1. Opbouw van dit college
verzamelen van immateriële cultuur
- een
paar voorbeelden ‘uit het leven gegrepen’
- Unesco en het Centrum voor Volkscultuur en
Immaterieel Erfgoed
- de benadering van het Meertens Instituut
- redenen om te verzamelen
- dilemma’s en vragen
- één casus om uit te werken
1

2. Immateriële cultuur
•
•
•
•
•
•
•
sociale praktijken, rituelen, feesten
liedjes, verhalen, spreuken
gebaren
ambachten
wonen, kleden, eten
religieuze cultuur (‘volksgeloof’)
dialecten (lokaal-/sociaalgebonden
taalvarianten)
Immaterieel Erfgoed
volgens het Nederlands Centrum
voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed:
Wat is immaterieel erfgoed?
“De tradities en rituelen die mensen zo belangrijk
vinden dat zij ze niet verloren willen laten gaan.”
Unesco Convention for the Safeguarding of the
Immaterieel Erfgoed
intangible Cultural Heritage
volgens de Unesco Conventie:
• in 2003 aangenomen
• in 121 landen geratificeerd, ook in NL
“Al die praktijken, voorstellingen, uitdrukkingen, kennis en
vaardigheden (en instrumenten, objecten, artefacten en culturele
ruimtes die daarmee worden geassocieerd) die gemeenschappen,
groepen en, in sommige gevallen, individuen erkennen als deel
van hun cultureel erfgoed.”
[dat is dus al iets ingewikkelder dan:
“De tradities en rituelen die mensen zo belangrijk
vinden dat zij ze niet verloren willen laten gaan.”]
2

3. Immaterieel erfgoed volgens de Unesco Conventie
(vervolg)
Dit immaterieel cultureel erfgoed, overgedragen van
generatie op generatie, wordt altijd herschapen door
gemeenschappen en groepen
als antwoord op hun omgeving, hun interactie met de natuur
en hun geschiedenis,
Voor Unesco is vooral het behoud van diversiteit
van belang. De conventie komt mede voort uit een angst
voor ‘vervlakking’ door globalisering.
en geeft hen een gevoel van identiteit en continuïteit, en
bevordert dus het respect voor culturele diversiteit en
menselijke creativiteit’.
“The intangible cultural heritage [...] is manifested
inter alia in the following domains:
a) oral traditions and expressions,
including language as a vehicle of the intangible cultural heritage
b) performing arts
c) social practices, rituals and festive events
d) knowledge and practices concerning nature and the universe
e) traditional craftmanship”
Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage,
Paris, 17 October 2003.
SAFEGUARDING
“Safeguarding” means measures aimed at ensuring the
viability of the intangible cultural heritage, including
identification, documentation, research, preservation,
protection, enhancement, transmission, particularly
through formal and non-formal education, as
well as the revitalization of the various aspects
of such heritage”.
Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage,
Paris, 17 October 2003.
• Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel
Erfgoed ontplooit activiteiten gericht op behoud, beheer en
ontwikkeling van het immaterieel erfgoed in Nederland.
• Het adviseert overheden over volkscultuur en immaterieel
erfgoedbeleid en stimuleert het debat daarover.
• Het centrum voert een actief mediabeleid ten behoeve van de
bewustwording van het belang en de waarde van volkscultuur
en immaterieel erfgoed.
• Daarnaast professionaliseert het de sector en begeleidt het
immaterieel erfgoed organisaties in hun groei naar erfgoedzorg.
Het VIE legt vooralsnog dus ZELF nog geen verzamelingen
aan! > maar dat kan veranderen....
Het Nederlands Openluchtmuseum heeft de opdracht gekregen
om samen met het NCVIE
een topinstituut te vormen voor immaterieel erfgoed.
3

