających dni, jeśli tylko ludzkość stanie w obliczu struktura − opisywana jako „Architektoniczny
sobie nawzajem i bez ludzi, którzy zyskują nagłego kryzysu dotyczącego naturalnych Model Totalnej Urbanizacji” − wydawała się
przewagę kosztem innych”31. Innymi słowy, złóż lub załamania gospodarczego. Nie będąc opasywać cały glob. Na niektórych obrazach
zwycięzcą gry byłby rodzaj ludzki jako taki, żadną miarą jakąś nową technologiczną uto- obejmowała swoim mroźnym uściskiem takie
czerpiący równo rozdystrybuowane korzyści pią, World Game przedstawiała się jako zespół dobrze znane krajobrazy, jak panorama nowo-
z wszystkich złóż i możliwości. Zdrowa plane- środków, za pomocą których planeta mogłaby jorskich drapaczy chmur, na innych z kolei
ta skorzystałaby z dobrze wyważonej ekologii powstrzymać dystopijne skutki zimnowo- sunęła przez pustynie i góry. Dzięki swojej
zarządzanej przez system cybernetyczny, jennej rywalizacji, nadmierną konsumpcję, niemej, siatkowatej i lustrzanej powierzch-
który pozwoliłby człowiekowi na mierzenie gwałtowne przeludnienie oraz prywatyzację ni Continuous Monument sprawiał wrażenie
i modyfikację skutków jego działań. złóż naturalnych. dającego się rozszerzać w nieskończoność
i jako taki obiecywał ucieczkę od metafizy-
Symbolika World Game była oczywista dla zawijanie utopii
grających w nią ludzi próbujących wprowadzić Pustynne życie w geodezyjnej kopule skon- 33
Zob. Superstudio: Life Without Objects, eds. P. Lang,
W. Menking, Turin 2003; F. D. Scott, Architecture Or
struowanej z odpadków wydalonych przez Techno-Utopia, „Grey Room” 2001, No. 3, s. 112–126; tejże,
30
Zob. L. S. Sieden, Buckminster Fuller’s..., s. 385. Superstudio: The Fundamental Acts/Five Stories by Superstudio
31
R. Buckminster Fuller, [w:] R. Buckminster Fuller, Your (1972–73), [w:] Exit Utopia: Architectural Provocations 1956–76,
Private Sky: The Art of Design Science, ed. J. Krausse, Baden R. Buckminster Fuller, 10 Solutions by Fuller for the Crucial
32
eds. M. Van Schaik, O. Matáčel, New York − London
2003, s. 473. World Problems, „New York Times” 29 June 1972, s. 41. 2004, s. 191–211.
autoportret 2 [34] 2011 | 59

11. ki miejsca. Dawał obietnicę uniwersalnej wyolbrzymienia idei aż do granic absurdu35. szkic, Continuous Monument wystawił rachu-
architektury wymazującej miasta, wioski, Innymi słowy, był to krytyczny esej o granicach nek utopijnej retoryce nieustającego postępu,
a nawet odległości: „każdy punkt będzie taki utopii. Podążając za perspektywiczną logiką „dematerializacji”, orbitalnego dryfowania
sam jak wszystkie inne (za wyjątkiem kilku siatki (traktowanej przez grupę jako znak i dobroczynnej globalizacji, które towarzyszyły
pustyń i pasm górskich, których żadną miarą szczególny jej estetyki), Continuous Monument zimnowojennej nowoczesności.
[sic! − D. C.] nie da się zamieszkać”. Continuous doprowadził modernizm do jego punktu zbiegu.
Monument był siecią będącą w stanie przesyłać Podobnie jak obraz Ziemi widzianej z mrocznej tłumaczenie z angielskiego: michał choptiany
energię i informacje do wszystkich punktów przestrzeni kosmicznej, który otworzył ten
Powyższy tekst jest skróconą wersją szkicu pt. Looking
i tym samym stanowił echo Fullerowskiej Gry. Down on Spaceship Earth: Cold War Landscapes, który ukazał
się w tomie Cold War Modern: Design 1945–1970 (London
Continuous Monument wydawał się egalitarną
35
Zob. S. Deyong, Memories of the Urban Future: The Rise and – New York 2008, s. 248–267). Przedruk za zgodą Autora
Fall of the Megastructure, [w:] The Changing of the Avant-Garde: oraz Victoria and Albert Museum w Londynie.
i utopijną światową architekturą, ale za spra- Visionary Architectural Drawings from the Howard Gilman Col-
wą swojego porządkującego oddziaływania był lection, New York 2002, s. 31.
kłopotliwie autorytarny. Charles Jencks opisał
na przykład „absolutny egalitaryzm” Super-
studia jako „faszystowski”34. Był to ledwie
jeden z paradoksów związanych z tym pro-
jektem: Continuous Monument był niemą formą
architektoniczną, której jedynym celem było
znaczenie; był ścianą w krajobrazie, która
miała unieważnić granice państw; wreszcie:
był bezlitosną hipertechnologią, która miała
odnowić to, co ludzkie w człowieku.
Być może Continuous Monument na pierwszy
rzut oka wydawał się próbą rehabilitacji
współczesnej architektonicznej mody, czyli
megastrukturalizmu. Był także nastrojony na
realizację kontrkulturowego marzenia o życiu
w komunie. Obie wizje były utopijne i obie też,
czego dowiódł projekt Superstudia, rodziły
paradoksy. Obraz hipisów na wysoce stechnicy-
zowanej siatce ilustruje doskonale właściwą dla
Superstudia technikę demonstratio ad absurdum,
34
C. Jencks, Modern Movements in Architecture, Harmonds-
worth 1973, s. 56.
wikimedia
Odcisk buta Buzza Aldrina na powierzchni Księżyca,
misja Apollo 11, 1969