1. П А Л Е О Л И Т Ы Н Ү Е И Й Н Т У Х А Й

2. ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ҮЕ
Чулуун зэвсгийн үе нь хүн төрөлхтний түүхийн хамгийн эртний
бөгөөд хамгийн удаан үргэлжилсэн үе юм. Энэ үеийн хүмүүс
хөдөлмөрийн багаж зэвсгээ гол төлөв чулуугаар хийж байсан
учраас ийнхүү чулуун зэвсгийн үе хэмээн нэрлэдэг.
Чулуун зэвсгийн үе нь палеолит (хуучин), мезолит (дунд),
неолит (шинэ) хэмээх гурван үед хуваагдана. Түүхэн хөгжлийн урт
удаан хугацааны туршид эртний хүмүүс чулуун зэвсэг үйлдвэрлэх
арга барил, хүрээлэн буй орчин, амьд байгальтай харьцах
харьцаа, байгалийн хатуу ширүүнд дасан зохицох, шинэ газар
нутгийг эзэмших зэрэгт томоохон өөрчлөлт дэвшилт гаргасаар
иржээ. Чухамхүү энэ үед л хүний эрт үеийн өвөг бүрэлдэн бий
болж, хөгжиж, орчин үеийн арьстнууд үүсэн, дэлхийн
бөмбөрцөгийн өнцөг булан бүрийн байгал цаг уурын таатай
нөхцөл бүхий газар нутгийг эзэмших үйл явц явагджээ.

3. Чухам чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс галыг гарган авч, зөв хэрэглэн
сурч, хувцас зохион бүтээн, оромж сууц барих дадал зуршлыг
эзэмшин, нум сумыг зохион бүтээж, ан агнуурын олон төрлийн зэвсэг
багажийг хийж ашигладаг болсон байна. Чулуун зэвсгийн үеийн
төгсгөлд хүн төрөлхтөн үйлдвэрлэлийн аргын хувьд хувьсгал хийж мал
аж ахуй, газар тариаланг эрхлэх болжээ. Чулуун зэвсгийн үе бол хүн
төрөлхтний түүхийн үндсэн суурь нь болж өгдөг.
Шинэ чулуун
зэвсгийн үе
буюу неолитын
үеийн
олдворууд.

4. ПАЛЕОЛИТ
Палеолит гэдэг нь эртний грекийн “палайос”- хуучин, “литос”- чулуу
гэсэн үгнээс гаралтай. 1836 онд Данийн эртний эд өлгийн зүйлийн
музейн ажилтан К.Ю.Томсен музейн олдворуудаа чулуу, хүрэл, төмөр
зэвсгийн үе гэсэн гурван хэсэгт хуваасан нь хүн төрөлхтний түүхийг
гурвалсан системээр хуваасан анхны эхлэл байсан төдийгүй археологийг
шинжлэх ухаан болон хөгжих эхлэлийг тавьсан. Харин 1865 онд Английн
судлаач Ж.Леббок палеолит гэдэг нэр томьѐог анх шинжлэх ухааны
эргэлтэд оруулжээ. Францын археологич Буше де Перт (1788-1868) XIX
зууны тэргүүн хагаст Европын хэд хэдэн агуйд хийсэн малтлагын дүнд
чулуун зэвсгийн хамт олон тооны араатан амьтны яс олдсоныг
нарийвчлан судлаж эдгээр хоѐр төрлийн олдворууд нь хоорондоо нарийн
холбоотой болох тухай санал дэвшүүлэн тавьсан нь тухайн үеийн
шинжлэх ухаанд дуулиан болж, чулуун зэвсгийн дурсгалт газруудыг хайж
илрүүлэх, малтлага хийх ажилд том түлхэц болж өгчээ.