4. “In de negentiende en begin twintigste eeuw bestond er
een nauwe band tussen etnologie als kennisgebied en
museumcollecties, met name bij musea voor natuurlijke
historie en bij volkenkundige en volkskundige musea. Na
WOII: kennisgebieden gingen naar de universiteit, en
lieten
de collecties achter.”
Immaterieel Erfgoed
en
het Meertens Instituut
Barbara Kischenblatt-Gimblett, ‘Van etnologie naar
erfgoed’ in: Levend Erfgoed 2008, jrg. 5.1, p. 4-9.
www.meertens.knaw.nl
•
Het Meertens Instituut is een onderzoeksinstituut dat zich bezighoudt
met de bestudering en documentatie van taal en cultuur in Nederland.
Centraal staan de verschijnselen die het alledaagse leven in onze
samenleving vormgeven.
•
De onderzoeksgroep Nederlandse etnologie richt zich op het dagelijks
handelen van mensen in Nederland en de beeldvorming van dit
handelen. Het doel van het onderzoek is inzicht te krijgen in het leven
van alledag en de daarmee samenhangende cultuurverschijnselen. Het
gaat daarbij niet alleen om tradities maar ook om opkomende en
verdwijnende rituelen.
Cultuur van het dagelijks leven
sinterklaas / kerst
Materiële cultuur / immateriële
cultuur
Dit zijn geen gescheiden werelden.
De tegenstelling ‘statisch materieel’ vs
‘levend immaterieel’ erfgoed is
gekunsteld.
sinterklaasliedjes
pakpapier
surprises
chocoladeletter
schoen zetten
pepernoten
sinterklaasgedichten
intocht
zwarte pieten
cadeautjes
adventskalender
kerstverhaal
kerstboom
kerk
kaarsen
kerstdiner
kerstservetten
kerstkransjes
stalletje
familiebezoek
cadeautjes
4

5. Overdracht / Toe-eigening
In het debat over immateriële cultuur wordt vaak gesproken over
‘doorgeven’ en ‘overdragen’.
dynamiek / continuïteit
Immateriële cultuur wordt ‘doorgegeven’ middels de uitvoering.
Het is dus een praktijk, en die is iedere keer net weer anders.
Het hangt er vanaf hoe het wordt toege-eigend.
Je kunt wel informatie over immateriële cultuur verzamelen en die
informatie toegankelijk maken.
En je kunt het proberen over te dragen op een manier die jij belangrijk
vindt door het te laten zien, te laten horen, te laten ‘beleven’, door het
‘voor te doen’.
Willem Frijhoff, Dynamisch Erfgoed.
Heeft de cultuurgeschiedenis toekomst?
(Nijmegen, SUN: 2007)
“Wat cultureel erfgoed is, wordt bepaald door
ieders visie op een verleden dat als zinvol
voor de toekomst wordt gezien. Erfgoed is
cultuur van en voor de toekomst”
Cultuur als performance
archief / repertoire
Diana Taylor, The Archive and the Repertoire: Performing Cultural
Memory in the Americas (Durham/London, 2003)
Het performance-perspectief
staat voor de analyse van rituelen, tradities
en ook meer alledaagse gewoonten
als performances.
Vanuit eenzelfde perspectief worden bijvoorbeeld gender en etniciteit niet als
een gegeven beschouwd, maar als iets dat iedere keer weer opnieuw publiekelijk wordt
‘opgevoerd’, ‘ge-performed’.
Het is tegelijkertijd een constructie én realiteit.
Vergelijk:
Meertens Instituut (Amsterdam)
onderzoek
documentatie
<->
Nederlands Centrum voor Volkscultuur
en Immaterieel Erfgoed (Utrecht)
voorlichting
promotie
Vanuit wetenschappelijk oogpunt maakt het niet uit wat er met een traditie,
ritueel of gebruik gebeurt. Onderzoekers zijn vooral geïnteresseerd in de
dynamiek.
5

6. Vragenlijsten
Twee redenen om te verzamelen:
Sinds
1934
werden
tientallen
vragenlijsten
uitgestuurd
naar een vast
respondentennetwerk.
A. wetenschappelijk onderzoek
B. behoud / overdracht
verspreidingskaarten
veldwerk
St.Maarten
P.J. Margry & Ch. Caspers,
Bedevaartplaatsen in Nederland (Hilversum:
Verloren, 1997-2004)
http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/
662 bedevaartplaatsen
historisch
onderzoek
etnografisch
veldwerk
6