5. ПАЛЕОЛИТ
Чулуун зэвсгийн судалгааны эцэг хэмээн нэрлэгддэг Францын археологич
Габриэль де Мортилье (1821-1898) чулуун зэвсгүүд нь хэлбэр, хийцийн хувьд
харилцан адилгүй байгааг анхааран, хоорондоо адил төсгүй зэвсгүүдийг
олдсон газар нутгийнх нь нэрээр нэрлэж эхэлжээ. Ийнхүү хамгийн болхи
хийцтэй эдлэлүүдийг Францын Парис хотын ойролцоох Шелль хэмээх жижиг
хотын нэрээр шеллийн гэж нэрлэх болсноор энэ нь хуучин чулуун зэвсгийн
доод шатны дурсгалуудыг нийтэд нь нэрлэх нэр болон хувирчээ. Тэрээр
палеолитын төгсгөлийн шатыг ориньяк, солютре гэсэн 2 үед хуваажээ.
Палеолитын эдгээр үечлэл дээр А. Брейль мадлен хэмээх нэгэн шатыг
нэмснээр хуучин чулуун зэвсгийн үеийг ангилах европын сонгодог ангилал
бий болжээ. Энэ үечлэл нь нэгэн үе зөвхөн Францын төдийгүй Баруун
Европын дурсгалуудад тохирч байсан боловч палеолитын судалгааны
хөгжилтийн явцад Европ, Ази, Америкийн зарим бүс нутгийн хуучин чулуун
зэвсгийн ангилал, үечлэлд тохирохгүй болсон тул палеолитын төгсгөлийн
гурван үеийг багтаан дээд палеолитын үе гэж нэрлэж, ерөнхийд нь
палеолитыг доод, дунд, дээд гэсэн гурван том үед хуваан авч үзэх болсон.

6. ПАЛЕОЛИТЫН ҮЕЧЛЭЛ
Палеолитын үе
Францын
сонгодог үечлэл
Дэлхий нийтэд баримталж буй
үечлэл
Он цаг (мян.
жилээр)
Доод Олдувай 2 500-2 600
Шелль Ашель Ашель
Эртний
Дундад 500-1 500
Хожуу
Дунд Мустье Мустье 80-100
Дээд
Ориньяк 35-40
Солютре
Мадлен 10-12

7. §1. ДООД ПАЛЕОЛИТ
Доод палеолитын үед эртний хүмүүс тодорхой хэлбэр дүрстэй
хөдөлмөрийн багаж зэвсгийг хийж сурснаас хайрган зэвсэг, гилбэр
мэсийг голчлон үйлддэг байжээ. Хайрган зэвсгийн гол төлөөлөгч нь
чоппер, чоппинг юм. Хайрган хугадас зэвсэг буюу чоппер, чоппингийг
зөвхөн ирэн хэсгийг нь хагалж бэлтгээд бусад хэсгийг нь хагалалж
засалгүй үлдээдэг байв. Чопперыг хийхдээ зөвхөн нэг талаас хагалж
хурц ирмэг ир гарган хийдэг байсан бол чоппингыг хоѐр хажуугаас нь
хагалж хийдэг байжээ. Доод палеолитын ашелийн үеийг бүрэн
толорхойлж чадахуйц зэвсэг нь гилбэр зэвсэг юм. Гилбэр зэвсгийг том
хайрга, баргил залтсаар голчлон хийдэг байжээ. Энэ зэвсэг нь гонзгой
хэлбэртэй, ирэн талыг нь шовх үзүүрлэн засаж эсрэг талыг нь хүний гарт
багтахаар засаж бэлтгэсэн зэвсэг юм. Гилбэр зэвсэг олон төрлийн
зориулалттай байв. Тухайлбал, энэ зэвсгээр цохих, хэрчих, яс бутлах,
газар ухах, модон жад, гадас мэт багажийг шовхолж үзүүрлэх зэрэг олон
төрлийн ажлыг хийж болдог байна.

8. ДООД ПАЛЕОЛИТ
Дөрөвдөгч галавын үед хэдийгээр дэлхий нийтээр мөстлөг эхлэж
хүйтэрч байсан боловч манай орны, ялангуяа төв, өмнөд, дорнод хэсэг
одоогийнхоос харьцангуй их чийглэг, урин дулаан уур амьсгалтай,
хаяагүй их бороо орж, олон гол горхи, нуур цөөрөм, өвс ургамал ихтэй
тал ба ойт тал байсан бөгөөд байгалийн ийм таатай нөхцөлд амьдарч
байсан арслан заан, савгат хирс, зэрлэг үхэр, адуу, буга, тэмээ, янгир
зэрэг амьтдыг хүмүүс олуулаа хүч хавсран өндөр эрэг, уулын хавцал,
жалга, ганга юмуу тусгай ухсан нүх, намаг зэрэгт шахан унагаах аргаар
агнадаг байжээ.
Монгол орны нутгаас олдсон доод палеолитын үеийн өвөрмөц
томоохон дурсгал нь Өвөрхангай аймгийн Богд, Өмнөговь аймгийн
Булган сумдын нутгийн зааг Цахиуртын хөндийн суурин юм.

9. §2. ДУНД ПАЛЕОЛИТ
Доод палеолитоос дунд палеолитод шилжих үед цаг агаар эрс хүйтэрч
Ази Европ тивийн ихэнх нутаг мөсөөр хучигджээ. Мустьен үе нь рисс-
вюрмийн мөстлөгө хоорондын төгсгөл, вюрмийн мөстлөгийн эхэн үеийн
хугацаатай давхцдаг байна. Тухайн үеийн байгалийн нөхцөл байдал нь
орчин үеийнхээс эрс ялгаатай байв. Ихээхэн чийглэг болсны зэрэгцээ
Европ, Ази, Америкийн хойд хэсгээр нэлэнхүйдээ хүйтэрсэн нь хойд
болон дундад өргөгрөгийн нутаг дэвсгэрийг нэлэнхүйд нь хамарсан
зузаан мөсөн хучлага тогтоход хүргэжээ. Энэхүү хучлага нь зарим
газартаа 2 км хүртэл зузаантай байжээ. Мөстлөгийн энэ үеийн цаг уур
чийглэг, зундаа сэрүүн, өвөлдөө харьцангуй дулаан байдаг байв.

10. ДУНД ПАЛЕОЛИТ
Энэ үед ялтас цуулах леваллуагийн арга боловсорч гүйцжээ. Бүтэн цул
чулууны гадна талын өнгөн хэсгийг нь ховхолж аваад дараагаар нь
чулууныхаа гол руу чиглэсэн цохилтоор тал талаас нь холтчин цохиж
цуулалтын гадаргууг бэлтгээд, уг талбайгаас нь ганц цохилтоор гурвалжин
хэлбэрийн урт, хурц үзүүр бүхий ялтсыг гарган авах болжээ. Чулуун зэвсэг
боловсруулах леваллуагийн аргыг боловсронгуй болгож хэрэглэсэн нь
хөдөлмөрийн багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулж, төрлийг нь олшруулсан
байна. Ийм ялтсыг дараа нь ирлэж хурц иртэй хутга, жадны үзүүр, хянгар
болгоход амар байсан нь туршлагаар нотлогддог. Хурц ирмэгтэй гурвалжин
мэсийг хутга, чинжаал, нимгэн мэсийг мод, ясанд суулгаж жад болгон
хэрэглэж байснаас гадна хянгарыг арьс шир зүсэх, халимлах, мод, ясан эдлэл
хийхэд голчилж ашиглаж байсан байна. Одоогийн байдлаар мустьен үед
хэрэглэж байсан 60 гаруй төрлийн чулуун зэвсгийг судлаачид тогтоогоод
байна. Дунд палеолитын үеийн хүний соѐлын томоохон ололт нь гал гаргаж
ашиглаж сурсан явдал юм.