7. “in kaart gebracht”
Verschillende
verzameltradities
• Bestaande collecties zijn vaak opgebouwd uit
verschillende deel-verzamelingen.
• Dit wordt doorgaans gewoon als een gegeven
gezien.
• Er wordt weinig ‘afgestoten’, hooguit worden
deelcollecties niet ontsloten.
•
•
•
•
•
Onderzoek naar taalvariatie
Filologisch onderzoek naar verhaal en lied
Sociolinguïstisch onderzoek
Antropologisch onderzoek
Cultuur-historisch onderzoek
Taalvariatie: laboratoriumsetting
SAND
• http://www.meertens.knaw.nl/sand/zoek
en/lijst_met_testzinnen.php?zins_id=1&
sortering=nr_nieuw
Om de betekenis van een feest/ritueel
goed te kunnen analyseren is het
van belang om naar de ruimere context te kijken:
hoe verlopen de voorbereidingen, wie zijn daarbij betrokken, wat
gebeurt er achter de schermen, welke partijen worden er op welk
moment bij betrokken,
wat voor rol speelt het feest/ritueel in de sociale relaties
tussen mensen, niet alleen op het moment van ‘uitvoering’, maar
ook daarvoor en daarna?
7

8. Het Meertens Instituut is een instituut voor
wetenschappelijk onderzoek
http://www.liederenbank.n/
....maar wat voor soort wetenschappelijk onderzoek?
Wat staat centraal in het onderzoek?
Het in kaart brengen/ op zoek gaan naar patronen?
Wetmatigheden?
Of moet het onderzoek zich juist richten op de dynamiek?
En het unieke?
Wat is precies de rol van de context?
Kun je tot een ‘grammatica’ van rituelen komen’?
http://www.loc.gov/folklife/lom
ax/
Ate Doornbosch
N.B. Niet-wetenschappelijke
verzamelaars lever(d)en met hun
verzamelingen niet zelden ook
een belangrijke bijdrage aan
verzamelingen die gebruikt
worden voor onderzoek.
Woody Guthrie, Lilly Mae Ledford, Alan Lomax,
(New York, 1944)
• project Imagine IC >
– > Openluchtmuseum? > onderzoek?
verhalen van bedevaartgangers > bedevaarten-onderzoek?
http://www.landschapsbeheergelderland.nl/
thema 2012: militair erfgoed
8

9. Verzamelen tbv ‘de lijst’
(inventariseren om vervolgens
actie te ondernemen....)
en dan begint het gedonder!
Gaan we niet toe naar een eng soort nationalisme, naar enge ideeën
over ‘het nationaal eigene’ en ‘volkskarakters’?
Is zo’n conventie niet eenvoudigweg uit op het kunstmatig
instandhouden van groepsculturen?
Waarom zou je die met allerlei beleidsmaatregelen instand moeten
houden, als dat al kan?
En hoe zit het met ‘t ‘gevaar’ van massatoerisme?
voorstel Pieter Bult, projectleider van de Stichting tot Behoud
Immaterieel Erfgoed Hindeloopen:
- kliko’s beschilderen met Hindelooper motieven..
nationale symbolen
9

10. Nationale identiteit (CDA onder andere)
Nicolien van Vroonhoven in de Tweede Kamer zei het zo:
“Ik sluit af met een pleidooi voor de volkscultuur. Wij worden ons bewust van onze
nationale identiteit. De volkscultuur maakt daarvan een belangrijk deel uit. Culturele
uitingsvormen die nationaal of streekgebonden zijn: ambachten, tradities en
sporten, maar ook verhalen, sprookjes, spreekwoorden, volksliedjes en feesten,
kortom, ons hele immateriële erfgoed, versterken het bewustzijn van onze eigen
identiteit. Enkele jaren geleden liet men zich nog niet graag vereenzelvigen met
kermissen, klootschieten of klederdrachten. Nog steeds vertel ik niet graag dat ik
graag ’s avonds merklappen borduur. Het is niet cool en dat moet veranderen.’
[uit het stenogram van de Tweede Kamer-commissie]
[...]
En het mag niet zo zijn dat alles alleen maar gewoon wordt gedocumenteerd, zodat
men later in boeken kan opzoeken hoe het is geweest. Nee, het moet echt worden
beleefd om het levend te houden.”
“.... For the purposes of this Convention,
consideration will be given solely to such
intangible cultural heritage as is compatible
with existing international human rights
instruments, as well as with the requirements
of mutual respect among communities,
groups and individuals, and of sustainable
development.”
Convention for the Safeguarding of the
Intangible Cultural Heritage, Paris, 17
October 2003.
Bijeenkomst 19-03-2011:
wat komt er wel/niet op de lijst?
• Riet de Leeuw (namens de overheid):
belangrijke rol voor ‘deskundigen’ om evenwicht en
diversiteit te bewaken
• Vincent Wintermans (namens Nationale Unesco
Commissie): het gaat vooral om de diversiteit
Wie zijn ‘de experts’? Hoe gaan
de experts selecteren?
Wat gebeurt er met ‘dissonant
erfgoed’, met traumatische
herinneringen?
Wordt er afgestoten? (vergeten?)
En zo ja, wat en hoe?
Hoe zit het met ‘t
eigenaarschap
van immaterieel erfgoed?
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/6263/AleidTruijens/article/detail/3046303/2011/11/23/Sinterklaasracistisch-Die-vetklep-op-zijn-slee-is-pas-een-belediging.dhtml
10

11. Wat betekent het als je op zo’n lijst komt
te staan?
Rob van der Laarse, ‘De geest van cultureel
nationalisme is uit de fles’, in: Volkscultuur?
Boekmancahier 23 (najaar 2011), p.88-95
- Er moet een plan komen (Strouken: organisaties maken stap van
‘praktische organisatie naar erfgoedzorgdrager’.
- Je moet de traditie ‘in kaart brengen’.
- Op een lijst staan betekent heel veel papierwerk en een jaarlijks
rapport: hoe staat het met de ‘safeguarding’?
feit is: tal van initiatieven
op allerlei niveau’s
en dus ook: werk aan de
winkel
casus: het suikerfeest
-performance perspectief
-verzamelen
-selecteren
-afstoten
-behoud en beheer
-lokale en andere gemeenschappen
- omstreden?
casus:
Het Suikerfeest
11

12. collectie
Rotterdam
museum
lokale gemeenschappen
“Suikerfeest in De
Hamelink
Door fleur
SuikerfeestHet was een groot feest afgelopen woensdag in
buurtcentrum De Hamelink. Zo'n 150 bezoekers afkomstig
uit allerlei verschillende culturen vierden samen het einde
van de ramadan, het suikerfeest.
Tekst & Foto: Geja Muffels, coördinator De Hamelink
Er waren vooraf door de vrouwen van de kookinloop
heerlijke gerechten klaargemaakt. Ook namen de
buurtbewoners zelf allerlei lekkers mee, wat een enorm
buffet vormde. Als drankje kon je kiezen uit Marokkaanse,
Turkse of Pickwickthee. Het feest begon om 13.30 uur maar
al ruim voor die tijd stroomden de feestgangers toe en
werden de mensen die de ramadan hadden gedaan van
harte gefeliciteerd met het suikerfeest: Eid Mubarak!
http://wijkkrant-haarlemoost.nl/blog/?p=1166
(visited 04-01-2012)
De kinderen konden zich laten schminken, een snoepketting
rijgen en glasverven. Voor de dames was het mogelijk om
een gratis beautybehandeling te ondergaan. Ook daar werd
volop gebruik van gemaakt. Je kon meedoen aan een quiz
met allerlei vragen over de ramadan, waarbij het goede
antwoord door middel van het omhooghouden van een
gekleurd papier kon worden aangegeven.
Er stonden spellen op de met de kunstkleden versierde
tafels maar daar kwam men niet aan toe. Wel werd er
gedanst en meegeklapt en klonk de Arabische vreugdekreet
regelmatig.”
www.marmoucha.nl
12

13. HET NATIONALE SUIKERFEEST
2010 Concertgebouw Amsterdam
Ontwerp lichttegels en podiumaankleding
In opdracht van Kunstenaars&CO
http://www.jelmerzijlstra.com/werk/suikerfeest/
(visited 05-01-2012)
Fotografie: Carina Hesper
http://www.youtube.com/watch?v=e
WOcwNPziag
H.Dibbits e.a,
Immaterieel erfgoed
en volkscultuur.
Almanak bij een
actueel debat
(Amsterdam, AUP, 2011)
http://www.siefhome.org/
13