11. § 3. ДЭЭД ПАЛЕОЛИТ
Палеолитын дараагийн үе болох дээд палеолит нь мөстлөгийн эцсийн
шатанд холбогддог бөгөөд ойролцоогоор одоогоос 40 000-35 000 жилийн
тэртээ эхэлж 12-10 мянган жилийн өмнөх үе хүртэл үргэлжилжээ. Энэ
үеийн гол онцлог нь орчин үеийн хүний шинжийг хадгалсан хүн бүрэлдэн
бий болсон явдал байв. Хүн амын тоо олширч, чулуун зэвсэг үйлдвэрлэх
арга ажиллагаанд ололт дэвшилтүүд гарч эхэлсэн байна. Цаг уур хүйтэн,
хуурай, зарим үед эрс тэс байдалтай байсан боловч эцэстээ орчин
үеийнхтэй төстэй болж иржээ. Энэ үед тус орны уул нуруудаар дунд
палеолитод тогтсон мөсөн хучлага, жилд унах тундасны хэмжээ эрс
багассаны улмаас одоогийн Онон, Хэрлэн, Туул, Сэлэнгэ, Орхон зэрэг их
гол болон нуурууд усаар арвижин улмаар орчин үеийн усны тогтоц,
урсгалын горим бий болжээ.

12. ДЭЭД ПАЛЕОЛИТ
Хүний гавлын яс томорч дух өндөржиж ирсэн нь мичин хүний
морфологийн үлдэц болох хөмсөгний ясны товгорыг арилгаж, хэл
ярианы цаашдын хөгжил болон үг ярианы эрхтэн өөрчлөгдсөнтэй
холбогдон эрүүний яс одоогийнхтой адил болж орчин үеийн хүн
(homosapiens-ухаалаг хүн) бий болжээ. Чулууг цуулах ба холтчин ирлэх
болсон нь энэ үед чулуун эдлэл хийх үйл ажиллагаанд гарсан нэг ѐсны
эргэлт болсон шинэ арга байжээ. Огтлох, цоолох, зүсэх зэрэг үйлдэлд
зориулсан хөнгөн багаж зэвсэг нь энэ үед мод ба ясан бариултай болсон
байна. Дээд палеолитын турш леваллуагийн арга барил улам
боловсронгуй болж, хөгжсөн нь Түйн голын хөндийн болоод Монгол
Алтайн нурууны болон бусад дурсгалуудад тодорхой байна. Түйн голын
хөндийн дунд урсгалын дагуу 1985-1986 оны хооронд МЗТСХЭ-ийн
чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги чулуун зэвсгийн 54 бууц суурин
илрүүлэн олж, 3312 ш чулуун зэвсгийн олдворудыг олж цуглуулсны ихэнх
нь дээд палеолитын үед холбогдох ажээ.

13. ДЭЭД ПАЛЕОЛИТ
Доод талын давхаргаас илэрсэн гал голомтын үлдэгдлийн модны
нүүрсэнд хийсэн радиокарбоны шинжилгээгээр 30550 жилийн өмнөх үед
холбогдох нь тогтоогджээ.
Дээд палеолитын үеийн хүн агуй хонгилыг оромж болгон ашиглаж
байснаас гадна нөмөр дулаан газарт урц маягийн сууц барьж суух
болсон бөгөөд тэдгээр сууцны гал голомтын үлдэгдлүүд археологийн
малтлагаар олдож байна.

14. АШИГЛАСАН НОМ ЗОХИОЛ
 Д. Дорж, Д. Цэвээндорж Монголын палеолит. 1978
 Д. Дорж Монголын доод палеолитийн тухай асуудалд.
 Монголын түүх. 5 боть. 1-р боть.
 Ц. Доржсүрэн. БНМАУ-ын нутаг дахь чулуун зэвсэг судлалын байдал.
Бэлтгэсэн: О. Ихбаяр